Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Ali Asllani, dritëhijet dhe vepra e rrallë “Mbreti ynë”, 1935, që mori në qafë lirikun e madh

by

50 vjetori i vdekjes së poetit Ali Asllani/

Shkruan:MSc. ALBERT HABAZAJ/ studiues*/

Kemi plot 50 vjet pa e parë me sy Ali Asllanin. Po bëhen 80 vjet pa i parë më të ribotuara në libër 8 vjeshërimet e para të poetit elegant, përkthyesit brilant, atdhetarit të zjarrtë, diplomatit largpamës, pushtetarit punëmbaruar, politikanit shqiptar, qytetarit aristokrat e dashnorit të vesuar të poezisë, Ali Asllani. (Bëjmë fjalë për vjershat e botuara, jo ato të pabotuarat, që s’i pamë kurrë). Ali Asllani u lind në Vlorë, me baba Asllan Sulejmanin nga Vajza e Lumit të Vlorës, Labëri dhe nënë Hyrie Meminaj nga Trevllazri i Topalltisë më 28 nëntor 1884. [Studiuesi Bardhosh Gaçe paraqet datëlindje të poetit 20.11.1882, ndërsa kritiku Mark Gurakuqi nëntorin e vitit 1883, mbështetur në bisedën e bërë me xha Aliun, në Tiranë, më tetor 1960]. Mbylli sytë në Tiranë, më  20 dhjetor 1966, në moshën 82, 83 apo 84 vjeçare. Në Vajzë e kaloi fëmijërinë poeti, tek të afërmit nga baba, se, kur qe 6 vjeç e la i ati, e, kur u bë 9, i iku dhe nëna …Tipik qe Ali Asllani, i ngjashëm me vetveten. Aqsa emër i përveçëm dhe i veçantë në letrat shqipe, aq dhe figurë komplekse me qëndrime kontradiktore. Veçse gjithmonë një fisnik i klasit të lartë. Dhe ishte 51, 52 apo 53 vjeç kur botoi libërthin e tij të parë në shtypshkronjën “Atdheu”, Vlorë …

Edhe në kohën e kaluar, tek-tuk, janë botuar libra me poezi të Ali Asllanit. Por, si të thuash, qe gjetur një “status quo”. Edhe sipërorët e ububushëm të kohës “as i bënë, as u bëri zhurmë”[1]. Marrëveshje e dëshiruar apo e detyruar Poet – parti shtet: “Mos më nga, mos të ngas!”, këtë veç e hamendësojmë, se s’mund ta dimë të saktën. Po kush është ai njeri, që s’e do qetësinë në jetë, që nuk e ka tendencën e një jete të rehatshme?! Edhe pse plak, Ali Asllani mbahej pastër e bukur dhe një ditë s’e hiqte kravatën nga jaka e këmishës, sikur të ishte ende ambasador në Europë (siç qe në kohën e Zogut) apo Sekretar i Përgjithshëm i Ismail Qemal bej Vlorës (në kohën e Pavarësisë). Biografia politike, diplomatiko-shtetërore e “Bilbilit të Vlorës”, siç e quanin miqtë poetin e Labërisë, tashmë njihet nga lexuesi shqiptar, prandaj nuk e shikojmë të arsyeshme ta trajtojmë në këtë punim.

Poezia e tij ka qenë përherë e frymëzuar, me ndjenja të holla e të larta, e sinqertë, e dashur, sociale, sa autoktone, aq universale. Përherë binte era trëndelinë, zbukuruar natyrshëm me ngjyrën e lirisë. Në luhatjet që ka pasur gjatë jetës, nuk ka asgjë oportuniste përveç iluzioneve të zakonshme, që mund të ushqehen në çaste të caktuara të historisë nga cilido qoftë. Portreti poetik i Tij është diellor, veç jo si ai dielli i nxehtë që të djeg, por si një diell i ngrohtë, që të shëron xhanin me vargjet e tij më të mira. Dhe e fshehim akoma, se paska dritëhije në udhëtimin politik të xha Aliut?!… Dhe i themi me gjysmë zëri apo fshehurazi, me pësh-pëshe e cepeve si ato gratë e liga?! Bëjmë mirë apo i bëjmë mirë poetit kështu? Patjetër, jo. Na vjen në ndihmë dhe na kthjellon mendimin vërejtja e studiuesit, poetit dhe përkthyesit të paharruar Jorgo Bllaci, kur shkruan: “Në disa parathënie e pasthënie të librave të tij, botuar pas vitit 1962, si dhe në disa monografi, më ka rënë në sy pasaktësi (të mos them dashakeqësi) për qëndrimin e poetit ndaj okupatorit fashist thuhet se gjatë kohës së Luftës Nacionalçlirimtare, ai ishte anëtar i Këshillit të Naltë të Shtetit. Në fakt, këtë emërim e ka marrë para zbarkimit të trupave fashiste në trojet tona. Vërtet emri i tij figuron në listën e atij këshilli, madje edhe në atë të dërgatës që do t’i shpinte Viktor Emanuelit në Romë kurorën e Skënderbeut, por vetë ai, në shenjë proteste ndaj pushtimit, u tërhoq nga jeta politike, braktisi kryeqytetin dhe vajti në fshatin e prindërve të tij, në Vajzë të Vlorës”[2]. Dhe atje, në Vajzë, në fillim të vitit 1942, xha Aliu shkroi “Hakërrimin” aq tronditës, më të fuqishmin krijim që qe shkruar gjatë Luftës, të cilën ata të “nacionalçlirimtares” e shpërndanë me traktet e tyre. Por, pas Çlirimit xha Aliu s’kish as “triskë fronti”, as shtëpi, as pension. Me pak të ardhura që nxirrte nga përkthimet në Institutin e Shkencave rronte, veç nuk ulej.

Ai e adhuronte poezinë e Fan Nolit, sepse e vlerësonte shumë “Viganin liberator” për forcën e ndjenjave, mjetet stilistike të një mjeshtërie të përsorur, edhe për poezitë me motive biblike, për sistemin stilistiko-figurativ alegorik. Ali Asllani e çmonte Theofan Stilianin sidomos për diturinë, që, siç do ta vlerësonte më vonë Kadareja, qe “Kryeministri më i kulturuar evropian, në vendin më të prapambetur”[3]. Poeti lab i dinte përmendësh dhe i recitonte me dëshirë kryeveprat e Nolit: “Elegji për Luigj Gurakuqin”, “Himni i Flamurit”, “Elegji për Bajram Currin”, ndërsa vjershën “Tomsoni dhe kulçedra” e citonte shpesh si kulm të forcës dhe muzikalitetit të fjalës shqipe. Noli, me pseudonimin Rushit Bilbil Gramshi, kishte përkthyer Rubairat e Kajamit). Asllani kishte kulturë të gjerë dhe ia kishin nevojën në të tri kohët që jetoi (të Ismail Qemalit, të Zogut, të Enverit). Qe mik i Gjergj Fishtës homerik e Lasgush Poradecit kozmogonik, i nobelistit indian Rabindranath Tagore dhe klasikut të poezisë greke Kostis Palamas. Ai e kishte shumë qejf poezinë persiane, sidomos rubairat e Omar Khajamit (Hajamit) i përpinte, saqë kuptohet ndikimi dëshiror nga liriku magjepsës i vendit të trëndafilave (Persia, Irani i sotëm). Lexohet patjetër ndikimi nga lirika popullore shqiptare, sidomos nga poezia gojore e trevës së Lumit të Vlorës nga kishte origjinën, jo vetëm në motivet labërishte. Edhe dimensioni lindor i rubairave të Omar Khajamit, që vjen si reminishencë me musht, i rri bukur vargut të freskët të Ali Asllanit. Por Asllani nuk imiton majmunërisht si ndoca poetucë liliputër të kollarepsur e që fryhen si kokoshat e vitit të ri, të shkretët…

Vjershat dashurore – erotike, që ka krijuar pena e shpirtit të tij si modeli i Princit të Kaltër Lirik, kënga e popullit i ka në gjirin e saj si thesar shpirtëror. Qytetarët i dinë përmendësh këngët e Ali Allanit, të rinjtë i përdorin si citate dashurie, ndërsa të plagosurit nga dashuria si receta shërimi. Në Vlorë dhe në Labëri të thonë se dashuria e ka selinë në vargjet e Ali Asllanit… Po ai valëzim baladesk i fjalës poetike, po ajo frymë e ëmbël mitike që të shkrin e të njëson me shpirtin aliasllanian a nuk është vetë dashura e jetës e për jetën, të dashur deri në qelizë? Prof. Aurel Plasari ka pikasur se poeti lab “edhe në poezinë politike apo dhe në atë atdhetare u bie fort notave erotike”. Por, ç’t’i bësh? S’i ndalon dot vargjet e tij që t’i dinë dhe një tufë nga këta horrat e zuzarët që kemi në krye, që janë bërë si derra e dosa, por fare të padobishëm për integrimin europian e qytetar të Shqipërisë tonë të dashur e hallemadhe nga zorzopët e drejtimit. Duke u ruajtur se mos biem në eufuizëm, gjykojmë se sikurse Gëte shkonte aq mirë letrarisht me Shilerin edhe Ali Asllani me Lasgushin “në sojin e vet rri i rinuar harmonishëm, si një disktik që secili ka shok veten”[4], siç bën bukur cilësimin studiuesi dhe poeti Agim Shehu. Ka raste që na vijnë paralele drite nga Gëte për Ali Asllanin. Sinqerisht, na krijohen ca paralele të largëta e të zbehta midis gjeniut Gëte të Gjermanisë së madhe dhe grimcëzës gjeniale Ali Asllani të Shqipërizës së vogël: 83 vjeç qe Gëte kur mbylli sytë. Më 1785 ftohet nga dukesha e Vajmarit dhe i biri Karl Augusti. U bë poet oborri dhe funksionar i lartë i këtij oborri, ministër shteti. I një shteti që bëri kushtetutë. Johann Wolfgang von Goethe (Gëte, 28 gusht 1749-22 mars 1832) lidhi një miqësi të ngushtë letraro-diturore me Johann Christoph Fridrich von Schiller (Shiler, 10 nëntor 1759-9 maj 1805). Gëte dhe Shiler, në fillim të jetës letrare u vunë në ballë të lëvizjes iluministe romantike “Stuhi dhe vrull”. Ata bënë epokë në letërsinë gjermane. Por, edhe këtu në Shqipërizën tonë të vockël, një Ali Asllan i madh iku 83 vjeç. Edhe ai i shërbeu mbretit dhe u bë poet oborri. I një shteti që bëri kushtetutë. Ndër të metat e shumta që ka Zogu, mbarëpranohet pozitivisht që bëri kushtetutë. Edhe Asllani njohu një lirik të përvëluar zemrash, zotni e aristokrat i lartë. Ai ishte Lasgush Poradeci (Llazar Sotir Gusho, 27 dhejtor 1899-12 nëntor 1987). Pati miqësi të mirë vlonjati me pogradecarin dhe koha i klasifikoi si dy lirikët më të mëdhenj të poezisë shqipe, duke e tejkaluar kohën që jetuan. Edhe sot pëlqehen po aq sa në vitet ’30, kur shkëlqyen. Ali Asllani, ashtu siç qe në fillimet iluministe dhe romantike, rrojti romantik dhe romantik vdiq, “or tungjatjeta! Amore felicita!”. Femrën e donte të shëndetshme e plot hire, dashurinë pa moshë. Për xha Aliun, njërin nga qytetarët e parë të Republikës sonë të Letrave, i papërsëritshmi Fatos Arapi më ka thënë: “Ali Asllani është gjurmë ku shkel vetëm suferina shqiptare”. Dhe vërtet, korpus madhështor me vlera është vepra e Ali Asllanit në Republikën e Letrave Shqipe, se është një nga poetët më të mëdhenj të letërsisë shqipe, ashtu sikurse e kanë vlerësuar studiuesit seriozë.

Qëndrimin ndaj rilindasit realist të Letërsisë shqipe të kohës që jetoi e përcakton drejtë prof. Muzafer Xhaxhiu: “… vepra poetike e Ali Asllanit (me ndonjë përjashtim të rrallë) është gjykuar së prapthi, nuk është parë me objektivitetin e duhur, sidomos pas vitit 1944, ajo i është nënshtruar “analizës” me tendenciozitet politik ideologjizues”[5], që bëri të shmangej gjithë ai emër fisnik i letrave shqipe, deri në mospërfillje. Miku im, Ferdinant Sulaj, nip i Poetit, duke pirë kafe buzë detit, para nja 15 ditësh, na thotë: “Harrimi, indiferenca dhe lënia në hije janë goditje më e rëndë se çdo dënim çfarëdo, ngaqë dënimi publikohet, merret vesh dhe interpretohet, kurse këta tregues përmbledhin ndalimin e botimit e përndjekjen, sepse, në fund të fundit, Ali efendiu, – siç i flisnin më të mëdhenjtë në shtëpitë tona dhe në odat e Vlorës – shihej me sy të shtrembër, apo jo? Megjithatë, këto rrethana nuk e penguan elitën e poetëve shqiptarë, me Dritëroin, Jorgo Bllacin, Kin Dushin, Drago Siliqin, Dalan Shapllon, Nasho Jorgaqin e miqtë e mirë të letrave që ditën kur vinte Ali Asllani në klubin e Lidhjes ta kthenin në ditë feste e gëzimi letrar, sepse humorin, qytetarinë, fjalën, sqimën liriku aristokrat i kishte magjike”. Si duket, Ali Asllan = magnetizim.

Ndërsa, në kohën e sotme janë bërë botime e stërbotime, duke pretenduar se publiku po njihet me veprën e plotë letrare të tij. Megjithë reklamimet e bëra aq bujshëm, poeti, diplomati dhe atdhetari i madh i vargut elegant dhe i veprimit qytetar, ende s’është thënë e lexuar i tëri.

Do të ravijëzojmë sadopak çështjen se përse Ali Asllani ende s’është lexuar i tëri. Përgjigja e parë që na vjen ndoresh është se ai patjetër s’është botuar i tëri. Më moshatarët në Vlorë thonë se, ende nuk po e shohim atë Ali Asllan që kemi njohur, që na kanë rrëfyer të parët tanë; ata, të cilët e kanë njohur vërtet të plotë atë, emrin, bëmat dhe veprën letrare të tij, lënë shkruar. Në poezitë e xha Aliut, ku spikat furishëm shpirti atdhetar trazuar bukur dhe me finesë me ndjenjën poetike, vërejmë se vjershërimet romantike i ka entuziaste dhe s’bën t’u futësh gërshërë e t’i qethësh, (aq më tepër sot, kur kemi veshur poture moderniciteti dhe gunë të qytetarisë demokratike). Është i turpshëm dhe i pamoralshëm gjesti i “bllokimit” që i bëhet asaj pjese të krijimtarisë letrare të Lirikut të madh të Labërisë, Vlorës dhe Shqipërisë, e cila, nga “pronarët” e shkrimtarisë shqiptare, ende gjykohet si letërsi dekadente e “pa partishmëri proletare” (sot kupto: interes ose para). Poeti ka krijuar si i ka ardhur muza, ato i që ka ndjerë shpirti. Ai ka shkruar për ndjenja, mendime, vende, njerëz, ngjarje, edhe për persona, që me bëmat e tyre “pozitive” apo “negative”, patjetër janë futur në fondin e historisë së popullit shqiptar, por  nga të pasmit e vertikalitetit drejtues u trajtuan si personazhe historikë të liq, të zinj, jo të mirë, të kuq. Hajde, dakort për dje, po sot, një çerek shekulli demokraci?!…Është thënë e shkruar që A. Asllani ka shkruar vjersha që në moshë të re, por u bë i njohur me poemën “Hanko Halla”, që e botoi në vitin 1942 (në fakt poema është shkruar në vitin 1929 dhe botimi i parë i saj është bërë në vitin 1932). Në librin “Studime për letërsinë shqiptare” (1988), gjatë analizës që i bëhet poemës së Musarajt “Bujku i Hanko Hallës” (vb. 1934) shkruhet: “Në këtë poemë për herë të parë Shevqet Musaraj ka përdorur gjerësisht gjuhën, frazeologjinë, sinkaksin poetik dhe vargun popullor, vërtet sipas modelit të përpunuar prej Ali Asllanit, po të pasuruar e të përshtatur temës së veprës dhe tipit që është vënë në qendër të saj”[6]. Edhe në disa libra të lirikut vlonjat apo kushtuar atij (që panë dritën e botimit pas viteve 1990-të) jepet e paplotë bibliografia e botimeve të autorit. Por, specialistët e fushës në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë, njerëzit e arsimuar dhe të specializuar për katalogimin e librit e bëjnë mirë punën; atë që u takon, që duhet të bëjnë, e bëjnë detyrën me korrektesë shkencore. Gjykojmë se një studiuesi të veprës poetike të Ali Asllanit, mund t’i vlejë informacioni i mëposhtëm, të cilin po e paraqesim vërtetësisht, (dhe e ndjejmë si detyrim, mundësi dhe kënaqësi), meqenëqë kemi arsimimin e specializimin në fushën e shkencës së Bibliotekonomisë. Numri i regjistrimeve të gjetura në faqen elektronike të Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë në Katalogët Online për autorin Ali Asllani është 17 dhe numri i regjistrimeve të shfaqura është 17. Dhe konkretisht, nga vepra letrare e botuar e Ali Asllanit, në Bibliotekën Kombëtare janë regjistruar këto njësi bibliografike:

  1. “Mbreti i ynë”: vjersha; Vlorë, Shtypshkronja “Atdheu”, 1935, 10 faqe, (4 kopje);
  2. “Mbreti i ynë”: vjersha për zogun; Vlorë, Shtypshkronja “Atdheu”, 1936, 10 f., (3 kopje), [Libri që kam unë (i vitit 1936) ka 12 faqe];
  3. “Hanko Halla“: Tiranë; “Kristo Luarasi”, 1942, 54 f., (5 kopje);
  4. “Vidi vidi pullumbeshë dhe Hanko Halla”: vjersha, paraqitur dhe red. nga Razi Brahimi, Tiranë: “Naim Frashëri”, 1960, 144 f. (18 kopje);
  5. “Shqipëria kryezonjë”: vjersha; Tiranë, “Naim Frashëri”, 1962, 63 f., (5 kopje);
  6. “Vajzat dhe dallëndyshet” Tiranë, “Naim Frashëri”, 1964, 83 f., (7 kopje); [libri ka red. Donika Omarin, por nuk është shënuar në përshkrimin bibliografik të katalogut të Bibliotekës Kombëtare, Tiranë];
  7. “… Ku merr zjarr rrufeja: vjersha të zgjedhura dhe “Hanko Halla“, [përmbledhje, (antologji)]; Tiranë: “Naim Frashëri”, 1966, 211 f., (5 kopje);
  8. [Poezi]; [Titulli i serisë: Poezia shqipe]; Tiranë, “Naim Frashëri”, 1975, 89 f., 1 fletë portret, (4 kopje);
  9. “Vepra”, zgjodhi dhe përgatiti: Kajtaz Rrecaj, red. Fahredin Gunga; Prishtinë, Rilindja [(Ky titull përbëhet nga V. 1: Poezi; V. 2 Poezi. Jeta dhe vepra): Vepra 1, 1984, 187 f., me 1 fl. portr., (3 kopje);
  10. Vepra 2: Poezi. Jeta dhe vepra, 1984, 221 f. me 1 fl. portr. dhe bibliografi], (3 kopje);
  11. “Poezi të zgjedhura”, përgat.: Jorgo Bllaci, red.: Jorgo Bllaci, Bardhosh Gaçe; Tiranë: “Naim Frashëri”, 1996, 209 f., me il., (5 kopje);
  12. “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Toena, 1999, 294 f.; (Titulli i serisë: Kambana. Poezia e zgjedhur shqipe), (4 kopje);
  13. “Hanko Halla”: poezi të zgjedhura, përgat. për shtyp: Përparim Xhixha, Tiranë: Mësonjëtorja e parë, 1999, 142 f., 1 fl. port., me parathënie një esse e Fatos Arapit “Kohët dhe poeti”, (5 kopje);
  14. “Këngë të dashurisë”: poezi, red. Xhevahir Lleshi, Tiranë: Uegen, 2004, 84 f., (5 kopje);
  15. “Hanko Halla”: poemë, red. Xhevahir Lleshi, Tiranë: Uegen, 2004, 48 f., (5 kopje);
  16. “Hanko Halla”: poemë, Tiranë: “Naim Frashëri”, 2006, 94 f., (5 kopje);
  17. “Vepra e plotë poetike”, përg.: Nasho Jorgaqi, Ardian Klosi; Tiranë: K & B, 2011, 381 f.; kopert. mbi aut. – dy fjalë në hyrje: f. 11-13 nga përgatitësit, (5 kopje).

Ndër studimet e reja kushtuar veprës së tij kujtojmë 3 monografitë e përgatitura nga prof.dr. Bardhosh Gaçe:

  1. “Ali Asllani, liriku i madh i poezisë shqipe”, Tiranë, Eurorilindja, 1998, 39 f.];
  2. “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, red. Nasho Jorgaqi, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1997, 302 f.;
  3. “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”: ribot. i ripunuar, Tiranë, Toena, 2006, 440 f.;

– përmbledhjen “Ali Asllani, princi i lirikës shqiptare: konferenca shkencore”, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Akademia e Shkencave, Tiranë, Universiteti Teknologjik “Ismail Qemali”, Vlorë; Tiranë, Maluka, 2007, 164 f.;

– si dhe monografinë e autorit Shkëlqim Zotaj: “Tipologjia e lirikës së Ali Asllanit”, sprovë letrare, red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Globus R., 2007, [164 f.]

Ndërkohë, që vërejmë se vepra e plotë, (ajo e plota fare, jo ajo që reklamojnë botuesit e derisotëm) e Ali Asllanit ende nuk është botuar as sot, një gjysmë shekulli pas vdekjes së Tij. Nuk njihet deri në fund vepra e tij apo ende sundon mentaliteti? Pse? Nga kush paskemi frikë xhanëm? Vuakemi nga komplekset e së kaluarës. Na mundoka mirëfilli apo s’e pranokemi dot hapësirën e pastër, të kaltër, të bukur, të mirë e të dobishme të demokratizimit qytetar të vetvetes, të shpirtit tonë, vetëdijes sonë, fjalës së folur dhe  sidomos asaj së shkruarës. Pse, o, kaq keq na paska kompromentuar e deformuar pjesa e poshtme e letërsisë ideologjike socrealiste, me kornizat e shkrimit bardhë e zi, me funksionimin e skemave të krijimit në rresht?! Me çfarë sonde u dashka larë stomaku i këtij lloj mendimi të indoktrinuar që na paska pushtuar materien dhe ndërgjegjen tonë segmentare, saqë nuk u çliruakemi dot?! Apo, mos vallë duam vetë të vuajmë nga ky lloj pushtimi?! Akoma vetëm poetët partiakë me poezi partististe do të promovojmë? (Sot: parti = interes+para). Kujtesa e leximit në këtë situatë po na sjell në ekran të vështrimit studimor thënien famëkeqe e me flamë të Leninit: “Poshtë letrarët pa parti!” Botojeni, ore të mjerë, poetin siç ka shkruar! Pse e censuroni kaq rreptë? Ç’keni ju?! Është stafeta e brezave që e gjykon veprën e tij. Është koha që i vë notën poetit për krijimtarinë letrare, në të cilën ka shprehur në mënyrë figurative mendimet, idetë e ndjenjat me anë të fjalës së bukur. Është përsëri koha që i vë notën poetit për nivelin artistik, morfologjinë poetike, rregullat e metrikës, stilin apo dhe stilistikën e gjuhës poetike të autorit, ritmin, përdorimin e mjeteve të ndryshme të përforcimit të shprehjes së fjalës, deri tek përdorimi i veçorive akustike të asaj fjale aq të ëmbël. Ali Asllani krijimtarinë letrare e ka tërësisht në formë vjershe dhe ajo na rrëmben, na bën për vete. Ka një bukuri magjepse, si ndër pak autorë. Asllani është një poet shqiptar që u lind, jetoi, luftoi, punoi, ndërtoi, udhëhoqi, gaboi, dashuroi, u plak e vdiq për Shqipëri dhe në Shqipëri. Ai donte një Shqipëri të mirë, me emër, me dinjitet, qytetare, të dashur, të bukur. Kjo vihet re në çdo vjershë të autorit e prandaj lajtmotivi i veprës së Tij letrare ngelen vargjet brilante: “Vlorën edhe Vlorën/ thelp e kam në zemër,/ ditën e kam dritë,/ natën e kam ëndërr…”[7] Ai është gjitholog i vërtetë dhe një bilbil i bukur i poezisë shqiptare. Krijimtaria e Ali Asllanit, për veçoritë që ka, për individualitetin, tipiken, kontekstin, nëntekstin, këndvështrimin e trajtimit si poezi e rrethanave apo qëllimore, si art i Ali Asllanit mund të jetë shumë bukur një shkollë letrare për shkrimtarët e tjerë, një shkollë e mjeshtërisë artistike. Po atëhere, përse nuk botohet i plotë Ali Asllani? Se ka shkruar për Zogun? Edhe?!… “Ku është problemi”?! … Ai, po ashtu, ka shkruar poezi të mrekullueshme dhe për Perlat Rexhepin, (njërin nga 3 heronjtë e Shkodrës, që, bashkë me Branko Kadinë dhe Jordan Misjen, ranë në përpjekjen legjendare më 22 qershor 1942 kundër fashistëve në Shkodër). Poezia “Perlat Rexhepi” e Ali Asllanit me 5 strofa 4 vargëshe, me rimë melodioze të kryqëzuar abab, është e dashur, frymëzuese, ka gjuhë të sinqertë e burrërore, vargje të mbrujtura me thekse shumë prekës, një gjashtërrokësh të thjeshtë e magjik, nota retorike, ku ngrihet i gjallë e madhështor portreti i bashkëfshatarit të tij – dëshmor lirie në përfytyrimin e lexuesit. Edhe për Vajzën (vendlindjen e tij), edhe për Vlorën, edhe për Labërinë, edhe për Shqipërinë ka shkruar me shpërthime romantike, herë me nota iluministe e himnizuese, herë me ngjyra realiste. Ai është qejfli në varg, qejfli në jetë, i ndezur në vargje siç qe në jetë, i pastër në vargje, siç qe një jetë. Qibar në çdo gjë, siç e njohin në Vlorë dhe Sovran i fjalës. Ai është Këngëtari i Lirisë. Madje, edhe nga personalitete politike të regjimit të kaluar ai është cilësuar KËNGËTARI I LUFTËS SË VLORËS, sepse i tillë ishte, sepse ai dhe askush tjetër e bëri Himnin e Luftës së Vlorës, atë këngë solemne kushtuar asaj beteje çlirimtare me dobi kombëtare, këngë që mbahet si simbol i asaj ngjarjeje të shënuar. “Vlora – Vlora” e Ali Asllanit u muzikua nga Thoma Nasi, vatrani atdhetar, i cili erdhi me bandën muzikore “Vatra”, që nga Amerika, se e thirri gjaku, kocka, zëri i të parëve, e kërkoi mëmëdheu, bashkë me trimat. Dhe kështu, vjersha e poetit, kryekatundarit, kryebashkiakut vlonjat u bë një vepër muzikore lirike, me përmbajtje patriotike, që këndohej jo vetëm nga kori, por nga gjithë luftëtarët e Njëzetës.

Le të kthehemi tek “dregëza” e xha Aliut, tek ajo kleçka në biografi, që ende mundoka keq botuesit tanë të shqyer (më falni … të shquar…). I thonë dhe rapsod ca nga këta kritikët tanë profanë me fasadë kollaresh a mjekrash të ditura. U duket se e zbresin nga piedestali, por s’e luptojnë që kohë e kohëra kalojnë e Ali Asllanit vetë vepra e tij e tejkohshme, e fuqishme e aktuale e bën profét të bardhë të artit të fjalës. Po çfarë thotë Ali Asllani në ato vargjet e pa njohura sot e 80 vjet, xhanëm? Nga leximi i libërthit kuptojmë se poeti (në atë kohë 51, 52 apo 53 vjeçar) ka krijuar 202 vargje, të thurura përkatësisht në vjershat “Zog i Parë”, “Fat’ i yn’ i mir’ udukë”, “Rreth Mbretit gjith vëllezër”, “Ka më tepër duf shqiponja, se kur fryn e vetëtinë”, “Me ty jemi”, “Mbani kokat atje sipër, ku mer zjarr’ e flak’ rrufeja”, “Në Atdheun e Shqiponjës” dhe “Flamurit kombëtar”, që janë vjersha lirike madhështore, ku lavdëron e himnizon mbretin e vendit në ato vite. Ali Asllani është shfaqur një zë i vërtetë i kohës që jetoi dhe vjen tek ky libërth siç qe, zëri i kohës së tij. Nuk mund të dilte nga koha dhe personazhet e asaj kohe që jetoi, (se e punësoi, e vlerësoi, e kënaqi, e joshi, e ndëshkoi, e shqetësoi dhe prapë e nderoi). Ky pra është Ali Asllani. Ka përdorur gjuhë romantike, lëvdata të tepruara dhe i ka bërë ca lajkatime të tepruara Zogut?! Po, i ka bërë. Është poet ai. Dhe poeti njeri është. Njeri i ndjeshëm, si të tjerët (më pak a më shumë – tjetër gjë), por që mund ta shprehë edhe artistikisht në vargje ndjesinë që ka. Ashtu e ka ndjerë. Ashtu i ka ardhur. Ashtu i paskej thënë, si duket, kali me fletë i Pegasit, kur poeti i hipi dhe u pa nga të tjerët për herë të parë më 1935 – ën me zërin e tij më vete, jo në kor me të tjerë. Nga Nexhat Hakiu mësojmë se vjershat e para A. Asllani i ka shkruar turqisht, kur ishte nxënës në gjimnazin e Janinës, [pas viteve 1898], sidomos në vitet 1902 – 1903 në të përkohshmet: “Malumat” (“Dituria”-Stamboll) “Mysaver fen e edep”, (“Përfytyrimi i shkencës dhe edukatës”, “Baballëk”, që dilte në Konjë[8], etj. Ndërsa, nga vjershat fillimtare poeti nis t’i botojë aty nga vitet 1913-’14. Në vitin 1914, kur ishte internuar në Itali hartoi një poemth me karakter patriotik, që mund të merret si pikënisja e veprimtarisë së tij letrare në gjuhën shqipe. Janë më tepër se 53 vjersha të shkruara me frymë patriotike, por shumica nuk e panë dritën e botimit. Ai botoi në shtypin e kohës në gjuhën shqipe krijimet “Mir’se ardhët” e “Marshi i Vlorës”, gazeta “Mbrojta Kombëtare”, Vlorë, 28 Tetor 1920; “Vjersha për shkollarë”, revista “Minerva”, nr. 1, 1932 (të vetmet për të vegjël që ai botoi). Në vëllimin “Vajzat dhe dallëndyshet” janë botuar fragmente nga poema didaktike “Kujtime të vjetra” (97 vargje në 5 kre) me shënimin në fund të faqes: “Poema “Kujtime të vjetëra”, prej së cilës botojmë disa fragmente, është shkruar në vitin 1921 në formën e këshillave për brezin e ri, i cili duhej ta shihte çdo gjë nën prizmin e interesave t’atdheut dhe të mos binte në kurthin e të liqve dhe armiqve”[9]. Po në këtë vëllim është botuar vjersha “Një flamë” (një spiuni) me shënimin fundor: “Vlorë, 1917”.[10] E famshmja “Hanko Halla” u botua pjesë-pjesë në “Kosova”, nr. 1, 2, 3, maj 1932, Kostancë, Rumani (shkruar në Sofje, 1929), bot. i plotë i poemës: revista “Shkëndija”, nr. 24-25/ 1942); në vitin 1932 “Në Atdheun e Shqiponjës”, gazeta “Besa”, nr. 1273, viti 1935, etj.

Sipas M. Gurakuqit, në vitin 1932 do të gjejmë vjershën e parë të Asllanit kushtuar Zogut, titulluar “Mbreti ynë” (shih: “Besa”, 1932, viti II, Nr. 435, f. 2) botuar edhe në “Minerva” (shih: “Minerva”, 1932, nr. 2, f. 1). Një vjershë me të njëjtin titull do ta gjejmë prapë te “Minerva” dy vjet më vonë (shih: “Minerva”, 1934, nr. 23-24, f. 3), ndërsa më 1935 me të njëjtin titull do të botojë një libër. (shih: “Ali Asllani “Mbreti ynë”, Vlorë, shtyp. “Atdheu”, 1935). Ai vijon të botojë disa vjersha me karakter patriotik dhe shoqëror. Kështu më 1933 në “Minerva” boton vjershën “Zonjat hedhin valle” (shih: “Minerva”, 1933, Nr. 12-13, f. 8). Po në këtë revistë “Soirèe” (Festë) (shih: “Minerva”, 1933, Nr. 6, f. 14), në “Besa” vjershën “Flamurit kombëtar” (shih: “Besa”, 1933, viti III, nr.715, f. 3). Një pjesë të poemës së tij të dëgjuar “Hanko Halla” e botoi së pari në revistën “Minerva” më 1933 (shih: “Minerva”, 1933, Nr. 10, f. 4) e po në këtë vit, në të njëjtin organ, do të botojë një pjesë tjetër. Ali Asllani do të bashkëpunojë edhe në organe të tjerë, si “Ilyria” (vjersha “Ismail Qemali”, 1935), “Kombi” (vjersha “Gjoni”), “Bota e Re”, “Vatra shqiptare”, “Tomorri i Vogël”, Fryma”, “Revista Letrare” etj.

Në librin me poezi të zgjedhura “Vidi-vidi pëllumbeshë”, (1999) gjejmë krijime: nga cikli i lirikave të dashurisë si “Vajzat heqin valle”, e cila ka në fund shënimin 1929 dhe vjersha e gjatë “Vajza Shqiptare”, qershor 1930; nga cikli i poezive patriotike “Ç’do të thotë patriot?”, 1916; “Dëshpërim dhe shpresë”, 1918; “Buza ime kur do qeshë?”, 1918; “Do na bënet Shqipëria? (Si përgjigje pyetjes që bëri Halim Xhelua)”, 1919; “Sazani”, 1919; vjersha e gjatë “Ismail Qemali”, 1919, poema “Fejzo Xhafua”, 1919; “Unë dhe bota”, Vlorë, korrik 1919; “Vlora, Vlora! (Pjesa I – para luftës)”, 1919; “Vlora, Vlora! (Pjesa II – pas luftës”, 1920; “Mir’se ardhët” Vlorë, shtator 1920; “Këngë”, 1921; “Për dëshmorët”, 1922, “Ah, ky vënd…”, 1924 dhe “Mbani kokat sipër ku merr zjarr e flak’ rrufeja”, 1935; nga cilki i poezive shoqërore (satirike) “Një flamë (Një spiuni)”, 1917; “Ja programi im është ky”, nuk ka vit të shkruar, por shënimin “Kjo vjershë është shkruar me rastin e zgjedhjeve të deputetëve  në kohën e Zogut” (shih: f. 164) dhe poema e gjatë “Dasma shqiptare”, Sofje, qershor 1928.

Në librin “Vajzat dhe dallëndyshet”, botuar pas çlirimit është edhe poezia “Flamuri kombëtar”[11] me 27 vargje dhe 7 thyerje vargfundorësh me fjalë 2-3 rrokëshe. Poezisë i është bërë një dush i mirë, duke i pastruar strofat ku përmendet Zogu. S’do mend shumë të kuptohet që poezia është qethur mirë e mirë nga vargjet e strofat me Mbret, sepse në botimin e vitit 1936 kjo vjershë ka 50 vargje[12].

Kritiku Mark Gurakuqi na ka lënë një ndër botimet më serioze për jetën dhe veprën letrare të Ali Asllanit, studim monografik (me gjithë ndonjë rezervë që mund të kemi, e cila do të dalë në vijim të kësaj trajtese). Ai shkruan “Një ndër krijimet ma të mirë poetike patriotike të Ali Asllanit asht vjersha “Mbani kokat atje sipër, ku merr zjarr e flak’ rrufeja!” (Asht vjersha e besimit, e bindjes se për Shqipninë do të vijnë ditë të bukura, edhe për ata që i kanë zemrat e plagosuna nga lufta, burgjet, “kurbetet e flamosura”. Këndej del edhe thirrja e poetit: “Pra të gjith’ për njëri-tjetrin dhe me bindje të patundur,/ Rreth flamurit të pandarë, rreth atdheut të pamundur,/ Të patundur, të pamundur, as nga era as nga reja,/ Mbani kokat atje sipër, ku merr zjarr e flak’ rrufeja!”[13]. Ky variant është botuar dhe në poezinë me të njëjtin titull në vëllimin me poezi të zgjedhura të vitit 1996[14]; po ashtu, pa asnjë ndryshim edhe në botimin tjetër vijues me poezi të zgjedhura të vitit 1999[15]. Kjo poezi është botuar edhe tek libërthi “Mbreti i ynë” me po të njëjtin titull: “Mbani kokat atje sipër, ku mer zjarr’ e flak’rrufeja”, por në 12 vargje. Në të dy botimet poezia ka 16 vargje dhe në fund të faqes vitin [e botimit] 1935. Në botimet e 1996-ës dhe 1999-ës strofa e parë: “Kurse dimri bën të tijat, faq’ e dheut ngelet keq,/ kurse dega, fleta thanen [thahen është në bot. e v. 1935[16]], çdo gjë vuan e çdo gjë heq!/ si një dorë, dor’ e zotit [në origjinal është shkruar me shkronjë të madhe: Zotit], ajo dor’që s’ka të dukur,/ dalngadalë, nënë tokë, përgatit behar’ e bukur”[17] pothuaj nuk është ngacmuar. Strofa e dytë me vargjet 5-8 në botimet e 1996-ës dhe 1999-ës vjen në formën: “po ashtu dhe këtë ditë, ku gjith’ bota u goditë/ dor’ e bardh, e patriotve pa dyshim që përgatitë,/ përgatit një dit’ të bukur, një të arthme më të pasur!/ ku do qesh’e do dëfrej edhe zemra më e plasur![18]”. Në variantin e parë, që përbën strofën e dytë të vjershës, është shkruar kështu nga Ali Asllani: “Po ashtu dhe këtë ditë, ku gjith’ bota u goditë/ Dor’ e bardhë e Zogut t’Parë pa dyshim që pregatitë,/ Pregatit një dit’ të bukur, një të arthme shum’ të pasur!/ Ku do qesh’e do dëfrejë, edhe zemra më e plasur.[19]” Është shtuar në të dy rastet një strofë, vendosur e treta në trupin e poezisë dhe pikërisht vargjet 9-12 “ku do qesh e do dëfrej’ajo nënë dhe ajo…haj!/ ajo nuse shamizezë rreth govatës laj’ e qaj’,/ rreth govatës laj’ e qaj’ me ca halle e plagosur,/ me ca halle, me ca burgje, me kurbete të flamosur!”. Duke u bazuar tek kjo strofë (e shtuar) M. Gurakuqi komenton poezinë patriotike të Asllanin, siç e sipërcituam (shih referencën 13). Por, në dy botimet e para, të viteve 1935-‘36 kjo strofë nuk është …

 

Strofën e tretë dhe të fundit e vjershës, në botimin e parë, e lexojmë me këto vargje të Ali Asllanit: “Pra të gjith’ për njëri-tjetrin dhe me bindje të patundur,/ Rrotull Mbretit të pa ndarë, rreth’ Atdheut të pa mundur,/ Të pa tundur’ të pamundur, as nga era as nga reja,/ Mbani kokat atje sipër, ku merr zjarr e flak’ rrufeja!”[20]. Në botimet e viteve 1996 dhe 1999 kjo strofë vjen në variantin që përmendëm nga kritiku Gurakuqi dhe nuk e quajmë të nevojshme ta përsërisim.

Në librin me poezi të zgjedhura “Vidi-vidi pëllumbeshë”, (1999), siç vëmë re, është botuar dhe poezia “Mbani kokat sipër ku merr zjarr e flak’ rrufeja”, në 16 vargje me 3 strofa, e cila është gjetur e gjashta në ciklin 8 vjershor të libërthit “Mbreti i ynë”, po me titullin “Mbani kokat sipër ku merr zjarr e flak’ rrufeja”, 1935, por me 3 strofa katërvagjgjëshe=12 vargje. Në botimet e viteve 1935-‘36 nuk gjendet strofa e tretë që është shtuar në botimin me poezi të zgjedhura të vitit 1999. Vargu 6, strofa 2 (1936) është “Dor’ e bardhë e Zogut t’Parë, pa dyshim që pregatitë” (shih: bot. cit., f. 7), ndërsa po ky varg i kësaj strofe (1999) bëhet “dor’ e bardh, e patriotve pa dyshim që përgatitë” (shih: bot. përkatës, f. 146); pra është zëvendësuar emri i përveçëm Zog i Parë me emrin e përgjthshëm patriot. Vargu 10, strofa 3 (1936) është “Rrotull Mbretit të pa ndarë, rreth’ Atdheut të pa mundur” dhe bëhet “Rreth flamurit të pandarë, rreth atdheut të pamundur” (shih përkatësisht librat në faqet e sipërcituara). Në botimin e vitit 1999 është përfshirë vjersha “Flamuri Kombëtar”, f. 93 – 94, por pa vit botimi. Ka 27 vargje  në 8 strofa, kurse në botimin e v. 1936 ka 50 vargje në 16 strofa. Pra, në botimin e vitit 1999  vjersha vjen e qethur mirë, e përgjysmuar, ku, patjetër, gërshëra ka  hequr emrin e Zogut dhe vargjet idilike kushtuar atij nga autori, ato vargje ku fluturimet romantike asllaniane nuk mbajnë më fre: “Me një fat të bardhë borë,/ Më të bardh’ nga bor’ e malit;/ Bashk’ me ZOGUN me kurorë,/ Me një yll në mes të ballit”. […]

Pezmatueshëm, shtrojmë pyetjen: Akoma do të ecim me metodën e realizmit socialist, karakterin klasor të letërsisë, revolucionarizimin e mëtejshëm e të gjithanshëm të jetës së vendit, luftën dhe përpjekjet e masave punonjëse për kapërcimin e vështirësive të shkaktuara nga bllokada armiqësore, dënimin e njëzëshëm nga masat punonjëse të armiqve dhe tradhëtisë revizioniste, vizatimin e njeriut të ri muskuloz, heroik e vetëm me anë pozitive e me të tjera e të tjera lodhësira të tilla zverdharake e të bezdishme?! E pra, pse?! Se i ka shkruar ditirambe Zogut?! I ka thurur ode?! Po njihet ditirambi në letërsi. Është i ngjashëm me oden. Qysh në lashtësi, në Greqinë e Vjetër këndoheshin këngë korale, të gëzueshme e plot gjallëri për nder të Dionisit, perëndisë së rrushit e të verës. Edhe odet, si vjersha lirike a këngë solemne, me frymë të ngritur, që u kushtohen ngjarjeve historike të shënuara a njerëzve të shquar ose që shprehin me forcë ndjenjat e dashurisë, të nderimit, të gëzimit, të miqësisë, etj., janë përdorur për të shprehur diçka të rrallë, ndjesore sipërore, një mirënjohje të veçantë. Njihet dhe poezia e angazhuar. Pse gjeniu gjerman Gëte a nuk qe poet oborri i Weimarit? A nuk i ka thurur ditirambe ai dukës Carl-August [në fund të shek. XVIII (vitet 1775 e më pas)]? Por, në Vajmar Republika e parë Gjermane nxori kushtetutën e saj, ndërsa sot Vajmari njihet si kryeqytet i kulturës europiane. Mos të ikim tutje. Noli a nuk i ka kënduar ditirambe Skënderbeut?! Po të quajturat rapsodi të Lasgushit apo kënga e popullit tonë për Ismail Qemalin a nuk janë ditirambe?! Vetë vjersha e gjatë e Ali Asllanit kushtuar “Plakut profit” a nuk është e tillë?! Dritëroi e Kadareja a nuk i kënduan himne e ditirambe Enverit?! (Nuk po merremi me kakarisjet letrarucka që u lëpihen këtë çerekshekullin e fundit karagjozopolitikanëve tanë, jo vetëm të nivelit të sipërm, por edhe atyre më minorë, por të trashë nga qeseja dhe gjëmat që të bëjnë …). Gjithsesi, ky realitet shkrimor nuk ua ul vlerat dhe lartësinë letrare, që kanë fituar me penë e dinjitet krijues. “Bota, fatkeqësisht është reale”, shkruan Jorge Luis Borges. Pse u dashkan mohuar të vërtetat? Aq më tepër në letërsi. Poeti është pena artistike e kohës, është zëri i saj i zbukuruar me figura letrare. Bota ka kënduar dhe këndon ditirambe. Dhe do të këndojë. Edhe të pamerituara. Jetëgjatësia e tyre, udhëtimi që bëjnë në kohën e nesërme është treguesi konkret i vlerave artistike dhe estetike, apo dhe atyre morale, atdhetare, qytetare e universale të këtyre lloj krijimeve letrare, (të merituara apo të pamerituara). Ndërkohë, 76 vargjet sarkazmatike të “Hakërrimit” të tij të fuqishëm: “Hani, pini e rrëmbeni, mbushni xhepe, mbushni arka,/ të pabrek’ u gjeti dreka, milioner’ ju gjeti darka!/ Hani, pini e rrëmbeni, mbushni arka, mbushni xhepe,/ gjersa populli bujar t’ju përgjgjet: peqe, lepe!/…Hani, pini e rrëmbeni, është koha e çakenjvet;/ hani, pini e rrëmbeni, ësht’ bot’ e maskarenjvet/…Dallavera nëpër zyra, dallavera në pazar,/ dallavera me të huaj, dallavera me shqiptar’/…Ja, ja grushti do të bjeri përmbi kokat e zuzarëve,/ koha është e maskarenjve, po Atdheu i shqiptarëve!… [1942] janë si 76 vetëtima titanike për pushtetarokaragjozët e sotëm, që nuk i reciton vetëm Reshat Arbana, Mirush Kabashi, Bujar Asqeriu apo Vaso Godo, por mbarë shqiptarët, të 10 miljonët!

Burimi i frymëzimit poetik dhe prodhimi letrar origjinal, autentik i Ali Asllanit përbën një rast unikal të krijuesit shkëlqimtar dhe të pashtershëm, që di si ta shfrytëzojë gurrën popullore, që di ta përzgjedhë ujin e kulluar folkorik, që di ta pijë, që di si dhe sa të pijë, me synimin që t’i bëjë mirë për shëndetin letrar të tij dhe të shqiptarëve. Krijimtaria e tij është bio labe, bijë letrare e natyrës shqiptare, e pastër, e virgjër, si ajo. Gjuha e tij lokale, kur shpërthen nga pena e mjeshtrit, merr përmasa universaliteti. Asllani është vështrirë të përkthehet në gjuhë të huaja, për të mos thënë që mund të jetë poeti i vetëm shqiptar, që më bukur se në shqip s’tingëllon në asnjë gjuhë tjetër të botës. E kush mund ta përkthejë, fjala vjen, vargun e tij: “Gugu-gugu guguftu!”, etj., etj. Se ka atë visar fjale, se përdor ato idioma të rralla si thesare shpirti, se ka atë magji arti, muzikalitet e fuqi vargu, lartësisht të bukur në thjeshtësinë dhe spontanitetin befasues të të krijuarit, ndaj Ali Asllani është ALI ASLLAN. Edhe ironinë e ka të bukur, jo fyese. I shkon, se di kur, ku, në ç’masë dhe për ç’efekt ta përdorë. Ai të kënaq shpirtin e të shëron xhanin në shqip. Si ai. Ku të gjendet një Fan Nol i Ri, që, ashtu si Noli i madh pruri në shqip Kajamin, Shekspirin, Servantesin e viganë të tjerë të letrave të globit, ta japë në gjuhë të huaja Ali Asllanin me tërë madhështinë e ndritshme të artit poetik që na la trashëgim si një shufër e rrallë floriri në letrat shqipe?!

 

*) Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Fasalchi”,

                    Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA

 

[1] )Shehu, Agim: “Nënshtetas i mbretërisë së lirikës”, shih: Gaçe, Bardhosh, “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, Tiranë, Toena, 2006, f. 111.

 

[2] ) Bllaci, Jorgo: “Miku i të gjithëve, Ali Asllani”, shih: “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, vep. e cit., f. 103-104.

[3] ) Hamit, Sabri: “Letërsia moderne shqiptare”, Tiranë, Alb-ass, 2000, f. 311.

[4] ) Shehu, Agim: “Nënshtetas i mbretërisë së lirikës”, vep. e cit., f. 113.

[5])  Xhaxhiu, Muzafer, “Kush është Ali Asllani”, po aty,  f. 77.

[6] ) “Studime për letërsinë shqiptare”, Pj. 2, Tiranë, Akad. e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Inst. i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, 1988, f. 398.

[7] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 39.

[8] ) Hakiu, Nexhat; “Shkrimtarët shqiptarë, prej Lidhjes së Prizrendit deri sot [v. 1930]”, “Ali Asllani” Tiranë, Botim I Ministris’ Arsimit, 1941, XIX, Pj.2,  f. 326-327.

[9] ) Asllani, Ali; “Vajzat dhe dallëndyshet”, Tiranë, “Naim Frashëri”,1964, f. 13.

[10] ) Asllani, Ali; “Vajzat dhe dallëndyshet”, vep. e cit. f. 41.

[11] ) Asllani, Ali; po aty, f. 49-50.

[12] ) Asllani, Ali; “Mbreti i ynë”, “Atdheu”, 1936, [f. 10-12].

[13] ) Gurakuqi, Mark; “Jeta dhe vepra letrare e Ali Asllanit”, studim monografik, shih: “Ali Asllani në kujtimet dhe studimet letrare”, vep. e cit., f. 235.

[14] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 49.

[15])  Asllani, Ali; “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; Tiranë, Toena, 1999, f. 146.

[16] ) Asllani, Ali; “Mbreti i ynë”, “Atdheu”, 1935, [f. 7].

[17] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 49; Asllani, Ali; “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; Tiranë, Toena, 1999, f. 146.

[18] ) Asllani, Ali; “Poezi të zgjedhura”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1996, f. 49; Asllani, Ali; “Vidi-vidi pëllumbeshë”: poezi të zgjedhura; Tiranë, Toena, 1999, f. 146.

[19] ) Asllani, Ali; “Mbreti i ynë”, “Atdheu”, 1935, [f. 7].

[20] ) Po aty.

Kujtese:Kosovë-arkiv: Protesta para 20 viteve

by

Foto Gazeta DIELLI – Behlul Jashari: Guri i rrënuar i thyerjes së kufirit ndërshqiptar në Betejën e Koshares në prill 1999, nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës, në luftën për liri e pavarësi, për dëbimin e forcave okupuese serbe. Pamje gjatë shfaqjes së një filmi dokumentar në  Shtëpinë e Pavarësisë Dr. Ibrahim Rugova në Prishtinë, në 21 janar 2016. Në këtë shtëpi që ishte e shkrimtarëve, e pastaj seli e LDK-së dhe e institucioneve të Republikës  së Kosovës u zhvilluan shumë ngjarje, edhe protesta e para 20 viteve, në 6 korrik 1996.

Kosovë-arkiv: Protesta para 20 viteve…

Korrespondenti në Kosovë tash i Gazetës Dielli, Behlul Jashari, para 20 viteve, në 6 korrik 1996, raportonte për një protestë në Prishtinë…E para 18 viteve, në 6 korrik 1998, për ngjarje në kohë lufte:

 http://www.hri.org/news/balkans/ata/1996/96-07-06.ata.html

[04] PROTEST AGAINST POLITICAL PROSECUTION IN KOSOVA

PRISTINE, JULY 6 (ATA) By B Jashari – A one-hour protest was organised against political prosecution of the Albanian intellectuals by the Serbian regime in the Kosova Writers Association situated close to Pristine jail where 114 Albanian political prisoners of Kosova are held.

The protest was organised by the Council for the Defence of Human Rights and Freedom, Albanian Intellectuals Forum, Albanian PEN (International Association of Writers) and the Kosova Writer’s Association.

Chairman of Albanian Forum of Intellectuals, the academician Rrexhep Qosja said that the protest was organised to protest against jailing, summoning into information talks and different maltreatments of intellectuals, artists, journalists and teachers mentioning the professor of the Kosova University, Ukshin Hoti, who is in prison due to his political beliefs as well as the writer and the University professor Agim Vinca who was arrested last week for his entering Albania without a permission of the Serbian authorities. (The Serbian authorities asked an exit visa only when a person entered Albania. They removed the exit visa only some months ago.)

Dr. Sabri Hamiti Chairman of the Albanian PEN read the protest text which was signed by over 100 people present, all well-known intellectuals of Kosova. pta/pas/fh/z/

Albanian Telegraphic Agency

 http://www.hri.org/news/balkans/ata/1998/98-07-06.ata.html

[03] Fresh fighting in suburbs of Gjakova and Decan

PRISHTINE, July 6 /ATA correspondent Behlul Jashari reports:

Fighting continued over the last 24 hours along the border belt with Albania, in the Gjakova and Decan suburbs, and an Albanian was found killed by Serbian snipers.

Sources of the Democratic League of Kosova (LDK) in Gjakove say that the Serbian artillery shelling was concentrated on the villages of the Decan-Gllogjan commune such as Baballoq, Shpatej and Gramce.

LDK sources from Decan say that there was heavy fighting in Prejlep on Friday between the Albanian defensive forces and the Serbian police army, which, employing heavy artillery, shelled from its basis set up in Podi i Geshtenjave and in Hulaj.

Sources in Dacan report that Lebushe village was shelled yesterday and fighting has also extended to Strrellce e Eperme, Gramacel, Crrabreg and Baballoq. /p.ta/das/lm/

Albanian Telegraphic Agency

[04] Bardh i Madh shelled again, one Albanian killed and two others injured

PRISHTINE, July 6 /ATA correspondent Behlul Jashari reports: Serbian heavy artillery yesterday shelled again Bardh i Madh, 10 km west of Prishtine.

Reports available from the spot say that an Albanian, Daut Pllana, 27, was killed and two others were injured.

The village and the suburbs continue to be targets of the Serbian snipers, which track any movement of Albanians. /p.ta/das/lm/

Albanian Telegraphic Agency

[05] Serbs attack Loxhe of Peja village

PRISHTINE, July 6 /ATA correspondent Behlul Jashari reports:

Armed confrontations took place yesterday afternoon in the Loxhe village, four kms nearPeja, between the Serbian attacking forces and the Albanians in defence of their soil.

The attack began with artillery shelling and continued with the arrival of numerous Serbian forces, which have besieged the village, where, according to initial reports, an Albanian is injured. /p.ta/das/lm/

Albanian Telegraphic Agency

[08] War near Peje – Village Loxhe in flames

PRISHTINE, July 6 (ata) – ATA correspondent Behlul Jashari reports: The war is approaching Peje. Only four kilometers in the west of that city, the village Loxhe is today in flames caused by the fire of Serb artillery which started to hit today in the morning from the military base in Zagerlle.

The attacks are reportedly extending towards the village Raushiq.

Sources from the scene say that fierce fighting is taking place and the forces of the Albanian resistance are strongly opposing the Serb attacks.

The exchange of arms fire in Loxhe started yesterday at about 1 p.m. when Serb forces attacked the Albanians who responded the fire, while in the afternoon the village was completely sealed off. /p.ta/xh/

Albanian Telegraphic Agency

[09] Three people massacred by Serb gangs in Pirane of Prizren

PRISHTINE, July 6 (ata) – ATA correspondent Behlul Jashari reports: Three people were massacred last night by Serb armed gangs in the village Pirane of Prizren.

According to sources of the Council for the Defence of Human Rights in Kosove, the massacred are two Albanians, father and son, Muhamet and Afrim Elshani, respectively 60 and 20 years, and a Rom, Sali Gashi, 22, who worked in the family Elshani. /p.ta/das/xh/

Indiferenca si mëkat

by

Mbi një mendim të shprehur nga Eli Vizel (Elie Wiesel) në Shtëpinë e Bardhë, në Uashington, më 12 prill të vitit 1999/

Nga  Ilir Hashorva-Nju Jork/

 Më 2 korrik të vitit 2016, në moshën 87 vjeçare, në Nju Jork vdiq gazetari, eseisti, shkrimtari, profesori, lektori, moralisti, Laureati i Çmimit Nobel për Paqe, Eli Vizel. Autori i më se 40 veprave të shquara letrare dhe dy memuareve me titull “Të gjithë lumenjtë derdhen në det” dhe “Dhe deti nuk mbushet kurrë”, ishte ndoshta një nga shkrimtarët më të mëdhenj të kohës, por jo vetëm aq. Sipas Presidentit Obama ishte “Një nga zërat e mëdhenj moral të kohës sonë “. Si i mbijetuar i Holokaustit, e përdori të gjithë jetën e tij për mbajtjen gjallë të kujtesës së krimeve të kryera ndaj popullit hebre, me qëllimin kryesor mospërsëritjen më të ngjarjeve të tilla.

***

Në mbyllje të shekullit XX, kur Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe NATO-ja, nisur kryesisht nga parime morale, kishin thyer indiferencën dhe kishin filluar prej disa ditësh bombardimet ajrore në Serbi, për ta detyruar atë t’i jepte fund agresionit dhe masakrave në Kosovë, në Shtëpinë e Bardhë, në Uashington, Presidenti Klinton dhe e shoqja e tij, Znj. Hilari Klinton, organizuan disa mbrëmje leksionesh për ngjarjet që ndodhën në shekullin që shkoi, për mësimet që duheshin nxjerrë prej tyre dhe për sfidat e shekullit apo mijëvjeçarit që po vinte. Në këto veprimtari, çdo mbrëmje ishte i ftuar një personalitet i kulturës apo politikës, i cili mbante një leksion mbi një temë të caktuar dhe pastaj pjesëmarrësit diskutonin rreth asaj teme. Në mbrëmjen e shtatë, më 12 prill të vitit 1999, ishte thirrur Eli Vizeli. Ai, nisur nga përvoja personale,  mbajti një leksion për indiferencën, si një dukuri që është shfaqur dendur dhe negativisht gjatë shekullit që shkoi, për pasojat e saj dhe për mundësitë e rishfaqjes në të ardhmen. Fjalimi i tij kishte për qëllim të tregonte se dhuna manifestohet, vepron dhe triumfon kur diktatorët dhe agresorët shohin se veprimet e tyre shoqërohen me indiferencë nga të tjerët, por dështojnë me siguri, kur në vend të indiferencës, në vend të heshtjes, vepron aktivisht solidariteti njerëzor kundër tyre.

Për Eli Vizelin, indiferenca, heshtja, është nëna  e shumë të këqijave. Ai ka folur dhe e ka trajtuar shpesh atë dukuri. Dikur pat thënë:  “E kundërta e dashurisë nuk është urrejtja, është indiferenca; e kundërta e artit nuk është shëmtimi, është indiferenca; e kundërta e besimit nuk është herezia, është indiferenca; e kundërta e jetës nuk është vdekja, është indiferenca”.  Dhe në një rast tjetër, për të vënë në dukje qëndrimin e tij mospajtues ndaj indiferencës dhe heshtjes, ka thënë: “Betohem se nuk do të hesht asnjëherë dhe kudo, kur dhe ku do të shoh që mundohen e poshtërohen qeniet njerëzore. Ne gjithnjë duhet të mbajmë anë. Neutraliteti ndihmon agresorin, kurrë viktimën. Heshtja inkurajon dëmtuesin, kurrë të dëmtuarin”.

Eli Vizeli mendon se është detyrë shumë e rëndësishme e gjeneratës së re të solidarizohet me të dobëtit, me të persekutuarit, me të braktisurit, me të vetmuarit, me të sëmurët, me të dëshpëruarit. Nga ana tjetër, për të luftuar të keqen, jo vetëm duhet të shmangim indiferencën, por edhe harresën. Ai thotë: “Mrekullohem me aftësinë e popullit hebre për t’i bërë ballë fatkeqësisë. Karakteristika më e mirë  e tij është dëshira për të kujtuar. Asnjë popull tjetër nuk e sheh kujtesën në mënyrë më obsesive se ai.”

Në fjalën e paraqitjes që Hilari Klinton i bëri atë natë Vizelit, tha: “Më se një vit më parë, pyeta  Elin nëse dëshironte të merrte pjesë në këto “Leksione të  Mijëvjeçarit”… Nuk mund të më shkonte kurrë ndërmend atëherë se, kur të vinte koha dhe ai të qëndronte në atë vend dhe të reflektonte për shekullin e shkuar dhe për atë të ardhshmin, do të shihnim fëmijët e Kosovës të ngjeshur në trena, të ndarë nga familjet, të larguar nga shtëpitë; me fëmijëri, me kujtesë e me humanizëm të grabitur. Është diçka që na bën të gjithëve të ndalemi dhe të reflektojmë, ashtu siç do të bëjmë  këtë  mbrëmje. Si mund të ndodhte edhe një herë kjo në fund të këtij shekulli?”.

Hilari tha se nga e shkuara nuk duhen parë dhe përmendur vetëm arritjet, por sidomos të metat, dështimet; se nuk duhen parë vetëm ato që na bëjnë krenarë, por edhe ato që na turpërojnë. Nga ai shekull duhet të nxirret mësimi se, kur kërcënohet dinjiteti i njërit, kërcënohet dinjiteti i të gjithëve.

Në fjalën e tij, Eli Vizel, ndërmjet të tjerave, tha:

“Z. President, Znj. Klinton, anëtarë të Kongresit, Ambasadori Holbruk, dinjitarë, miq:

“Dyzet e pesë vjet më parë, një djalë i ri hebre, nga një qytet i vogël  në Malet Karpate, jo larg Vaimarit të dashur të Gëtes, u zgjua në një vend të turpit të përjetshëm që quhej Buhenvald. Ai djalë, më në fund, u çlirua por, megjithatë, nuk ndjeu gëzim dhe mendoi se nuk do të ndiente kurrë. I çliruar… nga ushtarët amerikanë, ai kujton tronditjen që shfaqën ata për ato që panë. Ai…, do t’u ishte për jetë mirënjohës atyre ushtarëve… për dhembshurinë që treguan. Edhe pse nuk u kuptonte gjuhën, sytë e tyre i tregonin atij ato që duhet të dinte: se ata, po ashtu si ai, do të kujtonin dhe do të dëshmonin.

“Dhe tashti, unë qëndroj para jush, Z. President, Kryekomandant i Ushtrisë që më çliroi mua dhe dhjetëra mijëra të tjerëve, plot mirënjohje të thellë e të qëndrueshme për popullin amerikan. Mirënjohja është një fjalë që unë e kam për zemër, mirënjohja është ajo që përkufizon humanizmin tek qenia njerëzore. Dhe unë ju jam mirënjohës ju,… Znj. Klinton, për ato që thatë dhe për ato që po bëni për fëmijët në këtë botë, për të pastrehët, për viktimat e padrejtësisë, për viktimat e fatit dhe të shoqërisë. Ju falënderoj të gjithëve që keni ardhur sonte këtu.

“Jemi në prag të shekullit të ri, të mijëvjeçarit të ri. Çfarë trashëgimie po na le shekulli që po shkon? Si do të kujtohet ai në mijëvjeçarin e ri?  Sigurisht ai do të gjykohet dhe do të gjykohet rreptë, në terma morale dhe metafizike. Dështimet e tij kanë hedhur një hije të zezë mbi njerëzimin: dy luftëra botërore, luftëra civile pa fund, një varg i pakuptimtë vrasjesh: Gandi, dy vëllezërit Kenedi, Martin Luter Kingu, Sadati, Rabini, masakra në Kamboxhia dhe Algjeri, në Indi dhe Pakistan, në Irlandë dhe Ruanda, në Eritre dhe Etiopi, në Sarajevë dhe Kosovë, shtazëri në gulage dhe tragjedi në Hiroshima. Dhe, sigurisht, në një tjetër nivel, në Aushvic dhe në Treblinka. Kaq shumë dhunë, kaq shumë  indiferencë!

“Ç’është indiferenca? Etimologjikisht, fjala do të thotë ‘të mos jesh ndryshe, të mbetesh njëlloj apo, të qëndrosh mënjanë, të shohësh punën tënde.’ Një gjendje e çuditshme dhe e panatyrshme në të cilën zbehet linja ndarëse midis dritës dhe errësirës, midis perëndimit dhe lindjes, midis krimit dhe ndëshkimit, midis mizorisë dhe dhembshurisë, midis së mirës dhe së keqes. Si do të jetë e ardhmja e saj dhe cilat do të jenë pasojat e pashmangshme të saj?… A mund të shihet indiferenca si virtyt? A është i nevojshëm praktikimi i saj në disa raste: për të mos u dëmtuar, për të jetuar normalisht, për të shijuar një të ngrënë të mirë dhe një gotë verë, ndërkohë që bota provon kataklizëm?

“Sigurisht, indiferenca mund të jetë tunduese, më shumë se aq, tërheqëse. Është shumë e lehtë të largohemi nga viktima. Është shumë lehtë të shmangim ndërprerjet primitive të punës sonë, të ëndrrave tona, të shpresave tona. Është, në fund të fundit, e vështirë, e rrezikshme, të merremi me dhembjet dhe dëshpërimet e tjetrit…

“Në njëfarë mënyre, qenia indiferent ndaj dhembjes së tjetrit, të kthen nga qenie njerëzore në qenie jonjerëzore. Indiferenca, në fund të fundit, është më e rrezikshme se zemërimi dhe urrejtja. Zemërimi nganjëherë mund të jetë edhe krijues. Dikush, nga zemërimi, mund të shkruajë një poemë të bukur, një simfoni të madhe. Dikush bën diçka të veçantë për hir të njerëzimit, sepse është zemëruar për padrejtësitë që shikon. Por indiferenca nuk është kurrë krijuese…

“Indiferenca është miku i armikut, ajo i shërben agresorit – kurrë viktimës,  dhembja e së cilës zmadhohet kur ndjehet e braktisur. Të  burgosurit politik në qelinë e tij, fëmijës së uritur, refugjatit të pastrehë,  kur nuk ua lehtëson vetminë, kur nuk i përgjigje mjerimit të tyre, duke u ofruar një rreze shprese, i  ke degdisur nga kujtesa njerëzore. Dhe në mohimin e humanizmit për ta, ke tradhtuar humanizmin tënd.

“…Gjatë kohëve më të errëta, brenda getove dhe kampeve të vdekjes … ne u ndjemë të braktisur, të harruar. Kështu thamë të gjithë. I vetmi ngushëllim i mjerë ishte se besonim se Aushvici dhe Treblinka ishin sekrete të ruajtura me rreptësi; se udhëheqësit e botës së lirë nuk dinin se ç’ndodhte përtej atyre portave të zeza dhe telave me gjemba; se ata nuk kishin njohuri për luftën kundër hebrenjve që zhvillonin ushtritë e Hitlerit dhe ndihmësit e tyre… Në qoftë se do të dinin, mendonim ne, me siguri do të kthenin përmbys çdo gjë për të ndërhyrë. … Ata do të kishin bombarduar hekurudhat që të çonin në Birkenau, të paktën hekurudhat, të paktën një herë.

“Dhe tashti ne dimë, ne mësuam, ne zbuluam se Pentagoni e dinte, se Departamenti i Shtetit Amerikan e dinte. Dhe banori i shquar i Shtëpisë së Bardhë në atë kohë, Franklin Delano Ruzvelt, …mobilizoi popullin amerikan dhe botën, duke hyrë në luftë, duke sjellë qindra mijëra ushtarë të guximshëm e trima për të luftuar fashizmin, për të luftuar diktaturën, për të luftuar Hitlerin. Dhe sa shumë të rinj ranë në ato beteja! Dhe, megjithatë, imazhi i tij në historinë hebreje – duhet ta them këtë – imazhi i tij në historinë hebreje është i njollosur.

“Historia e trishtuar e anijes Shën Luis e tregon këtë. Gjashtëdhjetë vjet më parë, ngarkesa e saj njerëzore – afro një mijë hebrenj – u kthye mbrapsht nga Amerika për në Gjermaninë Naziste. Kjo ndodhi pas “Natës së Kristaleve”, pas pogromit të parë të sponsorizuar nga shteti që nisi me qindra dyqane të shkatërruara, me sinagoga të djegura, me mijëra njerëz të çuar në kampet e përqendrimit. Dhe ajo anije, që tashmë ndodhej në brigjet amerikane, u kthye mbrapsht. Nuk e kuptoj. Ruzvelti ishte njeri i mirë, njeri me zemër. Ai i kuptonte ata që kishin nevojë. Përse nuk i lejoi këta një mijë njerëz të zbarkonin në Amerikë, në shtetin e madh, në demokracinë më të madhe, në shtetin më bujar të të gjitha kombeve të reja në histori. Çfarë ndodhi? Nuk e kuptoj.

“Por atëherë u gjendën qenie të tjera njerëzore të ndjeshme ndaj tragjedisë sonë. Ata jo hebrenj, ata që ne i quajmë “Fisnikë midis Kombeve”, me akte të vetëmohimit heroik, mbrojtën nderin e fesë së tyre. Përse qenë aq pak ata? Përse pati më shumë përpjekje për të shpëtuar vrasësit SS pas luftës, sesa për të mbrojtur viktimat gjatë luftës? Përse disa nga korporatat më të mëdha amerikane vazhduan të kishin marrëdhënie  me Gjermaninë e Hitlerit deri në vitin 1942? Është menduar dhe dokumentuar se Vermahti nuk do të mund të kryente pushtimin e Francës, pa naftën e siguruar nga burimet amerikane.

“Dhe, megjithatë, miq të mi, edhe gjëra të mira ndodhën në këtë shekull traumatik: mundja e nazizmit, shembja e komunizmit, rilindja e Izraelit në tokat e të parëve, vdekja e aparteidit, traktati i paqes së Izraelit me Egjiptin, marrëveshja për paqe në Irlandë. Le të kujtojmë takimin, e mbushur me dramë dhe emocion, midis Rabinit dhe Arafatit që ju, Z. President, e bëtë pikërisht në këtë vend. Unë isha këtu dhe nuk do ta harroj kurrë.

“Dhe pastaj, sigurisht, vendimi i përbashkët i Shteteve të Bashkuara dhe NATO-s për të ndërhyrë në Kosovë dhe për të shpëtuar ato viktima, ata refugjatë, ata që u shkulën nga një njeri, për të cilin besoj se për bëmat e tij duhet të përgjigjet për krime kundër njerëzimit.

“Po. Këtë herë, bota nuk heshti. Këtë herë ne u përgjigjëm. Këtë herë ne ndërhymë.

“A do të thotë kjo se kemi nxjerrë mësime nga e shkuara? A do të thotë kjo se shoqëria ka ndryshuar? A është bërë qenia njerëzore më pak indiferente dhe më shumë humane. A kemi nxjerrë mësime nga përvoja? A jemi më të ndjeshëm ndaj vuajtjes së viktimave të spastrimit etnik apo formave të tjera të padrejtësisë në vende të afërta e të largëta? A tregon sot ndërhyrja  e justifikuar në Kosovë, e udhëhequr prej jush, Z. President, një paralajmërim të përhershëm se kurrë më nuk do të lejohet asgjëkund në këtë botë shpërngulja, terrorizimi i fëmijëve dhe i prindërve të tyre? A do të shkurajojë kjo diktatorë të tjerë në vende të tjera për të bërë të njëjtën gjë?…

“Dhe, kështu, edhe një herë, mendoj për atë djalin e vogël hebre nga Malet Karpate që e shoqëroi këtë burrë të moshuar  gjatë gjithë këtyre viteve të hulumtimeve dhe të përpjekjeve me të cilin sot shkojmë drejt mijëvjeçarit të ri më një frikë të madhe, por edhe me një shpresë të jashtëzakonshme.”

A është i nevojshëm praktikimi i indiferencës në disa raste? – pyet Vizeli. Po, në disa raste praktikimi i indiferencës është i nevojshëm dhe përbën virtyt. Vizeli me të drejtë kritikon qëndrimin e atij që mund të veprojë kundër të keqes dhe, megjithatë nuk vepron. Por ka raste kur mosveprimi, indiferenca, është i vetmi mjet që mund t’i kundërvihet të keqes dhe, në këtë rast, ajo përbën një qëndrim pozitiv po aq me vlerë sa edhe kur është e mundshme kundërvënia aktive ndaj saj. Eli Vizeli, po të kishte jetuar brenda totalitarizmit tonë, do të kishte parë se edhe ai regjim e luftonte indiferencën, por e luftonte sepse në vend të saj kërkonte pjesëmarrje, entuziazëm, entuziazmin për të keqen, entuziazmin për krimin. Vizeli, me siguri, do të kishte kuptuar se e vetmja armë që mund të përdorje deri diku ndaj atij regjimi ishte indiferenca, pasi kundërvënia aktive ndaj tij ishte e pamundur, se ajo kishte për pasojë zhdukjen në çast të kundërvënësit. Në atë regjim kanë qenë fare të paktë ata që nuk u bashkuan në korrin kolosal të entuziastëve groteskë, të lajkatarëve dhe dallkaukëve. Në atë regjim pati fare pak prej atyre që mbetën larg joshjeve dhe favoreve të tij, të atyre që nuk bashkëpunuan me të dhe që përbënë gati të vetmit kundërshtarë të ndërgjegjshëm të tij. Po të ishin më të shumtë ata, indiferenca do të kishte ndihmuar në zbutjen e një të keqeje dhe do të paraqitej si një e mirë reale, njëlloj si mosindiferenca apo si solidariteti që ka parasysh Eli Vizeli për botën e lirë.

Pas leksionit të Eli Vizelit, Presidenti Klinton tha se e keqja mund të parandalohet duke qenë aktivë, duke qenë syhapur, duke mposhtur indiferencën. Përkrahja që i bëri bota veprimeve të NATO-s në Kosovë e dëshmoi këtë dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës komuniteti hebre, komunitet që kishte provuar vetë persekucione të ngjashme, komunitet që ishte më i ndjeshmi ndaj historisë dhe që nuk harronte lehtë, u tregua më i zjarrti në përkrahjen e ndërhyrjes së NATO-s në Kosovë.

Nju Jork , korrik, 2016

 

Rrugëtimi artistik i regjisorit dhe aktorit Llesh Nikolla

by

Personazh/Flet regjisori dhe aktori Llesh Nikolla: Në juri për arte ishin Pirro Mani, Esat Oktrova, Viktor Zhusti, Timo Flloko, Dhimitër Anagnosti/

-Nuk mund të harroj kurrë pedagogët e mi Vera Zheji dhe Viktor Zhusti/

-TVSH është një lokomotivë e fuqishme, por që ka ecur me marshin e parë/

-Nga 10 rolet në film veçoj “Dhimbja e dashurisë”, një telenovelë e TVSH me regji të Ylli Pepos/

– Në TVSH nuk duhet të ketë vend për sekserë dhe matrapazë/

– Platforma e re e z. Gëllçi duhet ta lëvizë me marshin e kohës këtë lokomotivë/

Nga Albert Z. ZHOLI/

Punëtor dhe i heshtur. Ecën në rrugët e Tiranës gjithmonë me këmbë duke tymosur, a thua se tymi i cigares i nxit më shumë mendimin në krijimtari. Askush që e shikon në këmbë ecjen e tij s’e merr me mend ky njeri ka mbi vete, 10 role në kinematografi, 10 në teatër, regjisor dhe moderator i 130 Festivaleve Kombëtare të zhanrit popullor, 1500 orë transmetime spektaklesh dhe emisionesh në TVSH, autor i 50 dokumentarëve dhe më tej… Zëri i tij i metaltë, kumbues, i qartë, përbën një ndër vlerat artistike që ka tërhequr vëmendjen e regjisorëve dhe drejtuesve të spektakleve ndaj, Lleshi nuk ka kohë për të qenë i lirë. Shtëpi të parë ka zyrën në TVSH, ku e gjen deri në mesnatë, ndërsa orë pushimi ka vetëm 6 orëshin e gjumit, në një shtëpi me qira në periferi të Tiranës. Serioz, korrekt, këmbëngulës, vizionar në 10 vjet punë në TVSH, atij i dhemb ky gjigand i gazetarisë fonike dhe vizive shqiptare që ka shërbyer si “metalurgji” për gjithë televizionet dhe radiot e reja shqiptare post-komuniste, ndaj në këtë intervistë jep mendimet e tij për moderimin e tij…

Rrugëtimi artistik/

-Aktor, regjisor, recitues. Regjisor i Teatrit Peshkopi me 8 premiera si regjisor dhe aktor në këtë teatër,1979. Regjisor i Qendrës Kombëtare artistike Tiranë, regjisor i TKOB. Regjisor i Departamentit të Spektakleve në TVSH 2006-2016. Regjisor i disa aktiviteteve masive:

-10 premiera si regjisor i Ansamblit të Shtetit

-Regjisor i 130 festivaleve mbarëkombëtare, shumica e zhanrit popullor, në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, Preshevë. Regjisor i 30 spektakleve të ndryshme në Tiranë, Shkodër, Durrës, Prishtinë. Në 10 vjet regjisor në TVSH ka drejtuar 1500 orë transmetim direkt apo të filmuar në emisione në studio, transmetime aktivitetesh masive, dokumentar, telereportazhe. Ndër telereportazhe dhe filmat dokumentarë mund të përmenden “Telereportazh në Beograd” dhe dokuemtarët “Besim Zekthi” dhe “Anton Çeta”. 10 role në filma dhe 10 role në teatër. Ndër rolet kryesorë mund të përmendim ato në filmat “Guri i besës” “Besa e kuqe”, “Letra fatale”. , “Dhimbja e dashurisë” serial televiziv. Por ai nuk mund të rrinte pa hyrë dhe në labirintet e klipeve ku ai ka ideuar si regjisor 10 të tilla.

Ju vinit në konkurim për në Akademinë e Arteve pas një sërë aktivitetesh masive në Mirditë, pra si aktor, drejtues aktivitetesh masive, edhe pse ishit i ri. Kush ishte në juri, kur ju konkurruat dhe çfarë interpretuat? Po emocionet?

Janë vite të tëra larg që më vijë të freskëta. Unë vija dhe kisha një eksperienca por kur mendoja se kush do ishte në Juri emocionet të kapnin vetiu. Juria përbëhej nga Pirro Mani, Esat Oktrova, Viktor Zhusti, Timo Flloko, Dhimitër Anagnosti, etj. Emra të mëdhenj, përgjegjësi e madhe. Unë i shihja në filma këta njerëz dhe më dukeshin tjetër brum, të mëdhenj në heshtjen e punës së madhe. Ishin disa pjesë që unë interpretova, si poezi, tregimi humoristik, tregimi poetik, monolog. Kisha disa pjesë të ndryshme nga autorë kosovarë dhe vendas. Të gjitha këto pjesë kishin ngarkesat e tyre emocionale si pjesë plus dhe faktin se ishe përballë një Jurie tepër profesional dhe serioze që nuk bënte kompromis. Unë pas pak hezitimi në sekondat e para, hyra në magjinë e pjesëve duke u bërë një me të. Sigurisht fitova dhe isha ndër më të mirët. Gjatë shkollës kam luajtur disa role që nuk kanë lënë gjurmë në karrierën time por dua të theksoj se vija nga trupat amatore me një bagazh të madh ku në shumë aktivitete në Mirditë kam luajtur role kryesore nga Etydi e me radhë. Shkolla nuk të jep talentin, por të jep rrugët. Shkolla është atmosferë. Të jep kulturën e përgjithshme dhe të jep bazat se ku duhet të ecësh në shinat e regjisë apo të aktorit.

Si do ta cilësonit shkollën shqiptare të aktrimit në regjimin komunist?

Shkolla jonë ishte nga më të mirat në Ballkan, me kërkesa të mirëpërcaktuara profesionale dhe me objekt të orientuar ndaj mësimit për studentët. Kishte orar të përcaktuar, por edhe ambiente ku studentët mund të studionin apo të bënin prova deri në mesnatë për rolet apo mësimet e mara. Kishte një organizim të përsosur. ishte një shkollë që të kultivonte dashurinë për artin, për të njohur të panjohurat e mëdha të këtij arti që mbërthen botën e qytetëruar.

Si do t’i cilësonit pedagogët tuaj dhe cilët do të veçonit ndër ta?

Të gjithë pedagogët tanë ishin të lexuar, të ditur, plot surpriza. Ata dinin gjuhë të huaja dhe kishin studiuar jashtë. Por unë do përmendja pedagogun e fjalës artistike Viktor Zhustin dhe Vera Zhejin. Këta të dy për mua janë të papërsëritshëm. Në përgatitjen e recitimit të poezisë, Zhusti mbetet unik, largpamës, plot ide dhe me një komunikim mbresëlënës. Ai na jepte ato mënyra komunikimi se si duhej të mbërrinte në mënyrë të arrirë poezia tek spektatori. Nuk e di pse nuk vazhdon ende të jap mësim por vazhdon ende më shumë në teatër. Nga ana tjetër Vera Zheji më ka ndihmuar shumë, pasi unë kisha një vokal të ngrohtë që ajo e vlerësonte. Vera punonte mbi baza shumë profesionale sepse dinte të kapte të veçantat e çdo zëri. N. q. s do shikosh regjistrimet e mia të poezive në vitin 1981, do shikosh se nuk kam ndonjë ndryshim të madh, pra nuk do shikosh transformim drastik. Kultivimi i zërit si recitues, interpretues i poezisë ka dhe ndihmën e kësaj pedagogeje. i jam mirënjohës.

Koha ecën, ka zhvillime, transformime, tekste të reja, pedagog të rinj. Po sot shkolla e aktrimit a ka të njëjtin nivel?

Nuk e kam ndjekur, por besoj se nuk ka ndonjë ndryshim të madh. Por ajo që dua të them shikoj se sot ka një superprodhim të regjisorëve dhe aktorëve kur tregu ynë është shumë i ngushtë. Pra po krijohen “viktima” në thonjëza, pasi dihet tregu ynë sa mban. Ekuilibrat e prodhimit janë të domosdoshëm në një shoqëri me treg të hapur, pasi prishen balancat në kurriz të cilësisë.

Cili është roli i parë juaj në kinematografi dhe kush ju ofroj rolin?

Kur isha student kam lozur rolin e parë tek “Besa e kuqe” por nuk ishte ndonjë rol mbresëlënës. Një roli vogël pa ndonjë ngarkesë të madhe. Nga rolet e mi unë do veçoja rolin tek filmi “Dhimbja e dashurisë” një telenovelë e TVSH me regji të Ylli Pepos. ishte një rol që befasoi dhe mua dhe kolegët pasi ishte ndryshe nga natyra ime. Por Pepo guxoi dhe më dha një plan tjetër që unë e kalova me sukses. Ky rol ka qenë dhe mbetet shtrati i roleve të mia kinematografike.

Ke ndonjë peng për ndonjë rol të veçantë?

Jo! Shumë herë pas viteve 1990 regjisorët, përzgjedhjen e roleve ja kanë lënë sipërfaqes se sa brendësisë. Aktori shpesh herë merret pa kinoprovë të rregullt dhe me baza njohjeje. Kjo mënyrë oferte është e dëmshme për të dyja palët.

Po në teatër, cilat ishin rolet që ndani ende emocione të veçanta?

Në teatër kam lozur deri në vitin 1992 në teatrin e Peshkopisë ku kam qenë regjisor dhe aktor. Kam disa role aty, por në ato kohë shumë gjëra dhe nuk filmoheshin. Unë në ato role veçoj rolet tek dramat “Shënomëni dhe mua’, “Pas martesës”, “Zjarrvënësit” “Jo të gjithë hajdutët vijnë për të vjedhur”. Por pas vitit 1992 unë u mora vetëm me spektaklet, pasi e tillë erdhi situata. Megjithatë, e ndjej se për teatër kam ende fuqi, kam emocion të brendshëm. Kam të gjithë pontecialin emocional për ta ndërtuar një rol më së miri.

Si do ta cilësonit ndryshimin mes teatrit dhe filmit?

Tetari është arti i elitës. Jo se dhe filmi nuk është i tillë, por teatri, është live, me imazh të cunguar për me forcë emocionalë të drejtpërdrejtë. Sot teatri ka marrë një formë tjetër, nga ana regjisoriale, rolet aktoreske, dhe përcjellja në skenë. Fuqia e teatrit është e madhe pasi nxjerr në të vërtetët fuqinë e interpretimit të aktorit. Ndërsa filmi ka më shumë imazh. Teatri emocionet i ka të fuqishme, të drejtpërdrejta, që do një përqendrim, intuitë, mobilizim maksimum. Teatri nuk lejon përmirësim.

Keni 10 vjet punë si regjisor spektaklesh dhe emisionesh në TVSH. Si do t’ia përcillnit lexuesit këtë përvojë?

Unë erdha në TVSH me plot dëshirë. TVSH ka regjinë skenike, atë televizive, ka dramën brenda. Çdo emision ka të veçantat e veta ndaj është dhe drama brenda. Çdo realizim skenik apo emision ka pikën e zgjidhjes, që t’i duhet ta realizosh me profesionalizëm. Këtu duket aftësia e regjisorit. Si në dokumentar, telereportazh, në spektakle, gjatë montazhit duhet te gjendet kjo pikë për të përcjellë qartë mesazhin. Unë erdha me këtë synim në TVSH që të gjitha gjinitë e artit viziv t’i realizoja me këtë frymë, me këto ide. Gjatë këtyre 10 viteve unë kam jetën më të mirë artistike. Diku e cekëm se në TVSH unë kam 1500 orë transmetimi, nga këto rreth 40% janë direkt nga sheshet, studio apo ambiente të ndryshme. Kam rreth 50 filma dokumentarë apo reportazhe. Dokumentari sot është vepër artistike.

Nga dokumentarët kë mund të veçosh për tematikën dhe vlerësimin nga kritika?

Janë disa që disa herë nuk më bëhet t’i veçoj, por sipas kritikës më të arrirë janë dokumentarët për “Besim Zekthi” dhe “Anton Çeta”, “Shkurte Fejza” etj.

Ju në filmat që keni realizuar jeni dhe skenarist?

Në përgjithësi të gjithë regjisorët janë dhe skenarist. Rrallë ndodh e ndarë. Është e vështirë bashkëpunimi skenarist-regjisor pasi regjisori e ka Brenda tij veprën, idenë e realizmit, imazhin, mendimin, zhvillimin e situatave, figurën e personazhit, personazheve. Në këtë këndvështrim disa herë nuk mund të bashkohet qartazi koncepti i regjisorit me atë të skenaristit. Pra për mendimin tim, ose duhet të jesh bashkë skenarist, ose duhet ta realizosh vetë dhe këtë pjesë. Fjala është e vdekur pa imazhin, pa gjetje në dokumentar.

Spektaklet janë pjesë e pandarë e jetës suaj artistike. Përse keni këmbëngulur më shumë në këtë gjini arti?

Pas teatrit unë e isha idenë e realizmit të spektakleve. Doja të përkushtohesha me të. Spektakli është një mrekulli pasi aty përmblidhen gjithë zhanret aty është vallja, kostumet, veshjet e veçanta me zbukurime, koncerti fonik, veglat e shumta muzikore, janë kabatë, vallet e kënduara, muzika popullore, thesaret e popujve në shekuj, recitimet, Deri në moshën 30 vjeç nuk kisha dëgjuar shumë për muzikën dhe këngën e trashëguar popullore, për folklorin tonë të shenjtë që janë thesare të paimagjinueshme. Këtu u njoha me folkun e madh shqiptar duke filluar nga Presheva deri në Konispol. Gjeta dhe pashë nga afër shumë treva, këngëtarë, valle, në spektakle me mbi 1000 pjesëmarrës. Kur e mendoj se janë 130 spektakle me një pjesëmarrje të tillë nuk më besohet. Por do të veçoj dhe regjinë televizive që kam bërë në TVSH në Festivalin e Gjirokastrës në vitin 2009. Vlerat e këtyre spektraleve janë të magjishëm, plot frymë dhe ndjenjë patriotike. Këto janë prurje nga thesaret popullore. Folklori nuk ka autorësi, autori është populli. Folklori ka lindur pa autor. Folklori është i virgjër ndaj dhe pëlqehet. Kur e merr dhe vë dorë specialisti ahere ai humbet virgjërinë por merr përmasa të tjera.

Tek këngët folklorike mbizotëron tematika patriotike?

Për shumë vite kanë mbizotëruar këngët patriotike, që lidhen me problemet e trojeve tona. Kjo lidhej kryesisht me Kosovën e cila për shekuj ka qenë nën shtypjen serbe. Por tashmë tani këto këngë kur shumë problem janë sheshuar, këngët më të kërkuara janë ato lirike. Folklori dramatik përcjell këngët patriotike që mbizotërojnë në Labëri dhe Malësi.

Kaq vite në TVSH. Thuhet është zbehur ky gjigand, thuhet ka rënë audienca. Sot një drejtori i ri që diskutohet si i aftë dhe vizionar. Kush është për ju TVSH dhe çfarë duhet të ndryshojë këtu, në shtëpinë tuaj të parë?

Për 10 vjet unë TVSH e kam shtëpi, e kam studio, e kam familje. TVSH është një lokomotivë gjigante që deri tani ka ecur me marshin e parë. Ka vite që nuk e merr ecjen e duhur për shumë arsye. Në TVSH për këtë gjendje ka fajtorë pa faj. Sot çdo gjë matet me shikueshmërinë. Ne sot kemi televizione private që janë ndër më të mirat në Europën Juglindore të cilat e kanë lënë në hije TVSH. Kush është arsyeja? Profesionalizmi, programi?! Dhe për çudi, të gjithë që drejtojnë emisionet televizionet private shumë kanë dalë nga kjo shkollë e TVSH. Por nga ana tjetër e them me bindje se TVSH është në kohë që ta ndërrojë këtë marsh. Të ecë me marshin e dytë ose të tretë. Mundësitë janë të gjitha. Ju siguroj se, nëse ekipi i ri që ka ardhur do zbatojë Platformën që ka paraqitur Drejtori i ri z. Thoma Gëllçi, atëherë lëvizja është ë e pritshme. Duhet që kjo platformë duhet të konkretizohet me strukturën organizative e cila sapo është miratuar, e cila është profesionale, funksionale (eliminon burokracitë e panevojshme) por duhet shoqëruar me idealizëm. Ky idealizëm duhet shoqëruar me strukturë programore të mirë përcaktuar ku të mos ketë vend spontanitetit. Aty ku ka vend spontanitetit fillon dhe amatorizmi, ose fillon “biseda dyshe me tre vetë”. Reforma e re me strukturë organizative dhe programore të qartë do të thotë një vizion i ri, një përthithje e vlerave që ka TVSH. Këtu ka intelektualë që kanë punuar gjithë jetën dhe që kanë një eksperiencë të jashtëzakonshme që duan t’i vënë në shfrytëzim. Këtu ka mbingarkesë personeli që duhen përzgjedhur dhe shfrytëzuar në maksimum. Gjetja është shumë e thjeshtë. Ne kemi një masë, Ekranin. Sa jemi në transmetim?!. Ky është produkti! Nuk ka punë pa produkt. Nuk duhet të abuzohet më në TVSH. Marrëdhëniet me të tretë duhen parë se sa e ndihmojnë TVSH. N. q. s mbarojnë rezervat tona vetëm ahere duhet të shikojmë marrëdhëniet me të tretët. Në TVSH nuk duhet të kenë vend matrapazët dhe sekserët artistik, por jo vetëm. . Unë kam besim se, RTSH me drejtorin e ri i cili di të hesht, di të dëgjojë që punon shumë, ka aftësi të marrë vendime në kohën dhe momentin e duhur, një gazetar dhe me eksperiencë i gazetarisë shqiptare dhe nëse do të shoqërohet me mençuri për përzgjedhjen e stafit drejtues, shumë shpejt do t’i jap TVSH vendin e merituar në mediat shqiptare.

TRUPI pa ORGANE

by

Nga Mr.Sc Blerta Haxhiaj/

Njerëzit pyesin se çfarë është trupi pa organe?Mirëpo akoma pa u përgjigjur jemi të përfshirë në këtë trup pa organe. Zhvillojmë gjithë aktivitetin tonë jetësor, një proces ku trupi ka mjaft organe dhe tashmë dëshiron ti flake ato tutje apo ti humbë ato. “Trupi i njeriut është në mënyrë të pamjaftueshme skandaloze, në vend që të kemi një gojë dhe anus për të gjithë proçesin pse mos të kemi një vrimë dhe për të ngrëne, edhe për të eliminuar.” (A THOUSAND PLATEAUS Capitalism and  Schizophrenia Gilles Deleuze Felix Guattari) Për të gjetur trupin pa organe duhet të gjejme si si duhet kompozuar ajo, kjo është një çeshtje jetë a vdekje, moshe, gjinie, gëzimi apo hidhërimi. Një trup pa organe është një i tille kur kemi hequr çdo gjë, ajo që mund të hiqet bëhet saktësisht me fantazinë dhe subjektifikimi i të tëres – psikoanaliza bën të kundërtën, ajo konverton çdo gjë në fantazi, ngushton në fantazi. “Një trup pa organe është tashmë pjesë e trupit prodhues, është i përfshirë në trup”. Çdo herë dëshira është e tradhëtuar, e mallkuar mirëpo gjithmonë pas saj qëndron një “prift” i cili shërben si një pararojë për mallkimin e dëshirës, dëshira është një litar që të ngërthen, prifti mban sakrificën e parë dhe të gjithë bien në tatëpjetë, figura më prezente te prifti është psikoanalisti me tri parimet Deshira; Vdekje; dhe Realiteti. Intensiteti i prodhuar nga çdo trup pa organe jep një vazhdueshmëri e intensitetit të vazhdueshëm,  Gregory Bateson përdorë  termin Plateu si një regjion i vazhdueshëm i intensitetit të konstituuar në ate mënyrë ku nuk lejohet të ndërpritet vetëvetja nga një ngacmues i jashtëm.

Një Plateu është një pjesë e imanencës, dhe çdo trup pa organe ëshë i përbërë nga Plateus, çdo plateu është vet një plateu në komunikim më plateus-ët tjerë  në një plan konsistence, një trup pa organe është një përbërës i një kalimi. “Gadualisht po afrohemi realizimit të asaj që trupi pa organe nuk është e kundërta e organeve. Organet nuk janë armiqët. Armiku është organizmi. Trupi pa organe ështe kundërshtare jo e organeve mirëpo e asaj që organizon organet e cila quhet organizem” ku le të analizojmë pak shqetësimet që na rrethojnë, organizmi – kuptimi dhe subjektifikimi – sipërfaqja e organizmit, kendi i kuptimi dhe interpretimi – Ti do të organizohesh, do të jesh një organizëm, do të artikulosh trupin tënd, shkurt do te jesh një i shtypur. Do të jesh nje interpretues dhe i interpretuar, nje deviacion. Nje ure kaluese. Do të jesh një subjekt, i gozhduar, një subjekt eunuk. Trupi pa organe rrëshqet mes sipërfaqes së ngurtësuar dhe planit të saj gjë që kjo e bën atë të lirë; “Trupi pa organe tregon vetëveten për atë që është: një bashkim dëshirash; bashkim i fluksit, vazhdueshmëria e intensitetit:” ku trup është dëshirë, është ajo çka dikush dëshiron dhe po ai të jetë i dëshiruar, dhe jo vetëm një imanence e dëshirës. Dëshira shkon dhe më larg – paraja; armët; policia; Shteti; bile dhe fashizmi është dëshirë. Atje ku ka konstitucion të trupit pa organe atje ka dhe dëshirë në relacion me tjetrin, kjo nuk është thjesht ideologji por një çështje reale, një fenomen i fizik, biologjik, psikik social apo kozmik.

Testi i dëshirës nuk është të denoncosh dëshirat e rreme por të dallosh me dëshirë atë të cilin i përket ndasisë dhe cila i përket konstruksionit të planit të imanencës. Plani i imanencës ( i brendshëm që mund të qenësojë ndryshe, por vetem brenda diçkafit ) nuk është aq i thjeshtë sepse ka gjëra që edhe mund të refuzohen si psh. zgjedhjet e trupit pa organe si një funksion makinës që e projekton atë.  Në përgjithësi konsiston se identiteti i efekteve, vazhdimesia, totaliteti i trupit pa organe nuk mund të nënshtrohet nga plani i imanencës vetëm në qoftë se nga një makinë ë aftë për të mbuluar apo krijuar e aftë për lidhshmëri mbrenda dëshirës, apo duke mbushur dëshirën duke absorbuar lidhjet e vazhdueshme. Ndryshe trupi pa organe – plani i tij do te jetë në dysh nga gjenitë, të margjinalizuarit ndërkohe qe planet tjera boshe do të triumfojnë. Trupi pa organe permban nje shumesi kombinimesh te flukseve te deshires.