Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for November 2022

LOPËT E PROF. ILIAS

by

Prof. Dr. Ylli Pango/

Dashur por edhe padashur, mendoj se e ka thënë, prof. Ilia Lëngu i frëngjishtes, atë “shprehjen e lopes”, n’ato kohra: “Më mirë lopë në Zvicër se njeri në Shqipëri…” Do kenë qenë vitet 70 e Prof.Ilia besoj, sapo do jetë kthyer nga ndonjë prej atyre udhëtimeve në Francë. Të rralla e fatlume për ndokënd që i binte fati t’i bënte. Po pse them se “dhe dashur dhe pa dashur”, e lëshoi prof. Ilia, atë tollumbace fryrë me aq ajër ëndrrash të shfryra, aso kohe…

Poooo… mendoj se e tha “dashur, sepse shprehu troç atë që edhe ne turbull e ndjenim…por ai e njihte më mirë si njeri i bredhur. E kësisoj i shkrepi ta çlironte nga burgu i vetëdijes: “Më e lirë e më e përkujdesur me bar e me shëndet, lopa atje, se sa njeriu izoluar a ca edhe flakur burgjeve këtu, pa shpresë e pa të ardhme e me tagji të racionuar…”

Po “pa dashur”, pse i shkau?

Sepse ish koha që të thoje shumë më pak se kjo, fjala vjen qê greku a italianet, bëjnë kepuce pak më të mira, e flakeshe në burg për agjitacion e propagandë.

P.S Aso kohe dhashë provim frëngjishten, gjuhën e parë të huaj që mësova. Pa lëvizur ende një herë të vetme nga vendi im. Prof. Ilia më vlerësoi me 9 ne provim. Sigurisht u ndjeva i kënaqur. Dhjeta duhet tê kish qenë me të drejtë për ndokënd studiuar a së paku jetuar ca kohë në Francë… E unë aso kohe s’e shihja as në ëndrrën më të pacensuruar, këtë…(Duhet tu kujtoj se ëndrrat ishin me censurë…Kohë të bukura vërtet..)

…Gjithsesi pse mu kujtua Ilia e sentenca e tij, që vetëtimthi u bë ndër ne proverbiale e nuk harrohet as sot ndêr brezat e derisotshëm?…Dhe pse sot, tamam sot,..në kohën e lirisë? Të demokracisë…

…Ndofta sepse të paktën, që nga koha e atëhershme, kur prof. Ilia, me sa di unë, i shpëtoi lumtërisht me një vërejtje linćimit…që atëhere pra e deri më sot, lopa vazhdon e kullot e lumtur në Zvicër. E as nuk emigron e as nuk sheh ëndrra të emigrojë në vende të tjera…

…Apo mos vallë, a thënë ndryshe, lopët tona a ata që përkundrazi, ikin së këtejmi…shkojnë andej për të takuar lopën e lumtur të Ilia Lëngut. E për ta pyetur si e qysh…

..Nuk e di…Ndofta për siguri, më duhet të pyes prof. Ilia Lëngun se ç’mendon ai, për këto që mendoj unë…Kam si ndonja 40-50 vjet të shkuara…pa e takuar…që në kohën e atij provimit të frëngjishtes…

KRYETARI I VATRËS ELMI BERISHA U PRIT PËRZEMËRSISHT NGA KRYEPARLAMENTARI I KOSOVËS GLAUK KONJUFCA

by

Prishtinë, 14 Nëntor 2022- Kryetari i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës VATRA z.Elmi Berisha u prit në një takim të përzemërt e vëllazëror nga Kryetari i Parlamentit të Republikës së Kosovës z.Glauk Konjufca. Një takim shumë i frytshëm dhe domethënës në këto kohë kur Kosova e kombi ynë kalon kohë të vështira. Ky takim në nivel institucional i hap rrugë bashkëpunimit të vazhdueshëm në të ardhmen mes Vatrës dhe Institucioneve të shtetit të Kosovës në intensifikimin e angazhimeve të përbashkëta për të mirën e shtetit të Kosovës e qytetarëve të saj. Vatra do të jetë në çdo kohë e angazhuar me të gjitha strukturat e saj në mbrojtje të interesit kombëtar, të popullit e kombit shqiptar.

Vatra promovoi dy vepra letrare nga Jeton Kelmendi dhe Bora Balaj

by

Sokol Paja/

New York, 13 Nëntor 2022 – Federata Pan shqiptare “VATRA” në bashkëpunim me Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, organizoi promovimin e krijimtarisë letrare në poezi të shkrimtarit Jeton Kelmendi “Një ardhje tjetër” dhe anëtares së Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikanë Bora Balaj me romanin e saj “Heshtja”. Nën prezantimin e kryetarit të shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë Mëhill Velaj, Vatra tregoi edhe një herë lidership të padiskutueshëm në organizimin e ngjarjeve kulturore e patriotike në mërgatën e Amerikës. Mëhill Velaj në fjalën e tij u ndal te veprimtaria e Jeton Kelmendit si poet, shkrimtar e analist dhe çmimet kombëtare e ndërkombëtare të fituara prej tij. Z. Velaj u ndal dhe te kontributi i Bora Balaj në letërsi dhe etnokulturë. Dr. Pashko Camaj përshëndeti aktivitetin në emër të Federatës Vatra dhe theksoi se romani i Bora Balaj tregon krimet serbe në Kosovë, një të vërtetë historike që duhet përkthyer në gjuhën angleze. Presidenti i shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë z.Adnan Mehmeti ekspozoi para të pranishmëve punën krijuese të autorëve Balaj e Kelmendi dhe aktivitetet e shoqatës në përmbyllje të vitit kalendarik. Kritiku letrar Pal Ndrecaj në fjalën e tij tha se libri i Bora Balaj është një rrëfim historik, një rrëfim për luftën, një përjetim personal për një ngjarje kolektive. Autori Jeton Kelmendi në fjalën e tij tha se romani “Heshtja” i Bora Balaj në vetvete është përshkrimi i një drame të tmerrshme për shqiptarët në Kosovë. Personazhi i librit nuk është fajtore, është heroinë. Merita e romanit qëndron te “ngritja e vetëdijes se e keqja duhet denoncuar dhe bërë publike” tha z.Kelmendi. Regjizori Astrit Tota vlerësoi Bora Balajn për librin, punën e saj në kostumografi dhe krijimet e Jeton Kelmendit. Jeton Këlmendi rrëfeu prozën, poezinë, lirikën, krijimtarinë letrare shqiptare në trojet shqipfolëse dhe vështirësitë e përkthimit në gjuhë të huaj të letërsisë shqiptare. “Ne duhet të krijojmë, dokumentojnë e përkthejmë në gjuhë të huaj. Roli i shqiptarëve në Ballkan po rritet gjithnjë e më shumë” nënvizoi shkrimtari Kelmendi. Profesor i letërsisë Bill Wolak vlerësoi shpirtin kozmopolit të krijuesit Jeton Këlmendi dhe specifikën e krijimtarisë së tij rreth luftës si pjesëmarrës në Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës. Shkrimtarja Bora Balaj në fjalën e saj ekspozoi për gjithë të pranishmit vështirësitë dhe emocionet në shkrimin e librit për dramën e femrës shqiptare në Kosovë. Në përfundim të promovimit edhe Profesor Bexhet Asani foli rreth rëndësisë së jashtëzakonshme të krijimtarisë së Jeton Kelmendit dhe Bora Balaj. Në përfundim të aktivitetit, u shtrua një koktejl për të gjithë të pranishmit nga shkrimtarja Bora Balaj.

Letёrsia nё psikanalizёn e Freud-it dhe dilemat ekzistenciale

by

Romelda Bozhani/

Auditori i saj mbushej plot e pёrplot, sepse ishte e re, e bukur, e mençur, e emancipuar, e ditur, guximtare si tё paktat. Kёshtu e kuptoja dje. Ndёrsa sot kam edhe njё pёrgjigje tjetёr: arsyeja ёshtё ky libёr, domethёnё ky grusht leksionesh e seminaresh, qё na shpёtuan jetёn, sepse na dhanё atё ajёr pёr tё cilin kishim nevojё.

Bёhet fjalё pёr Iris Halilin, zyshёn tonё, pedagogen qё pёr dhjetё vjet me radhё ka formuar breza tё tёrё studentёsh, duke dhёnё lёndёn e letёrsisё sё huaj moderne nё Fakultetin Histori-Filologji, Departamenti i Gjuhёs dhe Letёrsisё shqipe, nё Tiranё.

Shkrimtarёt, mendimtarёt, shkёlqimtarёt, qё do t’i gjeni nё librin e saj tё fundit “Letёrsia nё psikanalizёn e Freud-it dhe dilemat ekzistenciale”, zysha na i pёrplaste si flatra shpendёsh qё vinin nga vise tё tjera. Ёshtё preferuar tё zgjidhen: leksione, ese, studime, kritikё letrare, tek-tuk ndonjё artikull i botuar nё shtyp, tё gjitha tё shkruara nё harkun kohor 1994˗2022. Janё marrё nё shqyrtim vepra apo autorё, qё sot kёmbёn e hijen e kanё tё madhe, por dje ishin zbulim i vonuar nё Shqipёrinё e izoluar. Se sot s’mund tё vihet nё dyshim hija e Márquez-it, Pirandello-s, Kafka-ёs, Sartre-it, Zweig-ut, T. Eliot-it, Camus-sё etj, por, kur pёrgatiteshin kёto leksione, ekzistonte vetёm ndonjё libёr pёr kokё apo copёza pёrkthimesh fluturake, apo ndonjё shkrim kritik sporadik qё mbushte faqet e fundit tё kulturёs nёpёr gazeta. Ishte koha kur interneti, google, facebook, tik-tok-tak-tuk-u, ishin ende fantashkencё, si robotёt nё mendjen e Azimov-it. Tё mos zёmё nё gojё Freud-in, vepra e plotё e tё cilit ende nuk ёshtё botuar nё gjuhёn shqipe.

Rastёsi, ndoshta, ose filli i kuq qё lidh kёta shkrimtarё me njёri-tjetrin, ёshtё çmimi “Nobel” qё kanё marrё katёr prej tyre dhe popullariteti i padiskutueshёm, i hershёm apo i vonshёm s’ka rёndёsi, por, gjithsesi, i pёrhershёm pёr tё gjithё. Se janё ca shkrimtarё qё bёhen themelues tё shkollave tё papёrsёritshme tё mendimit e mё pas mbeten nё breza gurё themeli nё letrat botёrore.

I lidh edhe Freud-i. Revolucion kopernikian ёshtё quajtur ndikimi i psikanalizёs sё Freud-it nё mendimin intelektual botёror, pasi ka shpёrthyer mikrokozmosin si Copernico makrokozmosin, nё kohё tё vet. Mjetet e tij kirurgjikale janё pak: njё divan, njё tryezё dhe njё mendje brilante. Kёtu nisim edhe ne.

E filloj, pa radhё, nga Gabriel García Márquez. Se s’mund tё ketё fillim mё tё mbarё pa njё histori dashurie qё lehtёson kohёt e vёshtira tё njё sёmundjeje, kolere apo pandemie e qё pёrkon çuditёrisht edhe me aktualitetin. Bajamet e hidhura, si emblemё e njё dashurie tё pamundur, na janё bёrё aq tё ёmbla, sa as doktor Freud-i s’na e prish dot mё shijen dhe mendjen.

S’ka shkrimtar mё tё rёndёsishёm pёr tё sesa Stefan Zweig. Falё psikanalizёs zbulojnё njёri-tjetrin dhe bёhen miq. Janё ca novela e ca fjalё, ca “rrugё nёn dritёn e hёnёs” apo ca “tё fshehta pёrvёluese”, qё kanё tёrhequr jo vetёm atё, por edhe lexuesin shqiptar, qё kёto novela i ka pasur si strehё e si nёnkresё.

Si pёr tё treguar qё leximi frojdist funksionon mё sё miri edhe pёr letёrsinё tonё, janё futur edhe dy shkrimtarё shqiptarё qё, sipas mёnyrёs sё tyre, i kёndojnё dashurisё. Ben Blushi “guxon” ta lexojё ndryshe Otellon e Shakespeare-it. Kasёm Trebeshina na kёndon ca kёngё tё hershme, qё i pёrngjajnё valles turbulluese tё dervishёve. Ende nuk kam arritur ta kuptoj: i do kёta shkrimtarё pasi i ke zbuluar, apo i zbulon se i do?! Ёshtё edhe njё i tretё shqiptar, po ai ёshtё poet. Visar Zhiti ёshtё kthyer nё simbol tё vuajtjes çnjerёzore qё ka shkaktuar njё sistem absurd qё njeriun e shndёrroi, e gjunjёzoi, e shpёrfytyroi, e vdiq. Kemi njё kafkё shekspiriane edhe nё dorёn e Zhitit, qё seç na kujton ca mizori ende tё pashlyera.

Vazhdoj leximin e perceptoj. Kuptoj qё Kafka, pёr zyshën, mbetet humnera e shekullit, metamorfoza e diellit. Mendja e njeriut modern ёshtё njё brumbull i mjerё, po, gjithsesi, sui generis, qё pёrplaset katёr mureve tё njё dhome, domethёnё, dhemb pёrpёlitja e njё flutureje nё njё jetё tё ngushtё.

Tashmё, nuk kuptohet nё ёshtё Sizifi apo Camus-ja mё i famshёm. Njё gjё ёshtё krejt e sigurt: tё dy janё kthyer nё metaforё, i pari, duke sfiduar zotat me njё gur, i dyti me njё libёr. Mbaj mend se si, nё fakultet, iu pёrkushtuam me mish e shpirt absurdit tё tij dhe tё Sartre-it, qё na ngjasonte me njё cirk tё rrёmujshёm, ku “ferri ishin gjithmonë të tjerët”.

Leksioni i zyshës pёr ca personazhe qё lindin nga vetvetja, ma pёrforcon mendimin se letёrsia rifillon me Pirandello-n. Fillojmё, pёrherё, me tё njёjtin pasion, tё njohim njerёz, po ajo çka pёrftojmё nё fund, ёshtё thjesht njё maskё. Kjo ёshtё filozofia e jetёs sё njё gjeniu qё diti tё jetё edhe njeri.

Ёshtё njё poet mbi tё tjerёt, qё ёshtё edhe i vetmi poet i huaj nё kёtё libёr: T. S. Eliot. Poezia e tij nuk mёsohet pёrmendёsh, s’ёshtё ndjenjё. Kjo poezi ёshtё mendim i zgjuar, thellёsi, ёshtё figurё e fshehtё nё kokё, gjёegjёzё kulturash, shtresё dijesh. Falё fjalёs, “toka e tij e shkretё”, duket si tokё e lulёzuar. Pranё vajzave tё detit me kurora algash tё murrme e tё kuqe, ulet e mediton Prufrock-u i tij.

Edhe sot e kёsaj dite, leksioneve tё zyshes nuk u hiqet presja, se s’mund tё ketё letёrsi moderne tё shekullit tё njёzetё pa autorёt qё u pёrmendёn mё sipёr. Njёzet e shtatё vjet mё parё, domethёnё dikur, domethёnё dje, njё njёzetedyvjeçare, i kuptoi kёto vlera dhe i rrёnjosi nё programin shkollor. Ajo i pranoi sfidat edhe kur tё tjerёve, lidhja psikanalizё-letёrsi u dukej rrobё e lagur, varur keq nё hava. Ata, qё, dje, letёrsinё e quanin unisex, sot, frojdizmin dhe feminizmin e shqiptojnё tёrё lezet, siç shqipton frёngjishten sensuale njё grua seksi. Po, zysha, s’ishte (dhe as nuk ёshtё) feministe apo futuriste, ajo thjesht mbetet avangardё e tё kujton ato poete me krifё, qё na i shpjegonte orё e orё tё tёra. Shkonte nё fund tё pusit e gjente gjenezёn e fjalёs. Nxirrte kova dijeje e s’lodhej, nё njё kohё kur letёrsia moderne, nё fakt, i kthente tё gjithё lexuesit nё studentё. Tё gjorёt! Kafka u mbetej halё nё fyt, ekzistencialistёt u çorodisnin ekzistencёn. Jetonim në kohë ndryshimesh e vetëm me letёrsinё mund ta pёrballonim atё oqean tё vrullshёm, qё merrte kёdo qё i dilte pёrpara e bёnte tok, si nё gji tё huaj, jetёn me vdekjen. Vetёm optimizmi na jepte forcёn tё mendonim se “e nesёrmja do tё ishte njё ditё tjetёr”. E kishte thënë e para Scarlett O’Hara nё filmin Tё ikёsh me erёn dhe zysha vdiste të na e pёrsёriste.

Ja, pra, ky ishte ishte revolucioni ynё.

*Kёto ditё ka dalё nga shtypi libri mё i fundit i studiueses Iris Halili, i titulluar “Letёrsia nё psikanalizёn e Freud-it dhe dilemat ekzistenciale”. Ёshtё libri i saj i tretё dhe autorja, qё prej vitesh punon e jeton nё ShBA, ka menduar qё, sё bashku me librin e saj tё mёparshёm “Lideri nuk lind…bёhet”, ta promovojё personalisht pёrgjatё ditёve tё Panairit tё 25-tё tё Librit Tirana 2022, qё do tё zhvillohet nё datat 16-20 nёntor. Kemi shkёputur njё fragment tё parathёnies sё kёtij libri qё shpresojmё tё mbetet gjatё nё kujtesёn dhe analet e studimeve kritike shqiptare.