Archives for November 2023

“Fjalët e shpirtit”

November 22, 2023 by s p

Monda Mara/

“Fjalët e shpirtit”, në edicionin e saj të 6-të, mblodhi të dielën që lamë pas në Brescia të Italisë, poetë, artistë, nxënës të shkollave shqipe me banim në këtë shtet. Kjo veprimtari e organizuar nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptarë në Itali dhe nën kujdesin e mbështetjen e Konsullatës sonë në Milano, bëri që fjala shqipe të kumbojë fuqishëm, si për të na treguar se edhe pse mërguar, për ne asgjë nuk do të ndryshojë. Sipas Konicës, shqiptari ka në shpirt të tij një frymë arti. Dhe pikërisht këtë të fundit, artin shqiptar, u munduam ta shpalosnim në shumë forma atë pasdite, duke patur edhe një qëllim tjetër: transmetimin e tij brezit të ri që po rritet në mergim.

E konceptuar në formën e një konkursi të poetëve shqiptarë që bëjnë pjesë në Antologjinë II të Lidhjes dhe interpretimeve të nxënësve të shkollave shqipe, emocionet që na shoqëruan përgjatë gjithë kësaj veprimtarie, ishin vërtet të mëdha. Të ardhur nga shkollat: “Dora e Pajtimit” Milano , “Mësonjëtorja” Brescia , Qendra kulturore “Margarita Xhepa ” Asti, “Besëlidhja ” Rovereto, “Shqiponja ” Reggio Emilia dhe “Ura” Novara, me anë të recitimeve të poezive të ndryshme nga autorët shqiptarë, nxënësit na befasuan me pregatitjet dhe nivelin e paraqitur. Edhe pse u ndanë 3 çmime, secili prej tyre ishte një fitimtar. Të shprehurit në gjuhën e nënës, angazhimi dhe përkushtimi për t’u përfaqësuar sa më mirë në këtë garë, i bën ata fitues të padiskutueshëm.

Përsa i përket konkursit të poezisë shqipe në Itali, ndër 51poetët pjesë të Antologjisë II, u përzgjodhën 20 prej tyre. Dhe këto poezi, u vlerësuan nga një juri e jashtme. Poetët fitues Agim Bajrami, Rudina Muharremi Beja dhe Lumo Kolleshi (sipas vendeve respektive III, II, I), shprehën kënaqësinë për përfshirjen e tyre në Antologji dhe përgëzuan organizatorët për veprimtarinë. Për të pranishmit 3 poezitë fituese u sollën nga vetë këta autorë, duke rrëmbyer edhe duartrokitjet e publikut.

Siç dhe e theksova në fillim, arti u shpalos në shumë forma atë pasdite. Piktorja Vjola Fusha, foli me gjuhën e pikturës. Njëra prej tyre e bërë enkas për këtë ngjarje, iu dhurua autoriteteve lokale italiane, në shenjë falënderimi për mbështetjen që i japin komunitet shqiptar. Gjithashtu tingujt e muzikës sonë nën interpretimin e sopranos së talentuar, pjesë e teatrit “La Scala” në Milano Anila Hoxha Gjermeni, këngëtarit lirik bass me një karrierë të pasur në Itali Artan Lika dhe këngëtarit Neptun Gjata, pjesëmarrës në shumë festivale dhe i vlerësuar me çmime, na bënë të ndihemi akoma edhe më shumë pranë vendlindjes.

Çast i rëndësishëm gjatë veprimtarisë ishte dhe certifikata e nderit dhënë Konsulles sonë dhe Komisares së Diasporës në Itali, znj. Luljeta Çobanaj, për angazhimin dhe mbështetjen e pakursyer ndaj shoqatave dhe shkollave shqipe në këtë vend. Gjithashtu edhe përshëndetja e presidentit të LSHASHI-t, z. Skendër Lazaj, i cili falenderoi të pranishmit dhe uroi që organizime të tilla të tërheqin edhe më shumë vëmendjen e komunitetit tonë për t’u bashkuar në ruajtjen dhe transmetimin e vlerave tona kombëtare.

Kanë thënë për shpirtin se ai ka ngjyrën e mendimeve. E pra mendimet tona atë pasdite të së dielës u lidhën me artin, atë i cili u vesh me ngjyrat tona të flamurit.

28 Vjesht’ e Tretë 1912

November 21, 2023 by s p

Më 1912, dëshira e çlirimit ish mjaft e përhapur në Shqipëri, po mbetej një dëshirë platonike pa shpresë të vërtetohej. Lufta balkanike, duke përmbysur fuqin’e Osmanllive n’Evropë, i ndroi punët me një herë : ëndëra e një mbretërie shqipëtare, gjer die një ëndër vetëm, tani ndofta munt të bëhej e gjallë, osè mund të bëhej erë e të humbiste bashkë me kombësinë t’onë. Që ky rezìk ish më afër se ajò shpresë, u provua sheshit edhè nga marëveshja e shkruar e mbretërive të Ballkanit, edhè nga sjellja e disà fuqive të mbëdhà si Rusia edhè Franca.

Katër burra ngulnë këmbë që të bëhet Shqipëria : Kryeduka Franc Ferdinandi, konti Berchtold, kont Tisza, generali Conrad von Hoetzendorf. Po t’a mohojmë këtë të vërtetë, do të bëjmë ndofta politikë, po jo histori. Pastàj, Franc Ferdinandi edhè Tisza gjetën një vdekje të tmeruar, Berchtold-i dhe Conrad-i janë mbë dhè, mbretëria e Habsburgut u thye në dhjetë copë : kujt munt t’i bëhet dëm në thënçim të vërtetën ? Atà TË KATËR, që përmëntmë, nukë “ngulnë këmbë” me fjalë, gjë miaft e lehtë, por me punë, duke thirrur nën’armët e duke hedhur në kufì të Sërbisë tetë-qint mij ushtarë. Jo vetëm jasht’ Austrisë nukë çau njeri kokën të tundë një ushtar të vetëm, a të pakën të thotë një fjalë të caktuar e të mbrehur për lirin’e Shqipërisë, po edhe n’Austrì – Hungarì brënda mejtimet ishin të ndara : vetë imperatori Franc-Jozef nuk e donte me domosdò themelimin e një shteti shqipëtar. Po vullneti i TË KATËRVE ishte aq i fortë dhe i prerë, sa s’kish vënt as pakë për dobësì.

Më të nisur të Vjeshtës së Tretë 1912, punët qëndrojin pra kështù : – Një pjesë e rëndë e pòpullit shqipëtar dëshëronte lirinë ; një Fuqì e madhe ishte gati t’i ndihte me gjithë barën e diplomasisë saj, e po t’ish nevojë edhè me armët. Që të merte puna një udhë të mbarë, mungonte një gjë e tretë : një orgán për të vënë në punë dëshirën e Shqipëtarëve edhè mejtimin e Austrisë. Ky orgán u-gjent me një herë.

Ditët e para të luftës, Ismail Qemal Beu i shkoj në Stambòll, i hequr më nj’anë, dyke heshtur e dyke përgjuar punët. Pas Lulè-Burgazit, u kuptua se Turqia e humbi luftën, e bashkë me luftën edhè urdhërimin e saj në Ballkàn. Ismail Qemali doli nga vrima, u hoth në Bukurêsht, e andèj në Vienë, ku, që të përdorim një fjalë të popullit, “ i kish rënë era kërmë ”. Plaku zëmër-thatë e i vdekur nga ç’do ndjenjë, s’humbi kohë me prralla idealiste, po nisi të shtrojë listën e harxheve : harxhe që s’kish në mëndje t’i bëjë, as i bëri kurrë. Berchtold-i krusur nën barën e mejtimeve, s’kish ngè të bëjë pazarllëqe me një Armèn të Bezestenit, po me sy të mbyllur, dhá ç’i kërkuan. Ismail Qemali torbën me florì nënë sqetull edhè me një turmë nga pas, i hipi në Trièsht një gjemie edhè doli në Durrës. Atjè, mblodhi edhè ca njerëz të tjerë, edhè të gjithë, ca kaluar ca më këmbë, ca në qerre të hèqura prej buajsh, u nisnë për në Vlorë.

Kjo karavanë, e përzjerë, e varfër, e qelbur, në çdo rast tjatër do t’ ish për të qeshur ; po taní, shpinte fatin e një kombi të vjetër, e nga madhësia e barës, merte një farë madhësie edhè vetë. Passi Sërbët ishin në rrethet e Elbasanit, karavana kish zgjedhur një udhë të vështirë ngjat detit. Ismail Qemali, i ngrysur e i rëndë, me maskën e Moisiut të ngjitur mirë në faqe, mbahej si një profèt i theatros edhè kalonte pa folur. Më në funt, Dheu i Premtuar u duk, Vlora e lodhur, e shtrihur në zall të detit.

Çdo njeri ka orën e tij, një orë që i kapërxèn të gjitha të tjerat nga bukuria e nga forca edhè është si maja më e lartë e një jete. Padyshim, më 28 të Vjeshtës së Tretë 1912, kur dora thonjëmbrehur e tij ngrijti në Vlorë flamurin e vjetër të Skënder-Beut, katërqind vjet të harruar, çasti, i math për Shqipërinë, ka qënë edhè më i bùkuri në jetë të turbulluar t’Ismail Qemalit. Sikur të kish vdekur të nesërmen, do të kish mbetur i ritur dhe i paharruar në zëmër të popullit. Po rojti. Rojtì miaft sa të çbëjë me rënjë atë që kish nisur edhè sa t’a ndyjë flamurin gjithë me atë dorë me të cilën e kish ngrijtur.

E para punë që bëri në Vlorë, ish të dërgojë njerës në Janinë t’u këshillojë ushtàrëve shqipëtarë të mos lëftojnë më kot për Turqinë, po të kthehen në shtëpit’e tyre se Evropa do t’i jipte Shqipërisë lirinë. Aqë budallà nuk ish Ismail Qemali sa të mos kuptonte se luftërat që bëheshin në Bezhan nuk ishin për të mbajtur Turqinë, rolli i së cilës ish i mbaruar, ishin për të ruajtur Shqipërinë nga invazioni. Po ca vjet më parë, Ismail Qemali kish shënuar me Grekët një rimarëveshje, pas së cilës kufiri i Greqisë edhè i Shqipërisë do t’ish nji ditë Viosa : më i besës te Greqia se te Shqipëria, ky “disfattista” para se të kriohet fjala, i çponte Shqipëtarët të dezertojnë ballën e Bezhanit që t’u hapej Grekëve udha e Shqipërisë.

Një tjatër pun’ e bukur e Ismail Qemalit ish këshilla që u dërgonte shqipëtarëve të mundojnë ushtarët e thyer të Turqisë, që xvarniseshin të urët e të lodhur nga sheshet e luftës. Kur ish kundrë Turqisë, pse nuk e goditte sa ish Turqia e gjallë dhe e fortë? Turqët pa dyshim na kishin bërë dëme, po a i ka hie një populli fisnik të shkelë e të shajë atà që janë mbë dhè ? Kur del tjatëri me dorën të zgjatur për lutje e me “amanin” në gojë, s’kè më një mik a një armik përpara, ke vetëm një njerì. Ç’mësim qytetërie për një popull, t’i këshillosh t’u përgjigjet me shkelme njèrësve të plagosur që kërkojnë një kupë ujë !

Jo, Ismail Qemali nuk u dëftua si një stërvitës i lartë i popullit, po si një negër me instikte shumë t’ùnjura.

E poshtër moralisht, sjellja e tij ish politikisht e lajthitur. Sa me atë mënyrë mbolli në zëmër të Turqve dëshirën e çpërblimit. Dhe s’ësht aspakë një paradoksë të thomi se kryengritja e Shiakut më 1914, u gatit më 1912 në Vlorë. Që të mos mbetej as një dyshim në mëndje të Turqve se Shqipëria e re u kish deklaruar sheshit e gjer në funt luftën, një njeri i sëmurë, i cili kërkoi dhe mori lejë zyrtare për të shkuar nga Vlora që t’i hipij vaporit, u vra mu në mes të qytetit kur e shpijin të shtrihur në një shtrat. Ismail Qemali kujtonte se kjo vrasje do t’pëlqehej sepse i vrari quhej Njazi ; po edhè një malok e di se është gjë e poshtër të ngitet një njeri që shkon nga kufiri yt i siguruar me fjalën, me besën, me nderin tënt.

Me të tilla, dhe me qint të tjera si këtò, Ismail Qemali e fillòi Shqipërin’e re, nxiu vetëdijat e Shqipëtarëve që prisjin dritë, edhè fëlliqi flamurin t’onë në sy të botës. Pakë nga pakë i dolli turpi, hoqi maskën, u duk hajduti sheshit, gjer sa më në funt një oficer i Hollandës i vuri hekurat në dorë e në mes dy zaptiesh me sungjì përpjetë, e futi në vapòr edhè e nxori për gjithënjë nga sheshi i politikës.

Po me gjith’ këto turpe, dora e Ismail Qemalit do t’kujtohet për jetë në historì, se ngrijti e para flamurin e unjur katër shekuj më parë. Me këtë veprë, Vlora u bë me tepër se një qytét historik ; u bë një simbóll i pavdekur, dhe një copë e pandarë e shpirtit shqipëtar. Një qytet vetëm munt t’i afërohet : ajò Gjirokastrë ku, më 3 të qershorit 1917, generali Ferrero dha fjalën e Mbretit t’Italisë edhé vuri peng nderin e kombit italian që Italia do t’sigurojë “ bashkimin edhé lirìn’e gjithë Shqipërisë”.

3 Qershuar 1917

KUVȆNDI Romë, 30 Nëntor 1919 FAIK KONITZA

Foto: memorie.al

Dërgoi për botim: Eugjen Merlika

Arkivat Shqiptare u prezantuan në “Ditë e Alfabetit”

November 21, 2023 by s p

Shkup, 21 nëntor 2023 – Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve në Shkup prezantoi të martën veprimtarinë e fundit botuese të Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave të Shtetit Shqiptar, në kuadër të manifestimit kulturor – shkencor “Ditët e alfabetit – 2023”. Me këtë rast, u përuruan katër botime, që objekt trajtimi dhe referimi kanë dokumentet arkivore, ndërsa u ekspozuan edhe dokumente dhe fotografi të ngjarjeve e personaiteteve që janë të lidhura drejtërdrejtë me Kongresin e Alfabetit (1908). Në fjalën e tij të rastit, drejtori i ITSHKSH-së, prof. dr. Skender Asani vlerësoi bashkëpunimin institucional mes Institutit të Trashëgimisë dhe Drejtorisë së Arkivave të Shqipërisë, të cilat sipas tij kanë reflektuar frymën e bashkëpunimit si tek institucionet tjera ashtu edhe tek masat e gjera. “Ky model fuzionimi, që prej disa viteve kanë ndërtuar institucionet tona me relavancë, ka reflektuar edhe më gjerë dhe ka bërë të mundur që sot shqiptarët, pavarësisht hapësirave gjeografike ku ata jetojnë, të shënojnë dhe organizojnë bashkë aktivitete shkencore e kulturore dedikuar Kongresit të Alfabetit”, nënvizoi Asani.

Sakaq, drejtori i DPA-së, Ardit Bido, u shpreh i lumtur që në Shqipërinë e post tranzicionit kanë filluar të rimarrin vëmendjen e duhur edhe përvjetoret që lidhen me ngjarje të rëndësishme të kombit. “Më vjen mirë që me kalimin e viteve, këto ngjarje fillojnë e shënohen jo vetëm thjeshtë si shënim datash e përvjetoresh, por si aktivitete brenda një kontekstualizimi për rëndësinë që kanë në të sotmen ato akte dhe vendime patriotike, për bashkimin e kombit”, u shpreh Bido.

Gjatë sesionit të prezantimit të veprimtraisë botuese të DPA-ës, dr. Endrit Musaj referoi për librin “Manual tekniko-praktik për dokumentet dhe arkivat në Shqipëri”; Myrteza Sharra për librin “Musine Kokalari në dokumentet arkivore (Përmbledhje dokumentesh)”; Vera Lushaj për librin “Dokumente të reja arkivore për Bajram Currin”; si dhe Armando Boçe për “Dokumente mbi marrëdhëniet e PPSH-së me partitë dhe lëvizjet marksiste-leniniste jashtë kampit socialist (Përmbledhje dokumentesh)”.

Në pjesën e dytë të aktivitetit u shpalos ekspozita dokumentare dhe fotografike “Një Komb, një ABC”. Krahas, rëndësisë historike, simbolikës por edhe kërshërisë që kanë në vetëvete ngjarje të tilla, ekspozita ka edhe rëndësinë praktike. Dokumentet dhe fotografitë, që deri vonë kanë qenë privilegj vetëm i studiuesve dhe historianëve, të cilët kanë kryer studime mbi ato ngjarje, tanimë janë të prekshme edhe për publikun e gjerë.

Manifestimi “Ditët e alfabetit – 2023”, mbyllet nesër me shënimin solemn të këtij përvjetori, me aktivitete që do të zhvillohen në ITSHKSH dhe Muzeun e Alfabetit në Manastir.

Mid’hat Frashëri: Iluministi i fundit

November 21, 2023 by s p

Çelo Hoxha/

Diku nga fundi i vitit 1922, në një periudhë të vështirë për politikën shqiptare, kur “formimi i një kabineti ka qenë jashtëzakonisht i vështirë”, pasi nuk arriti të gjente mirëkuptim për krijimin e qeverisë as Sami Vrioni, një njeri i moderuar dhe marrëdhënie të mira me të dy krahët politikë, Mid’hat Bej Frashëri ishte shpresa e fundit për ta nxjerrë vendin nga gjendja kaotike e grindjeve për pushtet. Duke vlerësuar që gjendja ishte e pashpresë, Mid’hat Beu nuk pranoi. Përgjigja e tij, siç e risjell Sejfi Vllamasi në kujtimet e veta, është një shprehje lapidare, por që pak ka ngjitur në kujtesën e kombit: “Unë nuk mund ta çnderojë shtëpinë time”.

Këtë përgjigje mund t’a jepte vetëm një njeri me vetëdije të lartë historike. Ajo përcjell ndjeshmërinë e Mid’hat Beut për të mbrojtur emrin e mirë të të parëve të familjes së tij: Abdyl Beu, babai i tij, dhe Naim Beu e Sami Beu, xhaxhallarët e shquar të tij.

Emrin e mirë të familjes së tij, sigurisht, që e nderonin dhe të tjerët. Në 1908, kur Mid’hat Beu u zgjodh kryetar i Kongresit të Manastirit në moshën 28 vjeçare, ende pa mbërritur në Manastir, mes një bashkësie njerëzish të gjithë të shquar në çështjen kombëtare, padyshim që emri i familjes ka patur ndikim dhe në nderimin e lartë që iu dha kontributit të tij në çështjen kombëtare.

Katër vjet më vonë, në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë, Mid’hat Beu ishte një autoriteti padiskutueshëm. Kësaj here peshonte më shumë veprimtaria e tij.

Pas vdekjes së të atit, kur Mid’hati Beu ishte veç 12 vjeç, djaloshi u rrit nën kujdesin e dy xhaxhallarëve të tij të shquar, Naim Beu dhe Sami Beu, ndikimi i të cilëve në formimin e tij ndihet gjithandej në veprimtarinë e Mid’hat Beut. “Prej Sami Beut mësova gramatikë, nga Naimi – stilistikë,” kujton më vonë Mid’hat Beu.

Në moshën 15 vjeçare tentoi të shkruante një Dhetregonjë (enciklopedi), dorëshkrimin e të cilës ia çoi xhaxhait të shquar në lëmin e letrave. Naimi Beu i hodhi një sy materialit dhe e këshilloi të lexonte “gjithë sa libra kanë dalë” dhe të mësonte rrënjën e gjuhës, shkronjëtorenë. Këshilla për të mësuar alfabetin sot tingëllon e çuditshme t’i bëhet një adoleshenti, por në kohën e Naim Beut shqipja shkruhej e lexohej nga shumë pak vetë dhe alfabeti nuk ishte standard. Për shkollat shqipe as që mund të bëhej fjalë.

Asokohe shqiptarët mësonin më shpejt gjuhët e huaja. Në moshën 13 vjeçare, Mid’hat Beu shkruante kështu për gjuhët e huaja: “Në frëngjisht kam zotësi e kompetencë të gjerë. Persishten e marr vesh, arabishten e kuptoj, gjermanishten e greqishten i lexoj.”

Në moshën 15-16 vjeçare ai shkëmben letra me personalitete të njohura të kolonive shqiptare në Rumani, Bullgari, Egjipt, Itali etj. Ja ç’i shkruan Ibrahim Temos në 14 nëntor 1896: “Në këtë breg që ndodhemi sot, na është e prerë të dalim me pushkë në dorë, sot për sot. Por në vend të armës të marrim pendën e në vend të gjakut të derdhim myreqpin (bojën). Duhet të presim çdo shpresë nga Despoti. Shpresa është te liritë.”

Në 1987, në moshën 17 vjeçare, Mid’hat Bej Frashëri arrin të botojë një skicë, shumë të shkurtër, në të famshmen e “Albania” e të rreptit Faik Bej Konica. Të pëqleheshe nga Konica, mjeshtri i stilit në gjuhën shqipe, do të thoshte se adoleshenti kishte kaluar një test të madh.

Skica është një ese historike për lashtësinë e shqiptarëve, të cilët thirreshin shqiptarë që në kohët pagane. Në shumë pak fjalë ndihet shqetësimi i ndasive fetare, dhe, për të treguar që, pavarësisht besimit, shqiptarët ishin e njëjta racë dhe komb, ai i nxit shqiptarët të arsyetojnë, me një pyetje retorike: “Me të ngjyer mollë, gjysmën me një ngjyrë e gjysmën me një tjatër, a mund të themi që janë dy copa?”

Në 1898, në moshën 18 vjeçare, Mid’hat Bej Frashëri filloi të shkruante rregullisht në fletoren Kalendari Kombiar, e cila botohej nga Kristo Luarasi. “Vetëm te“Kalendari Kombiar” i motit 1898, nga tetëdhjetë faqe të tij, dyzet e dy faqe janë shkruar nga L. Skëndo,” shkruan historiani Uran Butka. Lumo Skëndo ishte emrin letrar i Mid’hat Bej Frashërit, të cilin më vonë e mori libraria e tij e famshme në Tiranë. Po atë vit, Faik Bej Konica mendonte për krijimin e një komiteti jashtë Shqipërisë që të udhëhiqte programin e përlindjes së Shqipërisë dhe Mid’hat Beun e kishte propozuar si president të këtij komiteti.

Në 1901, Mid’hat Bej Frashëri shkruan për rëndësinë e Lidhjes së Prizërenit dhe Shoqërisë së Stambollit dhe për frymëzimin që shqiptarët duhet të merrnin prej tyre në procesin e zgjimit kombëtar. Në 1902 ai ndërmori një udhëtim në Shqipërinë e Jugut dhe pastaj e braktisi Stambollin. Për të qenë afër Shqipërisë u vendos u vendos në Selanik, si nëpunës i administratës turke, por duke punuar dhe për çështjen shqiptare. Në 1908, pas daljes së kushtetutës turke, Mid’hat Bej Frashëri nisi botimin e gazetës Liria. Ai besonte se Shqipëria mund të bëhej vetëm me punë dhe dije dhe këtë e shprehu që numrin e parë të gazetës, me këshillën që u përsolli shqiptarëve: “Dyfekët, thikat, jataganët – thyejini. Ato armë bëjini plore, bëjini çekanë se tani do rrojtur me djersën e ballit, si njerëz të lirë që na ka bërë Zoti.”

Në Kongresin e Manastirit, 14-22 nëntor 1908, puna e të cilit e orientoi Shqipërinë drejt pavarësisë, Mid’hat Bej Frashëri, 28 vjeç, u zgjodh kryetar i tij. Sipas tij, kongresi ishte një rast i ekspozimit të qytetarisë së shqiptarëve, të shfaqjes me dinjitet në sytë e popullit shqiptar dhe botës. Përpjekja për njësimin e alfabetit ishte, sipas tij, një akt që duhej pasuar me akte të tjera qytetarie që shqiptarët të bëheshin vërtet një popull i kulturuar dhe një komb i civilizuar.

Një vit më vonë, Klubi i Selanikut, i drejtuar nga Mid’hat Bej Frashëri, lëshoi thirrjen për organizmin e Kongresit të Elbasanit, i cili u mblodh në 2 shtator 1909, dhe trajtoi kryesisht çështje të arsimit shqiptar. Mid’hat Beu mori pjesë si delegat i Shkupit, Selanikut dhe Çamërisë. Herën tjetër që u kthye në Shqipëri,Mid’hat Beu kishte statusin e delegatit për në Kuvendin e Vlorës, më 28 nëntor 1912. Staturën e tij në nivel kombëtar e tregon më qartë fakti që ai ishte i vetmi delgat që përfaqësonte më shumë se një krahinë. Ai ishte delegat i Kosovës dhe Elbasanit dhe përmetarët e autorizuan, “me vota të përgjithshme”, që të ishte dhe delegat i nënprefekturës së Përmetit, nëse Veli Beu (Këlcyra) nuk mbërrinte në kohë. Telegrami i përmetarëve, me nr. 1397, ishte dërguar në Vlorë në orën 5 mëngjesit, më 28 nëntor.

Rruga e Mid’hat Beut për në Vlorë nisi nga Shkupi, kaloi nga Elbasan ku mori mandatin e dytë dhe, së bashku me delegatët e tjerë të Kosovës e Elbasanit, vazhduan së bashku drejt vendit ku do të mblidhej kuvendi më i rëndësishëm në historinë e Shqipërisë. Te lundra e Petovës, në afërsi të Fierit, më 25 nëntor 1912, u takua me delegacionin e prijësit të historisë, Ismail Bej Vlorës.

Në qeverinë e parë në historinë e Shqipërisë Mid’hat Bej Frashëri u ngarkua me detyrën e ministrit të Punëve Botore (sot quhet ministria e Punëve Publike). Një detyrë që nuk zgjati shumë. Tre muaj e gjysmë më vonë, në 17 mars 1913, për “disa arsye të veçanta”, ai dha dorëheqjen nga detyra, duke i premtuar kryetarit të qeverisë se pavarësisht vendimit të tij, ai do të mbetej “një shërbëtor i përunjur dhe besnik i kombit” të tij. Sigurisht, ajo që nuk u shkrua në tesktin e dorëheqjes merrej me mend. Mid’hat Frashëri s’kishte pak kohë që kishte përfunduar një udhëtim në Shqipërinë e Jugut, ndërkohë që Janina ende s’kishte rënë, dhe ai ishte i pakënaqur me rolin e qeverisë së Vlorës në këtë çështje.

Pas Vlorës shkoi në Elbasan dhe punoi mësues në një shkollë fillore. Më vonë, në 1921, nga Elbasani kujton sesi u përpoq me disa shokë të krijonte një parti politike dhe se si pastaj hoqën dorë prej saj për shkak të keqkuptimeve. Shqipëria s’kishte përvojë të tillë.

Ja si e përshkruan ai: “Partija jonë u pandeh kundra Ismail Qemalit. Por kur panë se, jo që s’qemë kundra qeverisë Vlorës, po që ishim anëtarë të saj, atëherë një tok miq zunë të na ndahenë. M’anë tjatër u hoqnë dhe ata që na pandehnin anëtarë të Esat Tiranës, dhe që panë se ishin gabuarë në shpresat e tyre, po me kaqe s’u mbarua. Me qënë se partia që do të bënim në Elbasan – se atëherë ishim në Elbasan – shikohesh si një veprë kundër Ismail Qemalit dhe qeverisë, anëtarët e tij nisnë të formojnë një parti në Vlorë. Eshtë e tepër të them se mi këtë hoqmë dorë dhe ne.”

Detyra e ministrit në qeverinë e parë është posti më i lartë dhe domethënës në jetën e Mid’hat Beut. Në qeverinë e reformuar të Princ Vidit, 28 maj – 3 shtator 1914, Mid’hat Bej Frashëri ishte ministër i Punëve Botore dhe Postë-Telegrafës. Në qeverinë e përkohshme të Durrësit, 25 dhjetor 1918 – 29 janar 1920, ishte ministër pa partofol.

Me fillimin eLuftës së Parë Botërore, pas largimit të princ Vidit, Shqipëria u zhyt në kaos, u kthye në një vend të vështirë për të jetuar. “Nevoja e një pune” e detyroi Mid’hat Frashërin të shkonte në Itali, në Zvicër, në Bullgari dhe më në fund në Rumani, kur përfundoi i internuar në Moldavi. Udhëtimet e kësaj periudhe u përjetëuan prej tij në një sërë artikujsh.

Në 1919, Mid’hat Bej Frashëri ishte anëtar i delegacionit në konferencën e paqes. Veç punës diplomatike, një rol të rëndësishëm luajti në këtë periudhë dhe puna e tij publicistike, duke u përballur me propagandën e vendeve fqinje kundër Shqipërisë.

Në 25 gusht 1922, me dekret numër 224, Këshilli i Naltë e emëroi Mid’hat Bej Frashërin “si Ministër fuqi-plotë të Shtetit Shqiptar në Uashington.” Në vitet 1923-25 u ngarkua me detyrën e ambasadorit të Shqipërisë në Athinë, ku ka kryer një aktivitet të dendur në mbrojtje të shqiptarëve të Greqisë, të cilët shteti grek i shpërngulte drejt Turqisë. Korrespedenca e tij diplomatike me ministrinë në Tiranë dhe institucione të tjera, shqiptare ose të huaja, është një dëshmi e pasur e krimit grek që u kurorëzua me gjenocidin grek ndaj çamëve pas Luftës së Dytë Botërore. Në dhjetor 1925, Mid’hat Beu dha dorëheqjen nga detyra dhe u tërhoq nga veprimtaria zyrtare tërësisht. Në vitet 1926-1939 hapi në Tiranë librarinë “Lumo Skëndo”, një nga libraritë më të njohura në Tiranë, e cila është përdorur më vonë si pikë reference në kujtimet e shumë njerëzve për atë periudhë. Pas pushtimit italian, në 1939, së bashku me një grup miqsh, Mid’hat Beu themeloi organizatën politike Balli Kombëtar. Në qershor 1939 u shfaq programi politik i nacionalistëve si shenjë e qartë e rezistencës së organizuar të tyre. Në program flitet qartësisht për pavarësinë e Shqipërisë, zhvillimin e saj ekonomik, ruajtjen e kufijve etnikë, ruajtjen e marrëdhënieve të mira me kombet fqinje dhe mos përkrahjen e asnjë ideologjie.

Pas sulmit gjerman ndaj Bashkimit Sovjetik, me porosi të Moskës, përcjellë përmes Beogradit, në Shqipëri filluan të organizohen dhe komunistët në një qëndresë në dukje kundër pushtuesit fashist, por me kalimin e kohës lufta e tyre degjeneroi në një luftë civile kundër Ballit Kombëtar, me synimin për marrjen e pushtetit në Shqipëri dhe futjen e saj nën influencën e Jugosllavisë. Që në muajt e tyre të parë në pushtet, në 1945, komunistët shpallën kriminelët e luftës, e cila për ironi, fillonte me emrin e simbolit të paqes në skenën politike shqiptare: Mid’hat Bej Frashërin. Një akuzë që ai e meritonte, vetëm nga këndvështrimi i armiqve të Shqipërisë.

Ai u largua nga Shqipëria e tij e dashur, në nëntor 1944. Në mërgim krijoi komitetin “Shqipëria e lirë”, në një përpjekje për të bashkuar gjithë shqiptarët e mërguar nga terrori komunist, por aktiviteti i tij mbeti në mes, sepse vdiq papritur në 1949, në Nju Jork, në rrethana të panjohura.

Veç aktivitetit politik dhe diplomatik, Mid’hat Bej Frashëri ka patur një veprimtari në lëmin e historisë, letërsisë, tekstologjisë, publiçistikës, përkthimit etj. Mid’hat Beu ka qenë një nga promovuesit dhe mbrojtësit më të mëdhenj të çështjes në botën perëndimore gjatë luftës së parë botërore. Në 1915, ai botoi në Sofje tre vepra: “Çështja e Epirit. Dhembja e një populli”, “Popullsia e Epirit,” dhe“Pritmi i Shqipërisë”. Në 1919, botoi në Lozanë (Zvicër) tre vepra të tjera:“Shqiptarët dhe sllavët”, “Shqiptarët mes tyre dhe jashtë” dhe “Rivendikimet shqiptare”. Në letërsi shquhet për veprën e tij në prozë “Hidhe shpuzë”, 1915. Në publiçistikë ai ka qenë aktiv që prej moshën 17, ka shkruar një me qindra artikuj, por më shumë është vlerësuar vepra e tij eseistike “Plagët tona”,1924, një analizë e realitetit shqiptar e përcjellë së bashku me këshillat për përmirësimin e tij. Vepra më hershme e Mid’hat Beut është “Naim Be Frashëri”, e cila mbetet burimi kryesor informativ për jetën e poetit të shquar. Një pjesë të veprës Mid’hat Frashëri e ka shkruar në gjuhë të huaj, sidomos në frëngjisht, dhe ka qenë gjithmonë një autor i vlerësuar në botë.

Pas rënies së komunizmit, në një takim kushtuar Mid’hat Bej Frashërit, ambasdori francez i kohës bëri këtë vlerësim për të: “Mid’hat Frashëri është iluministi i fundit europian”.

Shënim: Për këtë artikull janë konsultuar disa burime. Në variantin origjinal të shkrimit janë specifikuar hollësisht referencat e sakta. Për natyrën eseistike të Shenjës, nuk janë përfshirë në këtë botim. Burimet e konsultuara janë: AQSH, Fondi i Mid’hat Frashërit; Lef Nosi, Dokumente historike 1912-1918, Shtypshkronja Nënë Tereza, Tiranë; Nevila Nika, Përmbledhje dokumentesh mbi kryengritjet shqiptare, 1910-1912, botim i Institutit të Historisë-Prishtinë, 2003; Akademia e Shkncave e Shqipërisë, “Fjalor enciklopedik shqiptar”, tre vëllime, Tiranë, 2008; gazeta Shqipëri e re, Kostancë, Rumani, disa numra të vitit 1921; Uran Butka, Mid’hat Frashëri, elita shqiptare; gazeta Arbënia, Nr. 427, 28 nëntor 1936; Uran Butka, Gjeniu i Kombit; Sejfi Vllamasi, Ballfaqime politike në Shqipëri, 1897-1942, NERAIDA, Tiranë, 2000.

Shenja/ Gusht 2012- foto: ata.gov.al

Historia e flamurit të Mëvetësisë 111 vjet pas*

November 21, 2023 by s p

Ledia DUSHKU

Instituti i Historisë/Akademia e Studimeve Albanologjike/Tiranë/

Atë të enjte të 28 nëntorit të vitit 1912, 40 delegatë pjesëmarrës në Kuvendin Kombëtar të Vlorës vendosën unanimisht që “Shqipëria të bahet që sot më vehte, e lirë e e mosvarme nën një qeverië të përkohshme”. Ndonëse kanë kaluar 111 vite nga dita historike e Shpalljes së Mëvetësisë, shqiptarët vijojnë edhe sot të mos zotërojnë elementë të rëndësishëm të saj: askush nuk ka mundur të zbulojë tekstin origjinal të Deklaratës së Pavarësisë; bisedimet origjinale të Kuvendit Kombëtar të Vlorës dhe as një foto të asaj dite. Madje në vitet 40’, fotoja e festimeve të një vjetorit të Pavarësisë paraqitej në shtypin e kohës si foto e 28 nëntorit të 1912, një pasaktësi që u reflektua edhe në vitet e mëvonshme.

I njëjti fat ka ndjekur edhe flamurin e Pavarësisë. Çështja e flamurit ngritur nga Ismail Qemal Vlora, pasditen e 28 nëntorit 1912, ka një histori të gjatë, që është koklavitur ndër vite. Nga fundi i viteve 20’, në një hark kohor prej jo më shumë se 10 vite, variantet në lidhje me të kapin numrin 10. Ekzistenca e një numri kaq të madh variantesh të ndryshëm nga njëri-tjetri shpjegohet me sensin e lartë të protagonizmit dhe memorjen e shkurtët shkurtër historike të protagonistëve të ngjarjes historike, që në vetevete formësojnë edhe marrëdhënien problematike që shqiptarët kanë me të vërtetën.

Nga një analizë e kujdesshme e tyre, e shohim me vend që të merren në konsideratë vetëm 3 variante.

Varianti i parë vë në qendër të vëmëndjes vlonjaten Marigo Pozio, protagonizmi i së cilës lidhet me faktin e qëndisjes/stampimit apo ngjitjes së shqiponjës në flamur. Ky variant është më afërti në kohë me 28 nëntorin e 1912-ës. Në një shkrim rreth ligjit të veteranëve në “Gazeta e Re”, më 9 dhjetor 1928, Kristo Floqi ngre zërin për faktin se Marigo Pozio, veprimtare e dalluar e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, njëkohësisht “qëndistare e flamurit të ngritur nga Ismail Qemali”, nuk merrte shpërblimin e veteranit. Pak ditë më pas po në të njëjtën gazetë, një korrespondencë nga Vlora mbështeti thëniet e Floqit. Më 28 nëntor 1933, në përvjetorin e 21-të shpalljes së Pavarësisë, është sërish Kristo Floqi ai që përmend emrin e Marigosë si qëndistare jo vetëm të flamurit të ngritur nga Ismail Qemali por të të gjithë flamujve të ngritur në godinat qeveritare atë ditë të vjeshtës së tretë, duke i dhënë këtij varianti elementë mitikë. Më pas, në vitet e regjimit komunist, ky variant u bë zyrtari dhe Marigo Pozios iu njoh gjerësisht atributi i qëndistares së flamurit të Pavarësisë.

Varianti i dytë ka si protagonistë kushërinjtë Xhemil dhe Eqrem Bej Vlora. Del si i tillë në fillim të viteve 30’, kur Eqrem Vlora vihet në dijeni nga prefektura e qytetit bregdetar për hetimet e kryera në lidhje me flamurin e Pavarësisë. Rezultatet e hetimit na vijnë në kohë nga profesoreshë Valentina Duka, e cila ka konsultuar korrespondencën e atyre viteve të Ministrisë së Punëve të Jashtme, duke arritur në përfundimin që flamuri i ngritur nga Ismail Qemali ishte marrë nga shtëpia e Eqrem Bej Vlorës. Në letrën dërguar Ministrisë së Punëve të Jashtme shqiptare, më 14 shkurt 1930, pinjolli i Vlorajve bën me dije se flamuri që Ismail Qemali kishte ngritur më 28 nëntor 1912 ishte marrë nga shtëpia e tij. Ai i ishte dhuruar në vitin 1909 nga Aladro Kastrioti, një nga pretendentët e fronit shqiptar. Më tej letra vijonte me shpjegimin se:

Ky flamur pasi u përdor për disa ditë, iu dorëzua zonjës së Mehmet Ali Pasha Delvinës, e cila banonte në atë kohë në shtëpinë time. Kur u ktheva nga lufta, flamurin e gjeta prap mbi shtratin tim aty ku e lashë. Por, në vitin 1914, zonja në fjalë iku nga Vlora në Delvinë dhe flamurin e mori me vete. … Qeveria Vorioepirote e Delvinës, me anë të një kërkimi që ka bërë në shtëpinë e Mehmet Ali Pashës e paska konfiskuar këtë flamur dhe e paska djegur.

Mbështetëse e këtij varianti ishte baronesha austriake Amalie von Godin, e cila tregon se e kishte marrë flamurin nga koka e krevatit të mikut të saj Eqrem Vlorës dhe ia kishte dorëzuar personave që e kërkonin, sepse ky i fundit në atë kohë ndodhej në Himarë, në krye të garnizonit osman që organizonte mbrojtjen nga ushtria greke. Flamuri ishte prej cohe të leshtë dhe kishte përmasa të vogla. Edhe Syrja Bej Vlora, babai i Eqremit, shkon në të njëjtën linjë me të birin. Në kujtimet e tij ai shkruan se:

Pasi atë ditë nuk kishte mundësi të përgatitej flamuri, u mor nga shtëpia jonë një flamur, që djali im Eqremi që nga viti 1908 e ruante me plot nderime. … Ky flamur që prej vitit 1905 ndodhej në shtëpinë tonë dhe ruhej si amanet në dorë të Eqremit. … Në dramën Pirua, që Eqremi e vuri në skenë në shtëpinë tonë në vitin 1908, ky flamur u ngrit për të parën herë dhe u duartrokit, edhe në prezencë të krerëve të pranishëm të qeverisë osmane.

Në vitin 1935 Eqrem Vlora ka lëshuar një tjetër deklaratë, në prani të drejtorit të Muzeut Kombëtar, Sotir Kolea dhe ministrit të Arsimit, Mirash Ivanaj. Në dallim nga ajo çka kishte deklaruar në vitin 1930, tashmë pinjolli i Vlorajve nuk bën më fjalë për një, por për dy flamuj, njëri i tij dhe tjetri i kushëririt Xhemil Vlorës, në shtëpinë e të cilit ishte ngritur flamuri, më 28 nëntor 1912. Flamurin e tij (të Eqrem Vlorës), Ismail Qemali e kishte varur në dritaren e shtëpisë ku u mbajt Kuvendi i Vlorës. Pas dy ditës, ky flamur ishte “ngulur në derën e shtëpisë së Xhemil Bej Vlorës”, ndërkohë që vendin e tij e kishte zënë një flamur i dytë, të cilin e kishte dhënë ky i fundit.

Sipas deklaratës së tij:

Flamuri i parë, i z. Eqerem Bej Vlorës, dhuratë e Don Gjin Aladro Kastriotit, ishte prej pëlhure leshi, me shkabën me dy krerë të snejtur me lesh të zi në mes. Shkaba kishte krahët përgjysmë të shpallur, për së gjati trupit dhe drejtim i sajë qe krah për krah me drejtimin e shtizës, siç është edhe sot në të gjithë flamurët. Flamuri i dytë, i z. Xhemil Bej Vlora, që zu vendin e të parit në grillat e dritares, qe edhe ky prej leshi, sadopak i vogël me shkabën me dy krerë e kishte kokëngulmazi kthyer drejtë shtizës.

Gjithashtu, Eqrem Vlora evidentonte se në vitin 1914 flamurin e tij e kishte marrë Avni Delvina. Më pas, atë kishin djegur “vorioepirotët”.

Por ndryshe dëshmonte kushëriri i tij Xhemil Bej Vlora: Ishte pikërisht ai dhe jo Eqrem Beu, që kishte dhënë dy flamuj, të cilët:

… i kishte nga Don Gjin Aladro Kastrioti, të dy prej leshi, i pari 50 cm x 70 cm dhe i dyti 70 cm x 1.20 cm, pa thekë dhe pa kordonë. Flamuri i parë, më i vogli, paska qenë ai që shtolli vetë Ismail Qemali, për herë të parë në hekurat e parmakëve të njërës prej dritareve bri ballkonit dhe pak më vonë të ngritur mbi shtizë në ballkon. Flamuri i dytë, më i madhi i ngjitur mbi shtizë u ngrit më pas në portën e shtëpisë së Xhemil Vlorës. Këtë flamur të dytë të portës, e paska marrë Avni Delvina, të cilit ia kanë rrëmbyer andartët e Epirit.

Në vitin 1936 djali i Ismail Qemalit, Et’hem Vlora mbështeti dëshminë e Xhemil bej Vlorës lidhur me faktin se flamuri ishte marrë nga shtëpia e tij. Ai plotësoi se “Pëlhura e flamurit ishte i leshtë dhe shkaba e stampuar”, por nuk mbante mend nëse flamuri kishte pasur thekë apo kordonë. Përmasat e tij të përafërta ishin 50 cm me 80 cm. Në dallim nga dy kushërinjtë e tij, ai nuk mendonte se flamuri “ishte zhdukur por se ndodhej i ruajtur në Shqipëri, ndër duar, që do të kujtohen ndofta ndonjë ditë t’ia falin Muzeut Kombëtar”.

Varianti i tretë ka si protagonist njërin nga firmëtarët e dokumentit të Pavarësisë, korçarin Spiridon Ilo, mërgimtar në Bukuresht. Sipas dëshmisë që Ilo i ka dhënë të birit, Vangjos grupi i atdhetarëve që u nis nga Bukureshti për në Trieste e mandej në Durrës, kishte marrë me vete edhe flamurin. Sipas Vangjo Ilos, ata kishin biseduar gjatë në hotel “Continental”, duke marrë të gjitha masat e duhura për ta kurorëzuar me sukses iniciativën për ngritjen e flamurit. Në Vlorë, Spiridon Ilo kishte qëndruar në shtëpinë e Marigo Pozios, vajza e tij e tezes, e cila “atë natë … i kishte vënë thekët flamurit”. Ky variant, në dallim nga dy të parët, nuk përmendet nga bashkëkohës të Ilos. Të vetmit që e përmendin janë atë e bir, Spiridon e Vangjo Ilo.

Kërkimet për zbulimin e flamurit të Pavarësisë u intensifikuan në mes të viteve 30’, të shek. XX, atëherë kur inxhinieria e ndërtimit të shtetit kombëtar ishte vënë në lëvizje. Ishte Sotir Kolea, drejtor i Muzeut dhe Bibliotekës Kombëtare që prej vitit 1928, i cili edhe në funksion të detyrës që kryente, u përpoq për gjetjen e flamurit dhe ekspozimin e tij në stendat e Muzeut Kombëtar. Përpjekjet e tij nuk dhanë rezultat, pasi sikurse shprehej ai vetë, i kishte hyrë një rruge pa krye.

Në këtë periudhë, ministri i Arsimit, Ivanaj bëri protagonist të historisë së flamurit të Pavarësisë edhe Lef Nosin, delegat në Kuvendin e Vlorës dhe ministër i Postë Telegrafës në Qeverinë e Përkohshme të Ismail Qemalit. Si rrallëkush nga bashkëkohësit e tij, L. Nosi u kujdes dhe punoi me përkushtim të thellë edhe për grumbullimin, ruajtjen dhe botimin e komponentëve të trashëgimisë historike e kulturore të shqiptarëve, duke u bërë kështu një prej atyre që hodhën themelet e Arkivit të Shtetit Shqiptar.

Shpesh herë autoritetet shtetërore i kishin kërkuar Nosit mendimi mbi ngjarje të ndryshme historike, sikurse edhe dokumente në lidhje me shtetin shqiptar. Spikatin këtu dy momente të rëndësishme, njëri prej të cilëve lidhet drejtpërsëdrejti me flamurin e Pavarësisë. Së pari në vitin 1929 Këshilli i Lartë i Shtetit kërkoi bashkëpunimin e Lef Nosit, për dorëzimin e kopjeve të urdhrave, vendimeve, ligjeve dhe rregulloreve të periudhës 1912-1914. Momenti i dyti, i përket fundvitit 1934, kohë kur ministri i Arsimit, Mirash Ivanaj i kërkoi Lef Nosit opinionin në lidhje me flamurin e ngritur nga Ismail Qemal Vlora, më 28 nëntor 1912.

Më 18 dhjetor 1934, me ndërmjetësinë e Inspektorisë së Arsimit të Elbasanit, ministri i kërkonte Nosit të përshkruante hollësisht flamurin e ngritur më 28 nëntor 1912. Në përgjigjen e shpejtë, pas dy ditësh, Lef Nosi informoi se flamuri që ishte ngritur në Vlorë ditën e pavarësisë ishte prej stofi të mëndafshtë, që në tregti quhej atllas, në ngjyrë të uthullës. Për ta përcaktuar ngjyrën, në letër ishte vendosur edhe mostra e cohës. Shqiponja ishte si e sotmja theksonte Nosi, “me dy krena e me dy krahë të ndemë, premë nga një copë sateni të zi dhe ngjitë mbi flamur”.

Sipas tij këtë punë e kishte bërë zonja Marigo Pozio në shtëpinë e saj. Kur flamuri ishte duke u qepur delegatët që kujdeseshin për këtë punë, shkonin e vinin në shtëpinë e zonjës për me e shty qi ta mbaronte pa vonesë, për të shpejtuar shpalljen që pritej me padurim. Pas shpalljes së Pavarësisë, vijonte L. Nosi, flamuri i ishte dorëzuar Xhemil Vlorës, me kërkesë të tij për ta ruajtur, mbasi shpallja e independencës ishte bërë në selamllëkun e tij, banesë në të cilën qeveria ndenji disa kohë.

Në letrën e falënderimit ministri Ivanaj i kërkoi Lef Nosit hollësi të mëtejshme: A kishte flamuri thekë? Nëse po ishin të mëndafshtë apo të leshtë? Cilat ishin përmasat e flamurit? Ashtu si edhe në letrën e parë, përgjigjja mbërriti shumë shpejt. Lef Nosi nuk kujtonte nëse flamuri kishte pasur thekë apo kravatë. Sa i përket përmasave me hamendje, ato mund të kishin qenë 1.60 me 2m, pra një flamur i madh dhe jo i vogël.

Po në fund të dhjetorit 1934, Lef Nosit iu kërkua mendimi edhe nga Et’hem Haxhiademi, një nga penat e forta të letërsisë dhe gazetarisë shqipe. Në letër dërguar nga Gjirokastra, më 24 dhjetor Haxhiademi krahas konstatimit të drejtë se “mbi këtë çështje kishte dijeni të plotë Lef Nosi, i cili jo vetëm që kishte qenë në Vlorë kur ishte ngritur flamuri, por edhe dallohet si njeri me ndjeshmëri të lartë ndaj këtyre gjanave”, ai evidentonte vlerën e mendimit të Nosit për ndriçimin e opinionit publik shqiptar “mbi një gjë kaq interesante dhe me vlerë kombëtare”, siç edhe konsiderohej çështja e flamurit të pavarësisë.

Nuk dihet nëse Lef Nosi i ktheu përgjigje letrës së Et’hem Haxhiademit, pasi kërkimet e derisotme nuk kanë dhënë rezultate.

Në vend të epilogut

Mungesa e burimeve primare, siç janë fotot apo dokumentet e shkruara gjatë ditëve të mbajtjes së Kuvendit Kombëtar në Vlorë, e bën të vështirë identifikimin e veçorive fizike të flamurit të Mëvetësisë. Nga ana tjetër, ekzistenca e shumë varianteve përcjellë nga protagonistët e kohës, e bën shumë të amullt situatën. Sot e kemi të vështirë të përcaktojmë se cilat kanë qenë përmasat e flamurit të ngritur nga Ismail Qemal Vlora, materialin e cohës apo llojin e punimit të shqiponjës mbi flamur. Megjithatë, duke ditur se Lef Nosi ishte njeri me integritet, që kishte sensin e historisë dhe njihte vlerën e dokumentit, varianti i parë që identifikohet me emrin e Marigo Pozios, mund të thuhet se, për shkallën momentale të njohjes, siguron një pikë të fortë mbështetjeje, por gjithsesi pa i dhënë zgjidhjen përfundimtare historisë së flamurit të ngritur nga Ismail Qemal Vlora, 111 vjet më parë.

Foto: telegraf.al

* Ky shkrim është mbështetur në artikullin e botuar nga autorja në Studime Historike (1-2) 2013