Archives for May 2025

“NEOSHQIPTARIZMI” – RILINDJA E NJË IDEALI KOMBËTAR NË EPOKËN GLOBALE

May 13, 2025 by s p

Prof. Dr. Besim Muhadri/

Libri “Neoshqiptarizmi” i Arian Galdinit është një reflektim i thelluar filozofik, historik dhe politik mbi gjendjen e sotme të identitetit shqiptar dhe nevojën për një doktrinë të re që synon të ringjallë shpirtin kombëtar. Botuar në vitin 2025 nga Botimet Jozef, ky libër paraqet një platformë ideologjike që kërkon të ndërthurë trashëgiminë e Rilindjes Kombëtare me sfidat e shekullit XXI. Nëpërmjet një analize të kujdesshme, Galdini ndërton konceptin e Neoshqiptarizmit si një domosdoshmëri historike dhe shpirtërore për shqiptarët e epokës globale. Sipas tij, kjo doktrinë bazohet në tri shtylla kryesore:

Rikthimi në vlera – Njohja, respektimi dhe përvetësimi i trashëgimisë kulturore dhe shpirtërore shqiptare si bazament për ndërtimin e së ardhmes.

Zhvillimi i njeriut dhe shoqërisë – Edukimi, emancipimi dhe fuqizimi i individit si themel i një kombi të qëndrueshëm.

Integrimi modern me ruajtjen e autenticitetit – Shqipëria duhet të bëhet pjesë aktive e qytetërimit perëndimor, duke mos humbur veçantinë e saj historike dhe kulturore.

Autori ngre figurën e Gjergj Kastrioti Skënderbeut si simbolin qendror të Neoshqiptarizmit, duke e parë atë si shembull të përkryer të lidershipit që ndërthur kurajën, vizionin dhe lidhjen e thellë me Perëndimin. Përmes referencave nga studiues të ndryshëm si Fan Noli, Oliver Schmitt, Arben Puto dhe Faik Konica, Galdini dëshmon rolin e Skënderbeut si udhëheqës shpirtëror dhe politik për të gjitha epokat shqiptare.

Galdini i qaset problemit të identitetit shqiptar me një ton alarmues, duke theksuar se mungesa e vetëdijes historike, emigracioni masiv, konsumizmi global dhe fragmentimi social rrezikojnë ekzistencën e shqiptarisë si subjekt historik. Ai argumenton se vetëm një rilindje e re, një “Zgjim i Madh Kombëtar”, mund të shpëtojë shqiptarët nga humbja e tyre në përballje me sfidat moderne.

Në mënyrë të veçantë, libri trajton rolin e figurave të mëdha të mendimit shqiptar si Sami Frashëri, Jeronim de Rada, Ndre Mjeda, Faik Konica dhe Ukshin Hoti, të cilët për autorin përbëjnë bazamentin intelektual të Neoshqiptarizmit. Këta mendimtarë paraqiten si modelet që shqiptarët duhet të ndjekin për të ndërtuar një shoqëri të ndriçuar dhe dinjitoze. Në aspektin metodologjik, libri shquhet për një stil të pasur retorik, duke kombinuar analiza teorike me citime nga tekstet themelore të historisë dhe mendimit shqiptar. Megjithatë, ndonjëherë Galdini bie në një ton disi emocional, që mund të kufizojë objektivitetin akademik të argumenteve të tij.

Si përfundim, “Neoshqiptarizmi” është një thirrje për vetëdijesim kombëtar dhe për një rinisje të ndërgjegjshme dhe të përgjegjshme të shqiptarizmit në kushte të reja historike. Libri është i vlefshëm jo vetëm për studiuesit e shkencave politike dhe historike, por për këdo që është i interesuar për të ardhmen e identitetit shqiptar.

Autori Galdini arrin të ndërtojë një vizion të qartë dhe frymëzues për rolin që mund të luajë Shqipëria në një botë të globalizuar, duke ruajtur dinjitetin dhe autenticitetin e saj. Ndërthurja e traditës me modernitetin, e vlerave shpirtërore me zhvillimin intelektual dhe ekonomik, është thelbi i mesazhit që Galdini përcjell me pasion dhe përkushtim.

Përfundim

Në një kohë kur kombet përballen me sfida të reja ekzistenciale, “Neoshqiptarizmi” ofron një platformë të re mendimi dhe veprimi për shqiptarët. Libri është një ftesë për reflektim, përpjekje dhe rinisje, duke theksuar se identiteti kombëtar është një vlerë që duhet mbrojtur, ushqyer dhe zhvilluar me dashuri dhe vizion.

Arian Galdini, përmes këtij reflektimi të thellë, na kujton se shqiptarizmi nuk është thjesht një përkatësi etnike, por një mision i përhershëm për ndërtimin e një kombi të lirë, të ndriçuar dhe të përparuar.

FERIT PASHË VLORA (RILINDASI I FSHEHUR) ËSHTË NJËRI NGA BURRËSHTETASIT MË TË FAMSHËM SHQIPTARË TË TË GJITHA KOHËRAVE

May 13, 2025 by s p

“Me një këndvështrim teleologjik mund të thuhet se dyert e Vlorajve dhe të Tepelenajve kanë vazhduar ekzistencën e tyre për shekuj me radhë, për të nxjerrë nga gjiri i tyre këtë njeri.” (Andulhamit Kirmizi)

Milazim KRASNIQI

Vepra “Ferit Pashë Vlora – Një jetë shtet” e autorit Abdulhamit Kirmizi është një biografi e detajuar e vlonjatit më të famshëm të derës së Vlorajve dhe qeveritarit me nam të Shtetit Osman, në periudhën e fundit traumatike të atij shteti gjigand. Veçmas për ne shqiptarët harrestarë e mazohistë, kjo biografi për Ferit Vlorën, kjo mikrohistori brilante, na shfaqet si një dritare në një karakatinë të errët, nga e cila mund të shihet pak përtej hundës. Megjithëse në rastin tonë, nuk është i sigurt të shikuarit përtej hundës, ngase edhe nëse dritarja hapet, por shikimi është i turbulluar nga katarakti i amnezionit, prapë nuk mund të shihet asgjë qartësisht.

Ky studim i historianit Kirmizi fillon me një tabllo mbresëlënëse mbi plejadën e bejlerëve shqiptarë dhe Vlorën, si njëra nga qytetet më zulmmëdha të historisë shqiptare. Pastaj autori skicon familjen e famshme shqiptare Vlora, e cila ka dhënë kontribute të mëdha në qeverisjen e Shtetit Osman, ndërsa në rrëmujën e shpërbërjes së tij, dha kontribut kritik në formimin e vetë shtetit shqiptar, në vitin 1912. Traditat e rrënjosura të bejlerëve shqiptarë, qyteti domethënës i Vlorës dhe dera e famshme e familjes Vlora, përbëjnë kuadrin në të cilin u lind, u rritë dhe u formua Feriti, realisht personaliteti më zulmmadh i gjithë asaj trashëgimie. Megjithëse, nga të dhënat që sjellë Kirmizi, rezulon që nga familja Vlora, kanë dalë shumë qeveritarë të aftë e të fuqishëm për disa gjenerata, që nga Sinan Pasha, Gjejg Sinan Pasha, Kara Ismail Pashë Vlora, Ibrahim Pashë Vlora, Sulejman Pasha, Mustafa Nuri Pasha, (babai i Feritit dhe vëllerërve të tij, Neshetit, Syrjait dhe Namikut), Ismail Qemal Vlora e deri te Eqrem bej Vlora. Secili prej tyre ka lënë një shenjë në historinë e Shtetit Osman, të vendlindjes së tyre, Vlorës, po edhe të Shqipërisë, në historinë e së cilës spikatë më së shumti Ismail Qemal Vlora, si themelues i shtetit shqiptar. Për të gjitha ato kontribute që shtrihen në qindra vjet, autori në konkluzionet në fund të studimit të tij, për Ferit Vlorën, në raport me derën e Vlorajve dhe të Ali pashë Tepelenës, (me të cilët ata ishin në lidhje familjare) thotë: “Me një këndvështrim teleologjik mund të thuhet se dyert e Vlorajve dhe të Tepelenajve kanë vazhduar ekzistencën e tyre për shekuj me radhë, për të nxjerrë nga gjiri i tyre këtë njeri.”(502) Po të thuhej kështu në fillim të studimit, mund të tingëllonte si hipotezë që pret të testohet, por kjo thuhet në fund të studimit, ku autori prezenton vlerërsimet finale. Ma merr mendja që secili lexues që do të arrijë në faqen 502, natyrisht duke e lexuar me vëmendje dhe me mendje të hapur, pa paragjykime, do të jetë dakord me këtë vlerësim, sepse biografia e Feritit vetvetiu e imponon këtë përfundim. Pse? Sepse si gjeografia ku ka shërbyer, si postet që ka mbajtur, si rezultatet që ka arritur, si betejat në të cilat ka qenë i përfshirë, (në mosmarrëvshje edhe me sulltan Abdylhamidin me xhonturqit, me Qamil Pashën, me anglezët, etj.) e prezentojnë si një figurë monumentale të historisë osmane e shqiptare, rrjedhimisht edhe të familjes së Vlorajve e të Tepelenajve. Qëndrueshmëria e Ferit Pashë Vlorës në ato beteja të mëdha, ku bie edhe presioni i tij vendimtar mbi sulltanin për ta kthyer Kushtetutën në vitin 1908, si edhe lufta e fortë me xhoturqit, të cilët planifikuan edhe ta vrisnin dhe ia ndaluan kthimin në Stamboll, duket e pashoqe nga paraardhësit dhe bashkëkohanikët e tij.

Për t’u pjekur për ato betejafinale në vitet 1903-1913, Feriti kishte kaluar një jetë në shkollim dhe në detyra shtetërore me përgjegjësi. Sipas të dhënave që sjellë autori, Ferit Vlora ka ndjekur shkollimin dhe ka kryer shërbime në vende si Janina, Kreta, Sofja, Raguza, Dijarbekiri, Halepi, Konja, Izmiri, Ajdëni, Kajroja dhe natyrisht Stambolli. Ka kryer funksione në rangje të ndryshme të administratës osmane, ku më të lartat spikasin funksionet si guvernator në Konja e Izmir, kryeministër në vitet 1903-1908, ministër i brendshëm dhe kryetar i Senatit pas Konstitucionit. Autori ka sjellë shumë dokumente e detaje për të gjitha ato lëvizje të Ferit Vlorës, të cilat si një fije peri i lidhë botëvështrimi i tij modernizues. Ai ishte politikan modernist, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Në çdo detyre ku u gjend, ai ishte strateg në përpjekjet për modernizimin e adminsiatrës dhe të jetës sociale të Shtetit Osman. Pasioni i tij ishte ndryshimi i gjendjes, përmirësimi i kushteve të jetës, fuqizimi i shtetit. Brenda këtij vizioni, ai shfaqet si administrator i aftë, i guximshëm, i motivuar dhe i pakorruptuar.

Autori ka sjellë shumë raporte, letra e udhëpërshkrime që e prezentojnë me këto vlera unike, në kohën kur administrata osmane dukej e dominuar nga dembelizmi dhe nga korrupsioni, ndërsa shoqëria ishte e atakuar nga vese të këqija dhe nga injoranca. Pas suksesit spektakular si guvernator në Konja, vlonjati ftohet nga sulltan Abdylhamiti II, që të bëhet kryeministër i Shtetit Osman, detyrë të cilën e kryen me pedantëri dhe qëndrueshmëri në vitet 1903-1908, në një vorbull presionesh, intrigash e komplotesh të brendshme e të jashtme. Autori ka shpalosur aspekte të luftës së brendshme politike në elitat osmane të asaj kohe, e cila ishte shumë tinëzare, por edhe e ashpër. Ferit Pasha e kryen detyrën e kryeminstrit në mes një mali denoncimedh dhe inskenimesh, ku spikatë ndershmëria, besnikëria dhe parimësia maksimale, në aso rrethanash të turbullta.

Sidoqoftë, problemet më të mëdha edhe gjatë shërbimit si kryeministër i shfaqen shkaku i çështjes shqiptare dhe lidhjeve që kishte me lëvizjen shqiptare. Në shumë raste vihet nën dyshim nga ana e zyrtarëve osmanë e edhe nga sulltani, për qëdrimet e tij si shqiptar. “Sulltan Abdylhamidi mund të ketë ndjerë njëfarë shqetësimi nga interesi i ethshëm i Ferit Beut për diplomacinë ballkanike, me idenë e mbrojtjes së shqiptarëve”, konstaton Kirmizi. (f.106) Poashtu autori dëshmon se Feri Pashë Vlora mbante edhe takime në Stamboll me krerët e lëvizjes shqiptare, sigurisht duke influencuar në drejtimet që ajo duhet të ndiqte, pasi Feriti kishte lidhje të shumta me ambasadorë, ministra e burrështetas anëkend Evropës.

Koncepti i tij për çështjen shqiptare, që shihet edhe nga një shkresë e vitit 1898, para se të bëhej guvernator në Konja, është mjaft i ngjashëm me atë koncept që kishin paraqitur më parë Pashko Vasa dhe Sami Frashëri, sipas të cilëve shqiptarët duhet të organizoheshin e të forcoheshin nga brenda, që të përballonin rrezikun nga fqinjtë agresivë ballkanikë. “Principata e Bullgarisë dhe popujt sllavë në përgjithësi, të ushqyer në shpresat e tyre nga linja e veprimit që ka përvehtësuar Rusia në çështjet e Lindjes, po punojnë në mënyrë të jashtëzakonshme për të shkaktuar trazirë në Maqedoni dhe në pranverë për të arritur autonominë e Maqedonisë. (…) Këto nisma që kanë emocionuar edhe qeverinë serbe kërkojnë vëmendje dhe bëjnë të nevojshme marrjen e masave thelbësore për qeverisjen e vilajeteve të Kosovës dhe të Manastirit si dhe kundër synimeve bullgare, prandaj në këtë kuadër përforcoj edhe njëherë raportimet e mia lidhur me nevojën e rritjes së fuqisë aktuale dhe përmirësimin e organizimit mes shqiptarëve, si mjet kryesor për mbrojtjen e të drejtave të shenjta të Perandorisë.” (106) Qoftë dhe vetëm nga ky citat i relacionit të cilin ai ia dërgon sulltan Abylhamidit II, shihet qartë se fryma e angazhimit të tij ishte e ngjashme me të rilindasve të tjerë të asaj kohe, po edhe të Austro-Hungarisë e cila insistonte me ngulm për ruajtjen e statu quosë. Nga ky aspekt mua më rezulton që Ferid Pasha realisht duhet të konsiderohet si pjesëtarë i lëvizjs kombëtare shqiptare, si rilindas.

Në të vërtetë, kjo linjë atdhetarie e Feritit, e ka lidhjen edhe më të atin, me Mustafa Pashën, i cili sado që kishte shkuar me mandat sulltanor për ta dorëzuar Ulqinin, nuk e kishte kryer atë veprim, meqë e kishte përkrahur Lidhjen, për ç’gjë qe ndëshkuar me mërgim. Autori dëshmon që Mustafa pasha ka qenë i lidhur me Abdyl Frashërin, me Mehmet Bej Vrionin e Abidin bej Dinon, për ta realizuar një “Shqipëri të bashkuar.” Pra, Feriti ishte edhe në traditën e asaj përpjekje në të cilin kishte qenë i inkuadruar babai i tij, si edhe kushëriri i tij, Ismail Vlora, me të cilin e bënte shpesh udhëtimin me vapor, për në lagjen ku banonte. Në tërë atë ngatërresë dyshimesh e intrigash politike në portën e Lartë dhe në Pallat, Ferit Pashë Vlora, shpërfaqet si një strateg, që u ikën kurtheve që ia ngrisin kundërshtarët e fuqishëm. Fjala vjen, në një rast ai kundërshton lidhjen e një rroge për Ismail Qemal Vlorën, pas refuzimit të tij që të shkonte ambasador në Teheran dhe jep vleërsime negative për figurën e tij. Por, në prapaskenë ka elementë që dëshmojnë bashkëpunimin e tyre për çështjen shqiptare!

Kirmizi sjellë dëshmi për angazhimin më direkt të Ferit Pashës Vlorës në çështjen shqiptare, pas largimit nga posti i ministrit të brendshëm në vitin 1909: “ Pasi e la detyrën e ministrit, Ferit Pasha nisi të merrte përgjegjësi brenda iniciativash civile lidhur me kryengritjet në Shqipëri, që morën sërish hov. Për shembull, në fund të nëntorit shtetarët osmanë me origjinë shqiptare u mblodhën nën kryesinë e Ferit Pashës në konakun e Reshid Akif Pashës për të rrahur mendime se si mund të kishin sukses masat e marra nga qeveria. (..) U mblodhën para për ndërtimin e shkollave dhe emrat e dhuruesve u shkruan në listën e komisionit të arsimit. Pjesëmarrësit e dhanë besën se do të mblidhen çdo javë për të mirën e atdheut.” (470-471) Feriti edhe në Parlamentin Osman, në vitin 1909 do të deklaronte: “Edhe unë e them me krenari të plotë se jam shqiptar.” Nga i gjithë konteksti i biografisë së tij politike rezulton se edhe lidhjet e tij më shumta me Evropën (djemtë i shkolloi në Zvicër) ishin të motivuara edhe nga preokupimi që kishte për Shqipërinë dhe shqiptarët. Në fakt edhe shumë nga gazetarët e diplomatët e cilësonin si politikan evropian. Poashtu lidhjet e tij të forta e Gjermaninë dhe me Austro- Hungarinë nuk mund të shihen jashtë faktit që ato shtete kishin një qëndrim më miqësor edhe ndaj shqiptarëve në atë periudhë. Fjala vjen, qëndrimi i Vjenës se duhej të ruhej statu quoja, ishte interes strategjik edhe i shqiptarëve, që të mos i ekspozoheshin rrezikut gllabërues nga shtete ballkanike, që gjë fatalisht ndodhi në vitin 1912. Lidhur me këtë temë, absurd mbetet fakti që ata që u përpoqen ta evitonin atë zhvillim fatal, siç bëri Ferit Vlora, u injoruan nga historia, ndërsa ata që hynë në skemën e armiqve ballkanikë, e cila solli katastrofën e viteve 1912-1913, mbahen si heronj të kauzës kombëtare.

Me një fjalë, nga argumentimi që sjellë autori Abdylhamit Kirmizi, vërtet besoj që Ferit Pashë Vlorën duhet ta trajtojmë si rilindas shqiptar. Sigurisht, shkaku i funksioneve të larta shtetërore në Shtetin Osman, ai adoptoi pozicionin e një rilindasi të fshehur, por historia shqiptare do të duhej ta kishte vendosur në vendin që realisht i takon, si ndihmues i çështjes shqiptare. Pra, krahas faktit që mbetet i pakontestueshëm që në fazën finale ai nuk mori përsipër të bëhej as lideri e as anëtari i atij ekipi që proklamoi Shqipërinë e pavarur, më e pakta që mund të thuhet është që Ferit Vlora ka kontribuar për formimin e kombit shqiptar. Pra, nëse nuk mori pjesë në aktin e proklamimit të shtetit shqiptar, Ferit Vlora mori pjesë në procesin e formimit të kombit shqiptar. Simbolika e gjithë preokupimit dhe angazhimit të Ferit Vlorës në çështjen shqiptare ishte edhe amaneti i tij (1914), që të varrosej në vendlindjen e vet, në Vlorë. Por, simbolikë, tipike shqiptare, ka edhe në faktin që Esat Pashë Toptani, nuk deshi ta lejonte të varrosej në Vlorë, ndërsa kur e lejoi, të bijve të Feritit u dha leje që të qëndronin në Vlorë vetëm tri ditë. Simbolikë të hidhur shqiptare ka edhe fakti që Enver Hoxha ia hoqi varrin nga Vlora. Simbolikë ka edhe fakti që është i përjashtuar edhe nga historia jonë kombëtare. Kirmizi ka një shpjegim, lidhur me motivin e heqjes së varrit të feriti Vlorës Vlora, por që mund të na shërbejë edhe për arsyen e mospërfshirjes së tij në historinë tonë kombëtare: “ Por varri i Ferit Pashës do të merrte hisen e vet nga politikat e Enver Hoxhes për zhdukjen e trashëgimisë islamo-osmane në Shqipëri duke u zhdukur bashkë me elemente të tjera të ngjashme.” Me këto fjalë, ia ka vënë pikën, si thuhet. Në të vërtetë, duke përjashtuar Ferit Vlorën nga memoria e nga historia jonë, nuk u zhduk vetëm trashëgimia islamo-osmane, po edhe një pjesë e mirëfilltë e trashëgimisë evropiane, që mishërohej në personalitetin e tij. Pse? Sepse ai ishte personalitet i përmasave evropiane, kishte lidhje zyrtare e miqësore me shumë diplomatë, ministra e mbretër të kohës. Fjala vjen, Ferit Pasha Vlora ishte dekoruar nga Papa me gradën Grand Officier, nga Spanja me urdhërin katolik të Izabelës, me urdhërin e Legjionit Francez nga Franca, etj. Pra, ishte një personalitet i respektuar në qarqet evropiane, për moderacionin dhe prirjet modernizuese që pati si shtetar.

Pasi të lexohet ky libër, vetvetiu shtrohet pyetja: a ka vend për Ferit Pashë Vlorën në historinë tonë kombëtare? Veçmas në kohën e globalizimit, kur figurat e tilla komplekse, me identitete të dyzuara, mund të jenë avantazh për kombet që kanë figura të tilla. Përgjigja është e lehtë: nuk ka vend për një figurë të tillë nëse mbahen skemat e deritashme dogmatike, qoftë marksiste qoftë islamofobike në studimin e historisë. Por, nëse do të aplikohen në të ardhmen paradigmat e tjera studimore, sikundër janë teoritë kulturore dhe të globalizimit, për Ferit Pashë Vlorën do të kishte një vend të spikatur në historinë tonë kombëtare. Protagonisti i studimit, ‘Ferit Pashë Vlora, Një jetë shtet” ka kohë të mjaftueshme, që të presë me nge, madje edhe pa varrin e tij në Vlorë, deri sa të hapen portat e kësaj historie. Ne kaherë jemi të vonuar. Dhe shumë më të varfër, pa emrin e tij në kujtesë e në histori.

GJON MILI: REQUIEM PËR BERTOLT BRECHT

May 13, 2025 by s p

KRISTAQ BALLI

Në aradhën e pafundme të artistëve dhe personaliteteve të shquar botërorë në të gjitha fushat e krijimtarisë intelektuale, falë të cilëve fotografi ynë gjenial Gjon Mili krijoi një prej kulmeve të fizionomisë së vet artistike, ishte edhe Bertolt Breht (Brecht).

Bertolt Breht (1898-1956)-poet, dramaturg, skenarist, studiues, kritik dhe drejtor teatri gjerman i shek XX ka dhënë kontribut të dukshëm individual e origjinal në prodhimin dramaturgjik e teatror të shek. XX.

Fillimisht, ka studiuar mjekësi të cilën thuajse nuk e ushtroi, si dhe privatisht dramë me themeluesin e lëvruesin më të madh të studimeve të dramaturgjsë gjermane, Arthur Kutscher.

“Ju mund ta keni hasur atë, ndoshta disa dekada më parë duke luajtur në benxho (mandolin) në një tavernë të mbushur plot tym në Mynih, apo Berlin, duke kënduar një nga baladat e tij “Legjenda e ushtarit të vdekur” ose “Balada e Baal-it”. Ai vishte një xhup shoferi, një kravatë lëkure dhe qethej allosoj me balluke. Dukej si një kryqëzim hibrid i një studienti jezuit dhe një gangster” ¹⁾

Ai filloi të shfaqet në shtyp me emrin Bert Brecht në vitin 1916 me poezi dhe disa artikuj kritikë rreth teatrit. Dramën e parë të plotë, “Baal” e shkroi më 1918, ndërsa të dytën “Tamburët e Natës” në vitin 1919.

Sipas studiuesve, ai ka qenë i sëmurë nga simptoma të mungesës së ndjeshmërisë pozitive shpirtërore. Ai urrente luftën, padrejtësinë, urrente ndjenjën false. Ai dashuronte të urrente. Dhe, sajë kësaj, u shfaq karakteri i jashtzakonshëm i krijimtarisë së tij, amalgama e hudhurimit (zemërimit) dhe mëshirës (keqardhjes). Kaosi i varfërisë së Gjermanisë pas Luftës I Botërore i kishte ngacmuar atij telat drithëruese të shpirtit dhe kështu ai u gjend në botën e krijimtarisë së tij. Fillimisht ai shkroi poezi, pamflete, tregime, ndonjë balet, opera dhe disa drama.

Gjatë vitit 1922 Brehti tërhoqi vëmendjen e kritikut të njohur berlinez, Herbert Ihering: “Në 24 orë, shkrimtari Breht ka ndryshuar fizionominë letrare gjermane”- shprehej ai me entusiazëm për dramën e parë të inskenuar të Brehtit Tamburët e Natës; ai i ka dhënë kohës sonë një kumbim të ri, një melodi të re, një vizion të ri…Ajo është një gjuhë që ju do ta ndjeni në gjuhën tuaj, në veshët tuaj, në shtyllën tuaj kurrizore.”

Po atë vit atij iu akordua çmimi prestigjioz Kleist Prize për tre dramat e para (“Baal”, “Tamburët e Natës” dhe “Në Xhungël”, megjithëse vetëm “Tamburët” ishte vënë në skenë)

Motivacioni ishte ky: “Gjuha e Brehtit është e gjallë, pa qenë qëllimisht poetike dhe simbolike, pa qenë pothuajse letrare. Breht është një dramaturg sepse gjuha e tij ndjehet fizikisht shqeto.” Më 1923 Breht shkroi një skenar për një film të shkurtër, “Misteret e një Berberane”. Për nga aspekti krijues eksperimental, ai konsiderohet sot si një nga filmat më të rëndësishëm në historinë e filmit gjerman.

Ndërkohë studionte Marksizmin dhe shprehej “Kur lexova Kapitalin e Marksit, kuptova veprat e mia. Marksi ishte i vetmi spektator që mund t’u përshtatej atyre.”

Tendenca ekstravagante eksperimentuese, herë e suksesshme, apo jo, ishte motoja krijuese teatrore e punës së tij krijuese. (“…betejë e madhe për supremaci midis fjalëve, muzikës dhe produksionit”).

Kur Hitleri mori pushtetin, më 1933, duke parashikuar rrezikun e persekutimit, Brehti me familjen e tij emigruan fillimisht në Danimarkë, më pas në Suedi, Finlandë, dhe, së fundi, në SHBA. Gjatë viteve të Luftës II Botërore Brehti u bë një shkrimtar i spikatur i letërsisë së ekzilit politik. Ai shprehte oponencën e tij rebele ndaj lëvizjeve nacional socialiste dhe fashiste në dramat e tij më të famshme: “Jeta e Galileut”, “Nënë Kurajo”, “Arturo Ui”, “Rrethi prej Shkumësi i Kaukazit”, “Frikë dhe Mjerim i Rajhut të Tretë” dhe shumë të tjera. Në SHBA ai shkroi të vetmin skenar për filmin hollivudian “Xhelatët gjithashtu vdesin”, si dhe skenarët e tjerë “Vizionet e Simone Makard”, “Shvejku në Luftën II Botërore” dhe “Duka i Malfit”.

Pas mbarimit të Luftës II Botërore, ai vërtetoi më 1947 mes shakave e ironive para një komisioni investigativ në SHBA se nuk kishte aderuar ndonjëherë në Partinë Komuniste; po këtë vit u kthye në Europë, fillimisht në Zvicër e më pas, më1949, në Berlin për të vazhduar drejtimin e kompanisë të teatrit të tij “Berliner Ensemble”. Ai shkroi shumë pak gjatë viteve të fundit në Berlin. Ai ia dedikoi veten drejtimit të dramave talenteve të reja të një gjenerate tjetër të regjisorëve dhe dramaturgëve të rinj. Dialektika marksiste kishte influencuar shumë tek Brehti në të dy aspektet teorike e praktike teatrale të tij. Brehti mori Çmimin Stalin të Paqes më 1954.

Bertolt Breht ndërroi jetë në vitin 1956 nga një atak në zemër në moshën 58 vjeçare.

Bertolt Breht mbetet një shkrimtar, dramarurg, estet e drejtues teatri origjinal dhe antikonformist i teatrit të deriatëhershëm kontemporan gjerman. Ai zbatoi idetë e vizionet e tij artistike të influencuara edhe nga zhvilimet politike e ekonomike të kohës duke qëndruar në frontin kundër nacional-socializmit dhe nazizmit dhe aleat në frontin antikapitalist. Veprat e tij sollën një këndvështrim të ri në prodhimtarinë dramaturgjike gjermane e botërore, sidomos në marrëdhëniet midis synimit të artit në raport me zhvillimet historike, ekonomike e sociale në shoqërinë gjermane gjatë periudhave të social-nacionalizmit, nazizmit e Luftës II Botërore, si dhe Luftës së Ftohtë. Brehti shkelmoi të gjitha kornizat e pothuajse krejt klisheve teatrore. Ai dëshironte që një teatër të ishte objekt debatesh, jo i ëndrrave. Ai nxiste audiencën e tij të mendonte, të mbante një qëndrim konfliktual, si tifozat gjatë një loje. Nuk ka asnjë të dhënë që një dashamirës i Brehtit të ketë hedhur ndonjë shishe birre në skenë, por nqs do të kishte, Brehti do ta kishte dëshiruar atë.²⁾

Gjon Milit, në vitin 1963, i duhej të fotografonte në Berlinin Lindor për revistën “LIFE” disa shfaqje dramatike të Bertolt Brehtit të performuara nga kompania “Berliner Ensemble” që drejtohej tashmë nga gruaja e tij Helene Weigel.³⁾

Si zakonisht, për të realizuar këtë angazhim, ai ishte përgatitur paraprakisht me shumë seriozitet, por mbi të gjitha me ide artistike që i përshtateshin botëkuptimit konsekuent politik dhe personalitetit artistik e estetik të Bertolt Brehtit si një krijues i vështirë, kondraversal.

Në kuadrin e këtij udhëtimi “të vështirë ideologjikisht” (sidomos për revistën), lidhur me pasionin dhe koherencën morale e profesionale të Gjon Milit, jo vetëm në këtë rast, por gjatë gjithë angazhimeve të tij artistike për revistën “LIFE” e gjetkë, na vijnë në ndihmë disa mbresa përgjithësuese të vyera të botuesit të njohur të kësaj reviste, George P. Hunt, i cili, në të vërtetë, sipas meje, i ka bërë Milit një nga portretizimet më realiste, më sintetike, më pikante, më argumentuese, më të sinqerta, ku shprehet me dashamirësi të jashtëzakonshme profesionale e humane, por edhe me pak humor dhe që, tek ne, s’ka qenë e njohur deri sot. Nuk ka nevojë për komente veçse ta perifrazojmë : “E kam shumë të vështirë për ta përshkruar Gjon Milin në një rubrikë të tillë të shkurtër. Ai është më shumë se 6 këmbë (1.85 m.) i gjatë me gjithë flokë, por edhe arritjet e tij janë po aq të larta. Kur ai erdhi të punojë me revistën LIFE, 25 vjet më parë, ai kishte qenë gjetkë për shumë kohë; pat lindur në Shqipëri, kreu shkollën e mesme në Rumani, u diplomua në M.I.T në degën e inxhinierisë dhe punoi për 10 vjet në Westinghouse Lab., duke u specializuar në teknikat e ndriçimit. Gjatë viteve në Westinghouse ai shpenzoi një pjesë të mirë të kohës duke ndihmuar në zbulimin e një drite me fuqi të fortë – blic (flash) që do të quhej stroboskop (dritë stroboskopike-KB). Ai ishte i pari që njohu potencialet e saj të zbatimit dhe shumë nga ju duhet të kujtoni fotografitë e tij të mrekullueshme të atletëve dhe kërcimtarëve në apogjeun (kulmin) tejet të shkurtër e shumë të hijshëm të lëvizjeve, të ngrira gjatë shkrepjeve të shumëfishta në një çast (frizë) shumë të hijshëm të veprimit.

Fotoja e portretit të Milit (që shoqëron shkrimin e G. P. Hunt – K.B.) shfaq një anë tjetër të tij. Këtu ai është prapa murit në Berlinin Lindor duke bërë gjeste se si ai po punon për realizimin e një pune (foto-eseje) mbi dramat e Bertolt Brehtit. Në këtë rast ai është duke punuar jo me strobe, por me situatat, njerëzit dhe idetë, duke u përpjekur të distilojë në mendjen dhe aparatin e tij fotografik esencën e mprehtë të kësaj dramaturgjie. Dhe ai e ka përkryer këtë ushtrim intelektual në mënyrë dinjitoze, si mund ta shikoni në esenë e faqeve 112B-122 të këtij numuri.

Njerëzit e shikojnë Milin në mënyra të ndryshme. Koncepti i tij konstant për fotografinë kuptimplotë të kujton, sipas Zhan – Pol Sartrit atë të një brejtësi milingonash (pra me fytyrë të zgjatur e të mprehtë-KB) duke nuhatur botën për subjektet dhe për të kapur (në çarkun e aparatit të tij – J.P. Sartri) njerëzimin. Një reporter në Konferencën e Paqes së Parisit shkruanrte që Mili i dukej atij si një zog që fluturonte para e pas, midis dritave dhe aparatit fotografik. Ne ishim duke folur për të prapa shpinës së tij ditën tjetër dhe dikush tha se ai ishte më shumë redaktor sesa fotograf. Ishte e vërtetë: Mili paramendon bërjen e fotografisë më shumë se asnjë tjetër. Dikush thoshte se Mili është një profesionist i vërtetë. Edhe kjo, gjithashtu, është e vërtetë. Mili e di se çfarë do, di gjithashtu se çfarë duam ne, ndaj shumë rrallë ndodh të mos i përfshijë të dyja. Ai i shqyrton nëpërmjet idesë kryesore të një historie dhe mund të përkthejë atë ide në fotografi që kanë veprim domethënës, elementë të rëndësishëm kompozimi dhe kontraste dramatike të dritës.

Në Berlinin lindor Mili i kërkoi Helene Wiegel – së vesë së Brehtit, e cila është jo vetëm një nga aktoret e mëdha botërore por edhe një nga idhujt personalë të tij – të pozonte për të. Pasi ia kish refuzuar kërkesën, ai e gjeti atë në bufenë e teatrit ku ajo mbizotëronte rreth një grumbulli aktorësh të rinj admirues të saj. Ai iu bashkua grupit dhe i propozoi zonjës nëse ai mund t’i qeraste të gjithë me nga një pije. Ajo e miratoi dhe ai porositi disa herë. Por kur ardhi fatura, zonja Wiegel këmbënguli që ajo të paguante. Mili bëri, atëhere një veprim të habitshëm. Duke ia rrëmbyer faturën kamerierit, iu kthye aktores: “Ju keni dy zgjedhje, i tha ai, ose unë paguaj, ose ju nuk mund ta keni faturën.” Ajo pëshpëriti “Ç’do të thotë kjo?” Ai futi faturën në gojën e tij dhe filloi ta përtypte. Tavolina shpërtheu nga të qeshurat brohoritëse dhe mëngjesin tjetër Helen Wiegel pozoi për të.⁴⁾

Situatën e fundit, por më shkurt e modestisht e tregon me fjalët e tij edhe vetë Gjon Mili në vitin 1980, në librin e tij “Gjon Mili Photographs & Recollections” : “Një person më shpëtoi nga situata: Helene Weigel, e veja e dramaturgut, “Nëna Kurajo”, e famshme ndërkombëtarisht dhe drejtuese e kompanisë që nga vdekja e tij (Bertolt Behtit). I përsëritja lutjet me shumë kujdes për t’i bërë një foto-portret fisnik, por ajo refuzonte. Ishte dita ime e fundit në Berlinin Lindor. Në mbrëmje, pas përfundimit të shfaqjes “Opera për Tre Grosh” takova Madam Weigel dhe kolegët e saj në bufenë e ansamblit për një pije ceremoniale para lamtumirës. Kur ne u ngritëm të largoheshim, unë insistova të paguaja, por sigurisht ajo kishte të njëjtën ide e nuk pranoi. Unë isha i vendosur të bëja zgjidhjen time. Zgjata dorën për të rrëmbyer faturën, e cila ishte vendosur në një pjatë dhe iu ofrua Madamës për ta firmuar, e shukosa, e futa në gojë dhe e përtypa sakaq. Të gjithë shpërthyen në të qeshura, ndërkohë që rivalja ime me një buzëqeshje kënaqësie që luante në fytyrën e saj, me shumë takt u ngrit e u largua. Kur arrita në hotel, gjeta këtë mesazh: “Madam Weigel ka kënaqësinë të pozojë për ju në orën dhjetë para dite”.⁵⁾

Fotografitë, disa prej të cilave fotomontazhe (të vetmet e artistit), që ka realizuar Gjon Mili në Berlin me trupën teatrore të Brehtit, të botuara në revistën Life disa muaj më vonë, pasqyrojnë jo vetëm aftësitë e tij fotografike por edhe depërtimin psikoanalitik në botëkuptimin kompleks ideologjik e artistik të Brehtit. Ato janë, le të themi module apo matrica të Brehtit, që Gjon Mili i zbërthen figurativisht nëpërmjet “diçiturave” dramatike që ai i vendos (si asnjëherë tjetër) jo poshtë fotos, por brenda kuadratit të tyre (sikur Mili të ketë hyrë brenda lëkurës së Brehtit), pra si pjesë organike e revoltës së Brehtit, i cili pasqyron fenomene të njerëzimit: luftën, heroizmin, qëndresën, mbijetesën, dinjitetin, (“Nëna Kurajë”), diktaturën, çmendurinë, vulgaritetin (“Shvejku në Luftën II Botërore”), tradhtinë (“Corolianus”), intrigat, demagogjinë, korrupsionin (“Arturo Ui”), hipokrizinë (“Mahagonia e Vogël”), grykësinë (Opera për Tre Grosh), etj.

□ □ □

Referenca:

__________________

1) Tom Prideaux: A Poet who Lovet to Hate, “LIFE”, September 18, 1964, f. 122

2) In Death a Playrigh Grows into a Great Figure of the Theater” LIFE, September 18, 1964, f.113

3) Po aty. “…komunistët… i dhanë Brehtit një shtëpi dhe një teatër (bashkë me trupën e tij të shkëlqyer të aktorëve, të quajtur Berliner Esemble, për të luajtur pjesët e tij) në Berlinin Lindor. f.113

4) Po aty: George.P. Hunt, Managing Editor: Trapping Mankind With His Camera” ”, f. 3

5) Gjon Mili, Photographs & Recollection, f. 94

PAQJA E ÇARMATOSUR QË ÇARMATOS…

May 12, 2025 by s p

– Fjalët e para dhe ditët e para të Papës Leoni XIV –

Përgatiti Visar Zhiti

FLETORJA E PAPËS SË RI

Papa i ri, Leo XIV, kur u shfaq në ballkonin e Bazilikës së Shën Pjetrit për të përshëndetur popullin e mbledhur në sheshin më të bukur të botës katolike, pas shpalljes së tij si Papë, me veshjen tradicionale papale dhe qëndrimi i përulur, çaste solemne dhe historike, – fjalë e parë që tha ishte: paqe. Ajo që duhet botës dhe njerëzimit, çdo qenieje të gjallë.

Vazhdon jehona e fjalës së tij dhe e takimeve të para. Më bëri përshtypje ajo që lexova në gazetën më të madhe italiane, “Corriere della Sera”. Gjëja e parë që godet nuk është fakti, – historikisht i rëndësishëm, – që është i pari papë që zgjidhet nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës. As që zgjodhi një emër të vjetër në dukje, i largët në kohë, në realitet tregues: Luan, emri i papës së parë që pajtoi me Rerurm Novarum krishtërimin me modernitetin. As ngulmimi te fjala “paqe” la pax Christina, e domosdoshme për të ngritur ura, etj, E para gjë që na goditi nga Robeert Francis Prevost ishte fletorja. Kurrë ndonjë papë nuk kishte lexuar ndonjëherë nga lozha një tekst të shkruar në fletë, që i shihte herë pas here. Dhe s’ishte prej vështirësisë së gjuhës, ai flet shkëlqyer jo vetëm italisht e anglisht e spanjisht, latinisht, etj. Fletorja i shërbeu për të qenë saktë…

Unë shtoj se dhe është e shkruar ajo që do të duhet të bëjmë, prandaj dhe mund ta themi, qartë dhe me përgjegjësi.

Gjithçka është e shkruar

CILA PAQE?

Ai lexoi me qetësi e përulësi:

“Le të jemi ndërtues të paqes, duke refuzuar dhunën dhe duke përqafuar përulësinë si rrugën drejt pajtimit. Kërkoj një paqe të çarmatosur, çarmatosëse…”

Janë fjalë që mbajnë peshën e shekujve dhe ëndrrën jo vetëm të krishterimit, por të popujve, të kulturës perëndimore, që drejtësia dhe liritë të mos vijnë më nga shpatat, nga lufta e bombat, por nga paqja dhe puna, krahët e hapur të dashurisë, që besimi të jetë më i fortë se frika.

Paqja “e çarmatosur” është e lirë prej kërcënimeve, të saj dhe kundër saj, është pa helmeta e parzmorë si njeriu i zhveshur. Ndërsa paqja “çarmatosëse” është dhe një thirrje e madhe morale, mund t’u drejtohet kujdo, kombeve dhe pakteve të tyre: hiqni dorë nga armatimet, nga logjika e kërcënimit, nga ekonomia e vdekjes.

Dy fjalë: i çarmatosur dhe çarmatosës. E gjithë strategjia dhe kultura morale që do të duhej…

LUANËT ME KRYQ

Ka çaste në histori kur dhe një njeri i vetëm del përballë shkatërrimit dhe thotë: “Jo.” Dhe këtë “jo” nuk e thotë me armë, as me ushtri, por me fjalë, me besim, me fytyrën e tij të kthyer nga qielli dhe me dorën që mban një kryq të thjeshtë.

Kështu ndodhi në vitin 452, kur Papa Leoni i Madh doli përpara Atilës, “kamxhikut të Zotit”, barbarit që digjte qytet pas qyteti dhe kishte mbërritur në portat e Romës. I papajisur me asnjë lloj mbrojtjeje, Papa mbajti vetëm fuqinë e fjalës dhe autoritetin e një besimi që nuk druhej. Dhe Atila u tërhoq.

“Takimi i Papa Leoni i Madh me Atilën” – Rafael (1513–1514)

Kjo freskë monumentale ndodhet në Stanza di Eliodoro në Pallatin Apostolik të Vatikanit. Piktori i shquar i Rilindjes, Rafaeli, paraqet momentin kur Papa Leoni, i shoqëruar nga Shën Pjetri dhe Shën Pali që shfaqen në qiell me shpata të tërhequra, përballet me Atilën dhe ushtrinë e tij. Afresku

Kjo ndodhi, në kufijtë e historisë dhe legjendës, nuk është vetëm një faqe e lavdishme e Kishës. Është një metaforë universale për atë që ne, njerëzit, e harrojmë gjithnjë: se forca e brendshme, kur është e mbështetur në drejtësi dhe në dashuri, ka më shumë peshë se çdo shpatë.

Sot, bota është sërish nën kërcënimin e Atilëve modernë. Ata nuk vijnë më me ushtarë e shigjeta e kuaj, por me urrejtje të organizuar, me teknologji që ndan, me ideologji që zhveshin njeriun nga dinjiteti, me heshtje përballë vuajtjes. Dhe sërish, para këtyre hijenave të kohës sonë, del një Papë i ri – Robert Francis Prevost, një burrë i heshtur, një bari i butë që vjen nga zemra e Amerikës dhe rrugët e Perusë, ku ka shërbyer mes të varfërve.

Zgjedhja e tij si Papë në këto kohë të turbullta është një përgjigje e heshtur, por e fuqishme: nuk është shtrëngata ajo që flet, por qetësia. Nuk janë zhurmat ato që drejtojnë botën, paratë, forca, dukja, etj, por mendimi, idealet, fjalët e brendshme shpirt:ere. Dhe Papa Roberti nuk ka nevojë të bërtasë. Që në fjalimin e tij të parë ai s’premtoi revolucione, por prani dhe dëgjim, shërbim dhe mirëkuptim, si të donte të na thoshte se Roma e sotme nuk është një qytet për t’u mbrojtur me mure, por një ndërgjegje për t’u ruajtur me dashuri.

Në botë ka luftë, Rusia me Ukrainën. Në Izrael me palestinëzet, etj, Kërcënime ka, urrejtje ka, armatime gjithnjë e më shumë. Dhe djaj t;e armatosur.

Nëse Papa Leoni ndali Atilën me ndërhyrjen qiellore të Shën Pjetrit dhe Shën Palit, Papa Roberti do të duhet të ndalë Atilat e sotshëm, të dukshëm dhe të padukshëm, me engjëj të tjerë: urtësisë së shenjtë, përulësisë njerezore.

Ai përfaqëson Kishën, që nuk mbron fronin, por plagën. Një udhëheqës që nuk nderohet për atë që zotëron, por për atë që ndan. Një burrë që e ka ndërtuar jetën e tij mbi fjalët e Krishtit: “Mos kini frikë.”.

Selia e Shenjtë me Papa Françeskun, kujtojnë vëshguesit, me SHBA me Trumpin President, por dhe me Biden, – president katolik, nuk kishte mirëkuptimin e duhur, pra marrëdhënie të nderura, një papë amerikan duhet të ndryshojë gjendjen. Presidenti Trump ka acaruar Europën, në Papë në zemër të Europës do të dijë të ndërhyjë. Dhe ai ka përvojën e varfërisë sociale në Peru, të emigracionit në familjen e tij, di Afrikën, Azinë dhe Kinën që gjakon superfuqinë, jo vetëm ekonomike, etj, etj.

Papa Leoni ndaj Atilës kishte në anën e tij mrekullinë. Papa Roberti ka në anën e tij kohën – këtë kohë që ka nevojë për udhëheqje pa detyrime, për shpresë pa iluzione, por me besim. Papa që ndalon me kryq shpatat dhe të keqen…

Dhe sapo ka ardhur një i ri…

DHE PSE PAPA LEONI XIV?

MESAZHE TË TIJ:

E tha vetë:

Mendova të marr emrin e Leone XIV per arsye të ndryshme, por veçanërisht sepe Papa Leone XIII në Enciklikën Rerur Novarum përballoi çështje sociale në kontekstin e revolucionit të parë industrial. Dhe sot kisha u ofron të gjithëve trashëgiminë e saj të doktrines sociale për t’ju përgjigjur një tjetër revolucioni industrial, zhvillimin të Inteligjencës Artificiale, që përfshijnë sfida të reja për mbrojtjen e dinjitetit human, te drejtësisë dhe punës.

Që në ditët e para të pontifikatit të tij, Papa Leone XIV ka dhënë mesazhe të fuqishme që përçojnë shpresë dhe përkushtim, drejtësi sociale, dialog dhe paqe në një botë të trazuar. Tirrjet e tij janë:

1- Për ndërtimin e urave: Në fjalimin e tij të parë publik më 8 maj 2025 theksoi rëndësinë e paqes, unitetit dhe dialogut, duke i bërë thirrje Kishës të jetë më e afërt me të vuajturit dhe të angazhohet në misionin e saj ungjillëzues .

2- Mbrojtja e dinjitetit njerëzor dhe të punës përballë sfidave të revolucionit digjital dhe Inteligjencës Artificiale, etj.

3- Papa Leone XIV ashtu si Papa Françeskut ka theksuar rëndësinë e kujdesit për më të dobëtit dhe promovimin e një dialogu të guximshëm me botën moderne .

4- Papa i ri ka theksuar nevojën për mikpritje ndaj emigrantëve dhe përkujdesje për mjedisin… etj,

TË SHKOSH TE IKONA E SHQIPTARËVE

Papa Leoni XIV në Genazzano, te ikona Zoja e Këshillimt të Mirë, Pajtorja e Shqiptarëve.

Dalja e parë jashtë Romës e Papa Leonit XIV në ditën e dytë si papë ishte në Genazzano në Kishen e Zojës së Këshillit të Mirë, Pajtores së Shqipërisë.

Është figura e Zojës që iku nga Shkodra në kohët e errta të pushtimit otoman dhe u vendos në afërsi të Romës. Shkodra e Zojës dhe Zoja e Shkodres.

Papa Leone XIV, më parë kardinali amerikan Robert Prevost, është anëtar i Urdhrit të Shën Augustinit.

Sanktuari i Zojës së Këshillit të Mirë në Genazzano është një vend i shenjtë i rëndësishëm për këtë urdhër, pra ishte dhe një kthim në rrënjët e tij shpirtërore. Ikona e Zojës së Këshillit të Mirë, e njohur edhe si Zoja e Shkodrës, ka një rëndësi të veçantë për shqiptarët dhe për besimtarët katolikë në mbarë botën. Sipas traditës, kjo ikonë mbërriti mrekullisht nga Shkodra në Genazzano në vitin 1467, gjatë pushtimit osman. Vizita e Papës në këtë vend të shenjtë është një nderim për këtë trashëgimi të përbashkët shpirtërore.

Papa Leo XIV përshëndeti besimtarët, të gjithë që kishin dalë për ta pritur e parë e takuar, duke shprehur gëzimin që pati duke iu lutur Nënës së Këshillit të Mirë, “një dhuratë kaq e madhe” për popullin e Genazzanos, që sjell edhe një përgjegjësi të madhe: “Ashtu si një nënë nuk i braktis kurrë fëmijët e saj, edhe ju duhet t’i jeni besnikë nënës suaj”.

Papa përshëndeti të rinjtë, dhe ata që janë të rinj në zemër –

Më në fund, përpara se të largohej nga Shenjtërorja, ai bekoi të pranishmit.

Por duke qenë një ikonë shqiptare ajo ku ai u lut, na duket se vetë Shqipëria, ajo e vjetra, e përjetëshmja, pra dhe e ardhmja, e priti atë dhe e uroi. Është dhe kështu…

MADHËSHTIA TRAGJIKE E MBROJTJES SË BESIMIT

May 12, 2025 by s p

Kosta Nake/

Rreth 60 vite më parë, kur isha nxënës në shkollën 8-vjeçare, Neimi, mësuesi im i gjuhës shqipe dhe leximit letrar, me origjinë nga një familje dervishlerësh, më dha për ta lexuar një botim të hershëm të “Qerbelasë.” Im atë, kur donte të shante dikë përdorte shprehjen “hë, ti Mavija i Syfjanit”. Pastaj erdhi 6 shkurti i vitit 1967 me histerinë e luftës kundër fesë, rrjedhimisht Qerbelaja dhe Mavija u zhytën në terr, madje Mavija në perceptimin tim mbeti si ngjyra mavi, një përzierje e të kuqes me blunë. U desh ky botim i plotë i poemës në Prishtinë që arriti tek unë rreth gjysmë shekulli më vonë për të mësuar gjerësisht për Qerbelanë dhe për të kuptuar përmbajtjen e sharjes së tim eti.

“Në anët t’ati lumi

që s’e ze të shkretën shumi,

n’ato çuka, n’ato maja,

atje është Qerbelaja.” (f. 257)

“Historia e Skënderbeut” dhe “Qerbelaja” janë si dy motra binjake jo vetëm për nga viti i njëjtë i botimit, por edhe nga konceptimi i njëjtë si luftë midis së mirës dhe të keqes, si strukturë, si stil, si ngarkesë poetike e njëjtë. Megjithatë kanë një ndryshim të rëndësishëm: nëse “Historia e Skënderbeut” ka veshur një bluzë të kuqe dhe një fund të zi si simbol i kombit shqiptar, “Qerbelaja” ka veshur kostumin jeshil të bektashizmit dhe fjala “mëmëdhe” tek ajo ka thjesht një konotacion fetar dhe vetëm te kënga e fundit bën një kapërcim nga Lindja e Mesme në Shqipëri.

“Qerbelaja” është një poemë epike e rrëfyer me një varg 8-rrokësh e cila si një lumë që rrjedh zhurmshëm dhe e josh përfytyrimin tënd lirik, befas, në vend të ujit qelibar ose bardhësisë së shkumës, të shfaqet i turbulluar nga gjaku. Në tetor të vitit 680, nipi i Profetit Muhamed, imam Hyseni, u vra bashkë me 72 meshkuj luftëtarë të familjes nga ushtria e Jezitit. Gjakderdhja e përmasave të mëdha, skemat makabre të shfytyrimit të luftëtarëve, madje edhe të flijimit të fëmijëve, vazhdoi për dymbëdhjetë breza, prandaj fusha e Qerbelasë mbetet simbol i përplasjes pa kompromis i luftës për pushtet, veshur me mantelin e luftës midis së mirës dhe të ligës, midis të vërtetës dhe gënjeshtrës, midis mirësisë dhe djallëzisë dhe njëkohësisht një skenë tërheqëse për poetët me frymëzim tragjik.

Duke e konsideruar poemën të njohur nga lexuesi, si objekt studimesh prej më shumë se një shekulli, do të veçoja vetëm disa detaje që Naimi i ka sjellë mjeshtërisht dhe përbëjnë dëshmi të një lufte që vazhdon, ku krishtërimi e islamizmi, përveç fjalës së ëmbël me frymëzim hyjnor, nganjëherë kanë përdorur edhe tehun e mprehtë të shpatës.

Në këngën e dytë, nëpërmjet portreteve të Aliut dhe Mavijes, poeti deklaron qëndrimin e vet si mbështetës i njërës prej palëve duke braktisur rolin e soditësit asnjanës.

Aliu: “Diturija, njerëzia,/miqësija, dashurija,/urtësitë, mirësitë/të gjitha ishin të titë,” (f. 22) “e të rreme s’thoshte kurrë.” (f. 30)

Mavija: “Ishte mënxyrë e gjëmë,/i lik e i pabesë,/një egërsirë/shpirt errët e pa mëshirë,” (f. 23) “hante sa tre kuaj dhe pesë buaj.” (f. 72)

Në këngën e tretë zhvillohen bisedime për mirëkuptim midis dy palëve, duke patur 48 mijë njerëz të rreshtuar ballë për ballë me armë e mburoja. Kur bisedimet nuk dhanë rezultat, Aliu i porositi të vetët që të luftonin për t’u mbrojtur, jo për të vrarë, të mos i ndiqnin dhe të mos i godisnin kundërshtarët se kishin qenë vëllezër me ta. Po, kur gjakrat nxehen, disa këshilla harrohen.

Në këngën e katërt lufta zhvendoset në një front jetik. Mavija mori në zotërim lumin Fyrat (nënkupto Eufrat) dhe nuk i linte të afroheshin njerëzit e Aliut, duke i kërcënuar me etje dhe pasojat e saj. E kundërta ndodhi, kur lumin e mori në zotërim imam Aliu, i lejoi kundërshtarët të pinin se “Uji është i Perëndisë,/nuk ësht’ i njerëzisë.” (f. 46) Pajtimi dhe kompromisi u fshinë në raportin mes kundërshtarëve dhe për katër muaj u ndeshën 87 herë.

Lufta me etjen rimerret edhe te kënga XIV me dy nga skenat më tragjike. Etja është e papërballueshme për fëmijët, prandaj Abas Aliu i hipi kalit, mori një pafillë (pagure) ta mbushte me ujë dhe u tha kundërshtarëve: “Po me fëmijënë ç’kini/të pin’ ujë pse s’i lini?” (f. 167). Shkoi te lumi i kulluar, e mbushi pafillën, por armiqtë ia zunë rrugën dhe e qëlluan me shigjeta, ja prenë krahët, por ai e mbajti pafillen në gojë; një shigjetë ia shpoi pafillen dhe uji rrodhi si gjaku, dha shpirt edhe Abas Aliu. Imam Hyseni mori një nga djemtë, Abdullain 12-vjeçar, për ta çuar te lumi ta shuante etjen, po kundërshtarët ia qëlluan me shigjetë mu në fyt.

Në këngën e pestë ndodh masakra e parë e madhe me 75 mijë të vrarë. Aliu mund të kish arritur fitoren dhe historia do kishte rrjedhur ndryshe, por Amri nga kampi kundërshtar e ndjeu humbjen dhe u tha ushtarëve që për të shpëtuar nga vdekja e sigurt, të vinin në ushta kuranin. Ky është detaji i parë ku manipulohet me besimin, sepse luftëtarët besimtarë nuk donin ta preknin librin e shenjtë. Reagimi i Aliut:

“Doni fjalën e vërtetë

njeriu është kuran vetë,

besa është në kraharuar,

nuk është në kartë shkruar.” (f. 53)

Detaji i dytë: Të dyja palët vendosën të takohen me përfaqësues pas dhjetë muajsh. Njerëzit e Mavijes zgjodhën përfaqësues Amrinë, kurse njerëzit e Aliut Ebu-Musanë. Dy përfaqësuesit hynë në një tendë, por nuk u morën vesh. Kur doli nga çadra Ebu-Musai, hoqi unazën nga gishti dhe u tha njerëzve se ashtu hiqte ai dhe Alinë e Mavijen, pra një trajtim i barabartë. Kurse Amri u tregua dinak, sepse, kur e hoqi unazën, tha “kështu heq Alinë”, pastaj e vuri përsëri unazën dhe tha “kështu vë Mavinë,” pra mbret shpallej ky i dyti.

Në këngën e gjashtë lufta ballë për ballë u pasua nga eliminimi i kundërshtarit me goditje pas shpine ose me helmim. Kështu e pësuan Aliu dhe Hasani. Hasanit i dhanë 40 herë helm, por shpëtoi. Ai vendos të tërhiqet dhe deklarimi i tij na kujton “Fjalët e qiririt”: “Për ju dua të përpiqem,/në zjarr të hyj e të digjem,/…t’u nxjerr të shihni dritë.” (67)

Detaji i tretë: Mavija i vë kundërshtarët ta hapin varrin për veten dhe do t’ua falte jetën me kusht që të mohonin imam Aliun. Me vdekjen e Mavijes, lufta vazhdoi mes birit të tij, Jezitit, dhe Hysenit, vëllait të Hasanit.

Hyseni “Ish bir i Fatimesë/ ishte drit’ e Perëndisë,/mburronjës i njerëzisë.” (103) Imam Hyseni doli vetë para armiqve me mburojën e Hamzit dhe kordhën e të atit. Poeti e kanalizon aktin e tij të vetmohimit: “S’më vjen keq për derët tënë/po më vjen për mëmëdhenë/dhe për besën e për fenë/më vjen keq për njerëzinë/që i dhatë arratinë.” (f. 181) Edhe vrasja e tij ndodhi te lumi. Atë ditë ishte e premte dhe njerëzija nuk e kishin për mirë të luftonin, por armiqtë e shkelën zakonin dhe ia prenë kokën. Kënga XIX ka një variant mistik: Beshir Maliqi mori kokën e prerë të Hysenit për ta çuar në Sham dhe për të marrë shpërblimin me flori. Koka e prerë e imam Hysenit predikonte gjatë udhës dhe ky motiv i njeriut të shenjtë që udhëton me kokën e prerë në duar, do të rimerret te misionarët e përhapjes së bektashizmit.

Në antitezë me të “Jeziti i mallëkuar/ish i zi porsi kërcuri/dhe zemrën e kish prej guri/ish shum’ i shëmëtuar…”(100) Jeziti e goditi me purtekë kokën e prerë të imam Hysenit, po plaku Nemir iu kundërvu për dhunimin e bërë: “ç’bën ashtu, dora t’u thaftë!” (f. 218)

Në këngën e tetë ka diçka që e gjejmë edhe në mjedisin shqiptar: Mehmet Qathiri strehoi Myslimin me djemtë e tij që ishin në rrezik si kundërshtarë të Jezitit, por armiqtë e spiunuan. Ybejdi kërkoi t’i dorëzonte, po Mehmeti iu përgjigj: “Kush më shkel prakn’ e shtëpisë/më vjen nga an’ e Perëndisë.” (f. 87) Sa e sa raste të tilla gjejmë në letërsinë shqiptare. Myslimit ia prenë kokën dhe ia dërguan mbretit në Sham, Ybejdit ia prenë kokën dhe ia dërguan Myhtarit, Mervanit ia prenë kokën dhe ia dërguan Abdullahut. Në këngën XII niset në luftë Vehepi “i ri e djal’ i mirë/shpirtin e kish të pavdirë/dhe s’i kish dirsur mustaqja/i ndritte si hëna faqja.” (f. 137) Njerëzit e Mavijes ia prenë kokën dhe ia çuan së ëmës dhe të shoqes. Sakaq na vjen para sysh koka e prerë e Ali pashë Tepelenës, madje edhe shembuj të tjerë deri në përfundim të Luftës së Dytë Botërore.

Në këngën XIII kemi skemën më heroike: Mehmetit ia prenë krahun e djathtë, po flamurin s’e lëshoi, ia prenë dhe krahun e majtë, atëherë e rrëmbeu flamurin me dhëmbë e iku që mos ia merrte armiku.

Kënga XIV fillon me një përsiatje për parajsën dhe skëterrën:

“Parajsa, kopsht i ndrejtuar

për të mirët është shkruar,

kur të shohç një vënt të gjerë,

një mirësi të paprerë,

një fatbardhësi për jetë

atje dhe Zoth i vërtetë.”

Skëterra “mbushurë gjëmba e ferra,

një rripë, një shkretëtirë,

një natë që s’ka të gdhirë,

një të madhe errësirë,

për ata po s’ka mëshirë

mundonjësit i përpshijnë

edhe në zjarr i vërvijnë.” (f. 162)

Dhuna e ushtruar si shpagë ndaj kundërshtarit është e egër dhe Naimi ka sjellë disa skena që dalin jashtë përfytyrimit të njeriut të sotëm. Imam Aliu dërgoi në Egjipt Mehmetin e dytë për t’u përballur me Zeblejën, por ai ishte me pak forca dhe u vra bashkë me trimat e tij. Njerëzit e Mavijes e çanë barkun e kalit dhe e futën brenda Mehmetin e vrarë që i vëllai të mendonte se Mehmeti ishte i gjallë. Në këngën XX triumfon linja e Profetit Muhamet, por shpaga ndaj përkrahësve të Jezitit është po aq makabre: e shtinë në dorë Ymerë “dhe e therën posi kanë”, pas atij zunë Shimrinë “mijëra copa e bënë,” (f. 232), pas tij therën edhe Sinanë. Shpaga që e gjejmë edhe në Shqipëri si hakmarrje dhe gjakmarrje rivjen në këngën XXII. Në qytetin e Horasanit ku i parë ishte Nasrë Sejari, mik i Mavijes, kishin vrarë Jahjanë dhe e kishin lënë të varur. Shpaga e Jahjasë është e barabartë me vrasjen e 80 mijë përkrahësve të Mavijes. Vetë Nasrë Sejarin e varën dhe e lanë varur siç kishte bërë ai me Jahjan. Hithtarët e Muhametit i rrëmuan varret dhe eshtrat e Mavijes, Jezitit dhe Mervanit, i hodhën në zjarr dhe i dogjën.

Në këngën XIV Naimi bën një kërcim të madhe nga Lindja e Mesme në Shqipëri:

“Pa qasuni o shqiptarë,

Zot i madh e sjellët mbarë,

të zëmë vëllazërinë,

mirësin’ e miqësinë,

jemi të gjithë një farë,

vëllezrë të tërë jemi

dhe kemi gjithë një besë

…besë është Perëndija

dhe udh’ e saj njerëzia.”(f. 275)

Kënga XXV është një përmbledhje këshillash e moralizimesh me karakter universal: “…ngrehu e lartësohu/duke marrë dituritë/që ta bësh natënë ditë.” (f. 280) Gjuha vete ku dhemb dhëmbi dhe përfundon me Shqipërinë: “Shqipërinë ta shpëtoni” (f. 287), “gjuha e Shqipërisë është gjuha e Perëndisë, shqiptarët t’i sjellë në udhë të mbarë.” “Fali, fali Shqipërisë/gjithë ç’ke të mirësisë/ Shqipërinë mos e lerë,/të prishet e të bjerë (f. 288)

Shqipëtari trim me fletë,

si ka qenë, do të jetë,

të ketë gjith’ urtësinë

e ta dojë Shqpërinë. (f.289)

(Poema “Qerbelaja” e Naim Frashërit, Bukuresht 1898,

Vepra 4 Rilindja, Prishtinë, 1978)