Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

MESAZH DORJAN GRECES PAS DASMES SE MREKULLUESHME….

by

Nga Asllan BUSHATI/*
I dashur Dori, do të më falësh për stilin e pasqyrimin jo me nivel të shkrimit të më poshtëm, jo se nuk dua, por se unë nuk jam as gazetar dhe as gjuhtarë si Babai Juaj Dalip Greca në përshkrimin e ngjarjeve të bukura si ajo e dasmës tënde që përjetuam sonte në Rockleigh Country Club. Ai sigurisht që din shumë më mirë se unë ti përdori format gazetare dhe figurat letrare për t’i pasqyruar ngjarjet bukur , këndëshëm e me stil. Koha i ka gedhendur bukur shkrimet e tij në shumë faqe të shtypit të shkruar shqiptar, por vecanërisht në faqet e “Diellit”, me të cilat ne krenohemi.Por sot unë duke përdorur shprehje e fjali të zhargonit të përditshëm (ndoshta dhe të konsumuara), do te përpiqem të përciellë vetëm disa ndiesi të mijat dhe të disa vatranëve që morën pjesë në dasmën tuaj dhe të Kristinës.
Po e filloj nga organizimi i dasmës i cili me një fjalë të vetme mund të quhet thjeshtë –perfekt,. Ai nisi me ftesat e nisura që para gjashtë muajsh duke na thënë me kohë se”s’ka justifikim për mos pjesëmarrje”, ftesa të cilat ishin nga më të mirat që kemi patur rastin të shohim .Por jo vetëm kaq, ishte zgjedhur për dasëm një lokal i shkëlqyer, në një vend shumë të bukur dhe piktoresk. Na pritët hijshëm,me kultur dhe duke gërshetuar mirë traditën me qytetarinë , kulturën tonë shqiptare me kulturën e Amerikës. Dalipi e Xhemilja, motrat tuaja dhe Ju, familja Bardhecaj, Kristina e dashamirët e tyre, na pritën buzëgas e me ndienjë të thellë respekti në hyrje të restorantit dhe në cdo tavolinë , të cilën do ta ruajmë të pa harruar.
Ushqimi ishte i klasit të lartë si në sallën aperitive ,në restaurant dhe në pjesën vijuese për fruta e ëmbëlsira. Muzika e gërshetuar bukur live e me DJ, nga Kelmendi e në Camëri, nga Kosova e në Gjirokastër, nga Korca e në Lushnje, nga Ulqini e në Dibër, në një harmoni të plotë mbarshqiptare. Atmosfera e dasmës dhe muzika na bënë që për disa orë ,të harrojmë hallet e jetës kurbetqare dhe të mbushim zemrat me copëza gëzimi atdhetar. Në urimet per ju u ngritën dolli e shëndete nga Puka:Gjon Bucaj e Zef Balaj me bashkeëshortet; nga Kosova Agim Rexhaj e Marjan Cubi me bashkëshortet,; nga Mirdita Zef e Albert Pernocaj;nga Luma, Halit Daci e Mithat Gashi me familje;Idriz Lamaj me bashkeshorten Alma, Leke dhe Pashko Gojcaj nga Hoti shqiptar,Teki Gjonzeneli me bashkeshorten Filnlanda, Petrit Spiro me Enxhin, avokati shume i njohur shqiptar Ylber Dauti, Tana Vila nga Tirana, Vedat Kulla me Veren vajzen dhe dhendrrin,Sokol Prenjo Imeraj,Adem Belliu i TV KUTURA SHQIPTARE me te gjithe familjen,Nazo Veliu me Veiz Belliun dhe mbesen Kamila, nga Camëria,Perparim Likollari nga Permeti me Violeten, vajzen Blerina dhe dhendrin amerikan Maxhid, lushnjaret e shumte qe kishin ardhe edhe nga Kanadaj, presidentja e Komunitetit Shqiptar ne Kanda Aida Lumi Bejte em bashkshortin Arben, Viktor Haxhiu dhe Lindita, Kristaq Papa dhe Pavlina, Kristaq Foto dhe Entela, Dr. Irida Hasalla me Dr. Ermal Molla, Mereme Dervishi(Nezaj) me djalin Dritan dhe nusen Enkeleda, Luan Korershi me Mozen,fqinjet dhe kusherirat e Dalipit, Lavdije dhe Natasha, me bashkeshortet Zenel Hasalla dhe Arben Bilbili dhe femijet,krushqit e Dalipit nga Delvina Abaz dhe Donika Shehu, shoket dhe shoqet e tua, qe i dhane “zjarr” valleve, …dhe rrjeshti s’ka të ndalur por vazhdon me të gjitha trevat shqiptare.
Të dyja familjet, Greca e Bardhecaj na kënaqën e na gëzuan, Dori e Kristina na lumturun në atë amient të këndëshëm dhe në një local luksoz. Po të kisha mundësi shprehjen e më poshtëme do ta shkruaja mbi gurë (që të mos fshihej kurrë), në një faqe shkëmbi ku të thuhej:”U trashëgofsh Dorian Greca”. Por me qënëse nuk kam mundësi ta bëj një gjë të tillë, do ti lutem editorit të Diellit të ma botojë atë në on line dhe në print, që të mbetet si një dëshmi e datës 7 Qershor 2015,në mënyrë që vatranët dhe breznitë e ardhëshmë shqiptaro- amerikane të mund të bëjnë një dasëm të tillë kaq të pa harrueshme dhe ku shprehet me fakte se feja e shqiptarit është shqiptaria.
Urojmë (fjala jonë në vesh të perendisë), që Doriani e Kristina të trashëgohen, të kalojnë jetë të lumtur dhe fëmijët e tyre të bëhen shqiptaro-amerikanë të zot, për vehten e tyre dhe komunitetin. Bëfshin dasma si kjo e Dorit dhe e Kristinës.
Të thashë Dori që në fillim se nuk kam dell për gazetari,por sido që të jetë, miqt e mi vatranë dhe unë me familjen time të urojmë e të pëqafojmë shumë.

*Nënkryetari i Vatrës

Rockleigh Country Club. 7 Qershor 2015
Shenim: Keto radhe u shkruan shpejt e shpejt pas kthimit nga dasme qe u be ne Nju Xhersi,ora duhet te kete qene 2 e nates.Koha nuk qe e mjafte sepse me priste udhetimi me aeroplan drejt Tiranes, udhetim qe e kisha shtyre per shkak te dasmes tende Dorjan! Te trashegohesh!

100 vjetori I DEDË GAJTANIT

by

Perkujtimore nga Fritz RADOVANI/
Ne Foto:DEDË GAJTANI-(1915 – 1993)/
KALASË ROZAFATIT/
O mure të vranta të Rozafatit,/
Që tash sa shekuj ju besnikë mbrojës,/
I patë sa orla të zezë msyen këtij shpatit/
Çerdhen shqiponjës!/

Sa ushtri turku këtu e barbarë erdhen,/
Sa herë o shqipe me luftë të kanë mësy,/
Por s’muejt asnjeni ta prishi çerdhen/
As t’pushtojë ty!/

Po njikëtu motit shqipet rromake
Fishklluen rreth teje me te shkye me skjepa,
Por ti,o shqipja shqiptare,i flake
Copë copë në këto shkrepa.

Sa herë t’u sulen ndër kohna të vjetra,
Sa herë t’u sulen ndër kohna të reja,
Ti, O shqipe ilire, i shkjeve me kthetra,
Mu, te foleja.

Të tana këto troje kreshnike, të lashta,
Që grabitqarët ndër shekuj msyne,
Të tana, të coptueme me kocka e rrashta
Të zeza të tyne.

Vullkan kalaja thonë ka kenë motit,
E ke asht afrumun e ka djegë mbrendë,
Vullkan kalaja asht dhe në ditë të sotit
E ka për të kenë!

U lëshuen të grabisin, sa herë vandalët
Rromakë e turq e serb, venedikë,
Por te i to ledhe, u thyene valët,
Porsi te i digë.

Ledhet hijeranda të kalasë madhshtore
Të kujtojnë të kaluemen, trime e luftare,
Porsi ma e bukua, sot permendore
E tokës shqiptare.

O njato mure e njato rrenime!
Mbulue prej myshqesh e shermashekut,
Përmbi ballë të tyne ruejnë sa kujtime,
Të kohës së Skanderbegut,

Kur fërshllen era n’ato bedena,
Ndalun pranë ledhesh bariu me dele
Kujton Rozafen, që denesë mbrenda
N’ato themele.

Kujton Rozafen, nusen e re,
Që kur të tre vllazent filluen kalanë
Aty për së gjallit e futen në dhe
Të mjerën nanë.

S’i a vune veshin, o lotëve të saja,
Kur vunë themelin përmbi at koder,
Veç keshtu të qendronte, e fortë kalaja
E jote, o Shkoder!

Dhe e fortë kalaja qendroi ndër mote,
Se të fortë e bane këte njata lotë,
Sa s’ka qindruemun si kështjella e jote
Kala jo, në ketë botë!

E se kjajnë duket deri zogjë e malit
Prej mallit të nanës, mbas gojëdhanës së lashtë,
Që u lut e mjera, për hatër të djalit
Me i lane, gjinë jashtë.

Kur s’mund ta rrejshin me xhingla o ‘i gogel,
Kur ta marrë malli, u tha fëminë për mue,
Të i a çojshin nanës, djalin e vogel
Për me e pajtue!

Nën gurë të themelit të kësaj kala,
U lut Rozafa, tu i shkue lotët rrkajë,
Jashtë me i lanë synin e djathtë m’e pa
Djalin e sajë

Se pa te nana, kishte m’u merzitë,
Kishte m’e kputë malli, nanën e mjerë,
Loçken e zemrës, o ditë për ditë
Pa e pa nji herë!

Luti kunetet, luti kunorën,
Burrin e besës, që gojë s’pat çelë,
Jashtë me i lane, nanë zezës dorën
Që fëminë të përkdhelë.

Kadalë, tha unë djepin kam me i përkundë,
Ka me i këndue nana, me i za të letë,
E njomja e nanës, tash bjen në gjumë
E ka me fjetë.

Ka me i këndue nana: “Mos harro, o bir,
Se nana e jote, njiktu asht ba fli,
Që ti të rritesh i fortë dhe i lirë
Për Shqipëri!

Të ka rritun nana me gjak të zemrës,
Gjinë ta ka dhanun, me lot përzi,
Që kurrë, mos të shkelet ky truell prej themres
T’armikut të zi.

Prej vrimes murit, andej nga lindja
Dhe sot do pika binë në tokë ditë natë,
Janë pikat e gjinit, si kallxojnë gjindja,
Të Rozafes së ngratë.

S’a e drejtë me kjamun, Rozafë shkodrane,
Tash lene vajin, për hatër tonë,
Për hatër tandin, sa mija djelm nane
Luftuen gjithmonë!

Në shekuj sa trima me pushkë në dorë,
Për dashtni tande, janë hedhun në flakë,
E kanë dhanë jeten, sa mija deshmorë
Në luftë përgjakë!

O male, o gryga, o termopila,
Kur agon drita, ju u puthë në ballë,
E vjollca e lila e trandofila
Ju hedhë me mallë.

O male të larta, male titane,
Mësuemun me vallet e bumbullimës,
Sa të rrebta dukni ju ndër tufane
E në dritë të vetimës!

Frigen, rrufenat ju s’mund të ju kallin,
Se vaditë jeni, ju me këto luftra,
Krenare e ngrehni në qiellë të kaltër ballin
Edhe ma të bukra!

O male tona, përherë të reja,
Kur shkrepë në qiellë reja, në ju vret ma të nalten,
Të jeni krenare, se kur rrufeja
S’e ka gjujtë balten!

Ju vezulloni sikur diamante
Në qiellin e bukur të Shqiperisë,
Shenat e kjarta e gurra t’argjanta
Këndojnë kangë të lavdisë!

Si tepër të bukur edhe Rozafen
Armiqtë u lëshuen shpesh me e grabitë,
Por të koritun, e thyene qafen
Me faqe të ngritë.
Pushon e heshtun, e vrantë kalaja
E Rozafatit në ditën e sotit.
Tue mejtue ndoshta, luftat e mëdhaja
Që u bane, këtu motit.

Ndoshta këto ledhe, në maje t’ ksaj kodrës,
Ndoshta edhe shqipja, ndalë maje shkrepi,
Mejtojnë rrethimin e gjatë të Shkodrës,
At kohë gazepi!

Rozafë, në dorë turkut kur pate ra,
Vunë nanat tona futen e zezë,
Të shkretat të kqyrshin sa herë tue kja
Edhe tue dnesë!

Thojshin me vehte: O kalaja e jonë!
Ne rrezikzezat sot ç’na ka gjetë!
A thua , mos asht shkruemun me ty gjithmonë,
Në robni me mbetë?

Nuk i këndon zemra as vajzës as djalit,
S’kem darsma as festa ma asnji herë,
Se kjajnë na duket dhe zogjtë e malit
Kur këndojnë në pranverë.

As ma nuk ndihet kanga e malsorit
Mbi male të larta tona kreshnike,
Tue dridhë si para, thellë prej krahnorit,
Kangë ilirike.

Rozafë, kur të shofim robneshë merzitë,
Ma fort merzitna tue të pa kështu ty,
S’na ban si para në qiellë dielli dritë
Ma përmbi kry!

Ndryshe na duken deri gurët e prronit
Ma teper më bahet na e therin kamben,
I kuq na duket, currili i kronit
Kur mbushim shtamben.

I kuq na duket dhe ujët e lumit
Kur shkojmë me shoqe, teshat me i la,
Na duket qielli si ‘i kapak plumbit
Thue asht tue na ra!

Kur fëmijve para, u vumë buken në tryezë,
Që e kem gatue na s‘ka ma mire,
S’di pse edhe buka, na danë ma e zezë,
Dhe e kalojmë vështirë.

S’dijmë çka asht kështu, o e mjera kalaja e Shkodrës,
Që at ditë që turqit pushtuen Shqipërinë,
Gjarpijë na duken vargojt e votrës,
Kur vemë kusinë.

Tue përkundë djepin, tue i këndue letë fëmisë,
Mundohna të shkretat m’e vue në gjumë djalin,
Por se kjajnë të bahet dhe trenët e shtëpisë,
Dhe kangën ndalin.

Që atë ditë që rame, na nën kambë të turkut
Na kalon dita si ‘i mort i zi.
Na duket dera e shpisë, si derë e burgut,
S’të bahet me hi!

Kur dalim në bahçe, kur mbyllim shtegun,
Ose kur ulemi e pushojmë n’oborr,
Na duket para se kem nji të dekun
Që do të çojmë në vorr!

Pyetshin Rozafen me lotë nanat tona
Deri kur do të shofim na atë të zi flamurë?
Edhe u përgjegjte tue kja jehona,
E deri kurë?

Me dijtë te zezën tonë, ti o Rozafë,
Ti do tu ndezshe, vullkan shkëndije,
Nuk do të duroshe, të na rrije mbi qafë
Ma gjatë Turkia.

Rozafa u thotë: Qindroni motra,
E dij sa e idhtë, o asht vetë robnia,
Shpejt do të vijë dita që e lirë të jetë Shkodra
Dhe mbarë Shqipëria.

Motit dhe Roma, e pat pushtue boten
Me ato legjone, me shqipe e krizme,
Por historia tue vertitë rroten,
I mbet një çizme!

Sot dhe turkia shplaka e njerzisë,
Me lufta boten, don m’e përpi,
Por s’ka me i mbetun, veç bishti i Azisë
Rreth Detit të Zi

Rozafë, këto mure janë dishmitare
Të trathtisë për shekuj dhe të Venedikut,
Shpinës kur i binte ushtrisë shqiptare
Në mes flakësh t’armikut.

Përballë armikut, që u dridhte Europa,
Në vend të na ndihmonte, si aleat.
Armikut, turkut, bukë edhe topa
Ai dhanë i pat.

Shqipërinë e vogel, pre e anadollakut,
Sa herë trathtuet, o aleatë të pa besë!
Do të shkruejmë në histore me shkronja gjakut,
Ketë faqe të zezë!

Na pllambë për pllambë o tuj luejtun gishtat,
Ketë truall kuqë kemi, me gjak t’armikut,
Këtu vend nuk kemi, na me ruejtë bishtat
E Venedikut.

Na mbi këto troje të tokës sonë ilire,
Ku shqiptarët flasin shqip, bisht as kambë,
Që mbeten të cungueme të ndoj egërsirë,
Shej s’do të u lamë!

Vlerë historike, në paçin këto gjana,
Që hajnisht hyne, dikur në ketë dhe.
I zoti i tyne t’i mbledhin të tana,
T’i ruejë në muze!

Kur na luftojshim kundra otomanit,
Në luftë Venediku u bashkue me turk,
Prandaj i a hoqen bishtin luanit
Pse u mblue me turp!

E kur u dynde, ti o Cernagore,
E u rrethuen kodrat për rreth me tela,
Sa topa të rrahen, Shkoder mizore,
Sa sharapnela.

Sa gjyle të mëdhaja, plumba peticet,
Fishkëlluen, vetuene, mbi ty, o kala,
Prej Shllimit, Bardhajsh e prej Bërdicet
Shtatë muej pa da.

U bane lendinat tanë gropa, gropa,
Natë ditë tuj të gjuajtun prej Lodertune,
Me mitraloza të randë e me topa,
Por ti s’u tunde!

Natë ditë tue krisun topi në llogore,
Oh sa shpi të Shkodres u bane gërmadhe,
Kujtim janë të mëdhajat gjyle mizore
Mbetë ndër livadhe.

Po njato gjyle që ranë këtu motit,
Do u thonë breznive, që kanë për t’ardhë,
Se gjithmonë Shkodra kje flakë barotit,
Duel faqebardhë!

Për qindresë tande, u habit Ballkani,
Kot në dorë me të shtimun, armiku u mburr,
Ty, mos të trathtonte Esat Pashë Toptani,
S’dorëzoheshe kurrë!

Si në kohna të lashta, si në kohna të vona,
Rozafë, me armikun sa je përleshë,
Deshten të grabisin, por mbete e jona
Edhe do të jeshë!

Se pa dalë fare, me të madh e të vogel,
Në kullat tuaja në barot pa u kallë,
Ty në dorë t’armikut nuk të lëshojmë,moj Shkoder,
Sa të jem na gjallë!

Ende në ditë sotit andej nga maja,
Përmbi ato mure,gjatë atij shpatit,
Se veton të duket natën kalaja
E Rozafatit.

Tue u endë si hije përmbi bedena,
Si me i pa, të bahet prap ato trima,
Kah përmbi armikun shkrepshin si rrfena
Zgjetat vetima.

Danë ajo maje krater vullkanit,
Që shumë ka flakun prej zemre zjarrin,
Lavë e pervlueme, që ushtrisë së sulltanit
Këtu i ka ba varrin.

Kur erdhi turku me ‘i qind toborre,
Shkodren, Rozafen tonë për m’e marrë,
I mbuloi kodrat me’i qind shatorre,
Flamuj gjithfarë.

Sa gurë të mëdhaj lëshuene, gurë të rrumbullakë,
Që zgjeta drejt, shkojshin lart deri n’re,
E në tokë kur bishin, u ndezshin flakë,
Si të shkrepte ‘i rrfe.

O moj kalaja e Rozafatit,
Ti ke me kenë motit nji punë e madhe,
Por na në ditë të sotit në ty shofim të ngratit,
Veçse gërmadhe.

Por këto gërmadha e këto rrefime,
Ku kjajnë bylbylat në dritën e hanës,
Na brez mbas brezi i ruejmë si kujtime
Të dashtuna të nanës.

Sa të bukra krisen, moj Rozafë kangët
Ndër njato kodra për bukuri,
Prej duerve të veta kur flaku prangët
Nana Shqipëri!

Ma i bukur dielli lindi mbas malit,
Në mes reshë së prarueme, shprishun prej veri,
Prej Taraboshit deri në qafë të Cukalit
Shkelqej ylberi.

Si hark triumfit me të bukrat ngjyra,
Mbi ballë të Rozafes kunorë e re,
E Shkodres së bukur, i qeshi fëtyra
E tanë hare!

Po qeshi Shkodra e bukur fare,
Rrethue prej malesh,zbardhue prej bores,
Kur kënduene të lira vashat shqiptare
Kangët e fitores.

Kënduen fushat, malet dhe valët e Drinit,
Kur valoi flamuri mbi të lire Rozafen,
E ushtritë e hueja përtej kufinit
E thyene qafen!

Te ti, me njome të veta për dore,
Vinë sot të mejtueme nanat shkodrane,
E u tregojnë fëmijve njimijë histore
Mbi kalanë tande.
Shenim nga Fritz Radovani:
■Dedë Gajtani asht le në Gajtan të Shkodres me 7 Qershor 1915. Shkollen e mesme e perfundoi në Kolegjin e Jezuitëve në Shkodër. Ishte nxanës i Don Ndre Mjedjës, i vlersuem gjithmonë në letersi me notën 10. Në vitin 1935 vazhdoi studimet e nalta në Romë, ku edhe i perfundoi në Propaganda Fide në vitin 1941. Ishte student kur filloi me shkrue poezi të cilat u botuen edhe në revistën Cirka. Kur ishte Deda student në Romë, shkoi për vizitë At Gjergj Fishta. Me atë rast prof. Mark Dema recitoi një poezi që kishte shkrue Deda. At Fishta pyeti se kush e kishte shkrue atë poezi? Shokët i thanë: Dedë Gajtani. At Gjergji ju drejtue Dedës tue i thanë: Të lumtë, të këshilloj me vazhdue me shkrue! Vlersimi dhe levdatat e asaj kohë i dhanë krahë muzës së Tij poetike, gja të cilen e kujtonte gjithnjë Deda. Kishte pasion per gjuhët e hueja dhe zotnonte shumë mirë latinishtën, italishtën, frengjishtën, spanishtën, gjermanishtën, anglishtën, dhe hebraishtën. Porsa u kthye në Atdhe filloi përkthimet e botimet në revisten “Kumbona e së Diellës”. Punoi nga viti 1941 deri në 1945 në Institutin e Studimeve dhe Biblioteken Dante Aligeri, në Tiranë… Prandej edhe nuk perkujtohet në këte 100 vjetor…
Melbourne, Qershor 2015.

Politika, Lufta dhe Ne, viktimat e tyre

by

nga Andon Dede, Nju York/
Dy tema të mëdha, për të cilat janë shkruar qindra e mijëra vëllime dhe do të qe mundim i kotë e guxim i madh të merresh me trajtimin e tyre, në çdo këndvështrim që t’i shohësh. Media, institucionet studimore, kinematografia e televizioni janë marrë aq shumë me to sa që si zor të ketë ngelur ndonjë aspekt i tyre i pa ezauruar. Jo vetëm kaq, por tani, në epokën e Internetit, mjafton një klikim në kompjuter dhe të vërshojnë për to lumej informacionesh.
I vetëdijshëm për gjithë sa më sipër, unë mora guximin të shkruaj këto radhë me një qëllim tepër modest: t’i shoh ato në një këndvështrim krejt tjetër, fare të zakonshëm, madje nisur nga përballja me to në jetën e përditëshme, pa as më to voglin pretendim për t’u futur në trajtesa të thella psiko-social-filozofike.
Shkak për këtë u bë një episod fare i rëndomtë. Tek po udhëtoja me tren si përditë, dëgjoj dikë që po fliste me zë të lartë në shqip, gjë që më ndodh jo rrallë këtu në Nju York. “More, e ndoqe dje “Opinionin” e Fevziut, se mua më iku, nuk qeshë në shtëpi?”. “Po, – ia ktheu tjetri, – po mos u mërzit se s’qe gjë: punë femrash të bukura e më the të thashë…”. “Ashtu, hë? S’qe për politikën? Edhe unë s’i ndjek dot diskutime të tilla kot më kot. Llafe pazari. Po sot kemi Parlamentin, hë, se është e enjte”. “Po, po. Dhe unë s’lë seancë pa parë…Hej, ç’punojnë ata, s’i lënë gjë pa i thënë njeri tjetrit. Gallatë e madhe…”
Ky qe episodi i parë që më shtyu të shkruaj. Dy bashkëatdhetarët e mij, që m’u dukën se punonin në pastrim të ndërtesave të Manhatanit, kishin qejf diskutimet për politikë, në kanalet e ndryshme të televizioneve shqiptare apo dhe në seancat parlamentare. Shkurt, për ta politika qe një temë e preferuar, ndërsa diskutimet e tjera, me tema shoqërore, artistike e kështu me radhë, nuk i tërhiqnin.
Kjo më ktheu larg në fëmijërinë apo dhe rininë time. Jam nga brezi i lindur në vitet e Luftës e, për rrjedhim, kam përjetuar dhe pasojat e saj të tmerrshme që nuk do t’ia dëshëroja asnjeriu. Kinemaja tek ne, në Përmet, sapo kishte filluar të shfaqte filma, dokumentarë e artistikë. Por publiku, si të mos qe ngopur me tmerret e luftës, donte që edhe filmat të kishin po atë përmbajtje, me luftë. Kjo vazhdoi për vite të tëra. Edhe gjatë shkollës së mesme, në Politeknikum, sa herë që shkonim në kinema, prefenca jonë, dhe jo vetëm e jona, ishte për filma me luftë. Këtë e kishin kuptuar edhe punonjësit e kinemasë dhe tek pllakati i filmit vinin një copë letër: “Film me luftë”. Po shkoj edhe më tej. Si në Unike dhe në Politeknikum, ndodhte që na organizonin biseda të ndryshme. Përsëri parapëlqimi ynë qenë temat e luftës. Dhe duke qënë kështu, herë pas here, veteranë apo më mirë të them, ish-pjesëmarrës të Luftës, me që shumë syresh qenë ende të rinj në moshë, na nderonin me vizitat e tyre e na tregonin episode nga më të ndryshmet të cilat ne i ndiqnim me një frymë. Refren i përbashkët i tërë atyre bisedave qenë fitoret triumfuese të partizanëve dhe këmbëmbathjet me turp të pushtuesve, qofshin ata italianë apo gjermanë.
Kështu vazhdoi kjo punë edhe për disa vjet, deri sa, bashkë me ne që po rriteshim e po formoheshim, filluan të ndryshojnë edhe shijet tona. Ndikuan shumë për këtë filmat e huaj, sidomos ata perëndimorë që trajtonin tema sociale e që ngjitnin aq shumë me psikologjinë e me shqetësimet tona.
Nga gjithë sa më sipër, nxorra përfundimin se ashtu si në rininë time, që na tërhiqnin temat e luftës dhe tani ka njerëz që i tërheq politika dhe i bezdisin temat sociale. A është kjo një dukuri tek e cila vlen të ndalesh sadopak? Për mua po dhe ja sepse.
Këto dy dukuri, si politika dhe lufta, janë për mua nga fenomenet më të urryera, dhe me këtë kam parasysh si ata që merren me të parën edhe ata që shkaktojnë të dytat. E kam vështirë që të mendoj se ka njeri që të ketë respekt për politikën dhe politikanët dhe të mos e urrejë luftën. Por, edhe pse mund t’i urrejmë, ato kanë qënë e janë të pranishme në jetën e tërë gjeneratave të derisotme. Ja, pra, a nuk përbën një kënaqje kureshtjeje, edhe pse jo të këndëshme, që të përligjësh dëshirën e njerëzve për t’u marrë me to?!
Sa i çuditëshëm që është njeriu! Sa viktima ka pasur nga luftërat dhe ç’i kanë punuar e po i punojnë atij politikanët e, prapëseprapë, i pëlqen të gërvishtet me to, si dy bashkëpatriotët e mij apo dhe tërë brezi im i pas Luftës?! Apo kjo nuk ndodh vetëm me ne?! Ja dhe një arsye tjetër që më shtyu të ndalesha në këto çështje.
Duke rrëmuar këto ditë në Internet, u njoha me një studim të autorëve e njëkohësisht bashkëshortë, Xhon Tubi, (John Tooby), anthropolog dhe Leda Kozmides, psikologe, nga universiteti i Santa Barbarës, në Kaliforni. Ata së bashku drejtojnë dhe Qëndrën Studimore të Psikologjisë Evolucionare. Lista e studimeve dhe botimeve të tyre apo dhe e çmimeve e titujve të nderit që i kanë shoqëruar ato, është tepër e gjatë, ( mjafton një klikim në Googël për t’i parë ). Sipas tyre, njerëzit bëhen agresivë prej politikës po aq sa edhe prej luftës dhe për këtë, “fajin” e ka një rajon i trurit, që aktivizohet sa herë që diskutohet për to. Njerëzit, pohojnë ata, vijnë nga një histori evolucionare e ngarkuar me konflikte mes grupeve e fraksioneve. Ne mund të diskutojmë e debatojmë për shijet muzikore, filmat që na pëlqejnë apo ushqimet e preferuara. Por, sapo biseda kalon në politikë, diskutimi i qetë e i shkujdesur, papritur kthehet në të keq, i pakëndshëm, deri dhe agresiv.
Gjithë sa më sipër, si për një përkitje të rastit, m’u kujtuan tek lexova një shkrim të Svetllana Aleksejeviçit që njihet edhe si “luftëtarja” kundër luftës, për zhvillimet e sotme në Rusi. Psikoza e luftës që ka përhapur në popull politika e Putinit, që të kujton Stalinin, të kall tmerrin e sikur nuk do që ta besosh. Si ka mundësi, në kohën tonë, thashë me vete, të ketë akoma politikanë të tillë luftënxitës dhe turma popullore që t’i shkojnë pas liderit symbyllur, si ne dikur?! Nuk dua ta mërzis lexuesin, duke u zgjatur më tej me këto tema por, sa për ilustrim, po riprodhoj këtu vetëm nja dy-tre paragrafë nga shkrimi i mësipërm.
Lufta e Rusisë kundër Perëndimit ka nisur. Askush nuk do ta marrë atë si të vërtetë, as në Rusi e as në Perëndim, mirëpo Rusia është shndërruar në një tjetër vend ndërkaq. Nga erdhi ky militarizëm primitiv, kjo prapambetje, ky obskurantizëm? – Kjo është pyetja që ne shtrojmë përditë. Ndoshta edhe Europa po pyet veten…Çfarë ka ndodhur tashmë me ta? Tani ata thërrasin: “Putin! Putin!” Miqtë e mi janë të hutuar, të gjithë lexojnë libra mbi ngritjen e fashizmit në Gjermani dhe Itali apo rreth fillimit të Revolucionit në vitin 1917. Ne po lëvizim drejt së panjohurës. Për ku? Përse populli hoqi dorë kaq kollaj nga liria e tij?… Në fund të shkurtit, në muret e Kremlinit, fare pranë Sheshit të Kuq, ku çdo hap mbikëqyret vazhdimisht me kamera dhe kontrollohet nga policia, u vra opozitari më i rëndësishëm rus, Boris Nemcov. Një vrasje të tillë politike kaq spektakolare, nuk është parë në Rusi prej njëqind vjetësh.Nemcov kishte paralajmëruar një fjalim: “Putini dhe Lufta“…Rusia, në harkun e një viti e gjysmë është shndërruar në një vend tjetër, që po e lëviz atë drejt një diktature dhe një lufte civile. Imazhet dhe bustet e Putinit po prodhohen në masë dhe po shiten nga shumëkush…Në marshimet që organizohen në sheshe të mëdha, ku drejtohen apele të hapura, ushtarët këndojnë: “Ne do marshojmë drejt Kievit”…Unë jam një njeri që ka përjetuar vitet nëntëdhjetë. I përkas gjeneratës së Gorbaçovit. 25 vjet me radhë ne jetonim me shpresën se Rusia do të bëhej një vend më i mirë, mirëpo kjo nuk ka ndodhur.  HYPERLINK “http://www.zeit.de/politik/ausland/2015-02/wladimir-putin-russland-ziel” Rusia jeton në një marrëzi revanshiste. Një sondazh i bërë publik pak kohë më parë thotë se: nëse Putini do të kandidonte sërish në zgjedhjet e reja presidenciale, do të fitonte 80 për qind të votave…“Rusia është Putini, pa Putinin s’ka Rusi”. Këtë e besojnë shumë vetë. Të gjithë kanë nisur t’i mbushin mendjen vetes se ne jemi njerëz të luftës, pasi nuk kemi njohur ndonjë gjë tjetër veç saj. Gjithnjë ne ose kemi marrë pjesë në një luftë, ose na kanë përgatitur për një të tillë. Te ne mbizotëron një kult i luftës.
Në një raport të ministrit të Luftës, Kuropatkin për Car Nikollën II., thuhej: “Madhëria juaj Perandorake! Në vazhdën e shekujve të 18 e 19, Rusia ka kryer në 128 vjet luftëra, nga të cilat vetëm në 72 vjet ka mbizotëruar paqja. Nga 128 luftërat, vetëm 5 prej tyre kanë qenë luftëra mbrojtëse, të tjerat kanë qenë fushata pushtuese”…Jo më i mirë duket se ka qenë edhe shekulli i 20: Njeriu rus nuk është mësuar me jetën në paqe. Ai ka jetuar në luftë, për shtetin, asnjëherë për veten e tij. Ai ka një marrëdhënie të veçantë me vdekjen…Me bekimin e Kremlinit lindi një video militante “Unë jam një pushtues rus”. Brenda pak muajve, atë e panë në internet tre milionë njerëz. Pati qindra komente njerëzish të ekzaltuar: “Ne pushtuam Siberinë dhe tani kemi naftë dhe gaz”. “Ne pushtuam Ukrainën, Balltikun dhe Kazakistanin dhe ishim vendi më i madh në botë”…Një vend lufte, një psikologji lufte…Ky është terreni ku ne jetojmë – lufta…(Marrë nga DIE ZEIT, 29 maj 2015, përkthyer nga A. Plaka, botuar në “Shqip”, 1 qershor 2015).
Më pëlqen t’i mbyll këto shënime me disa vargje të Kadaresë, nga poezia e tij: ”Kënga e ushtarëve të vjetër”:
Nga lufta vijmë, në luftra shkojmë / në zjarr e tym na shkoi kjo jetë / gjithmonë drejt luftrash shtegëtojmë / siç shtegëtojnë drejt dimrit retë…/ Gjithë jetën mbetëm majë kalit / mbi tokën tonë që na bekoi / ka kohë që s’shkelim me dy këmbë / por shkelim me katër patkonj. / Alarmi prapë ja, gjëmon / dhe horizonti është me re / nga luftra vijmë, në luftra shkojmë / dhe tjetër fat s’kërkojmë ne.
A kanë lidhje me temat që trajtuam apo dhe me shqiptarët e sotëm këto vargje? Mua më duket se po, ndaj dhe i vura, edhe pse nuk do ta dëshëroja një gjë të tillë. Lexuesi le ta gjykojë vetë.

FIGURA E NENES NE POEZINE E GJEKE MARINAJ

by

Shenjëzimi modern e postmodern në sublimitetin e figurës së nënës në poezinë e Gjekë Marinajt/
Nga Dr.Yllka FILIPI*/
Poezia e pas viteve “90 në Shqipëri u karakterizua nga një shthurje e dukshme e varianteve tradicionale dhe rrjedhimisht eksperimentimi drejt formave e prurjeve të reja, çka solli tkurrjen e modeleve paraeksistuese në kohë. I dalë në liri të plotë shpirti krijues shpërtheu në të gjitha trajtat, format e mënyrat, duke eksploruar deri në ujdhesat më misterioze të përroit të nënvetëdijes, aty ku gëluan shenjat e para të modernizmit e postmodernizmit në poezinë shqiptare.
Në qoftë se në letërsinë evropiane modernizmi i ka fillesat shumë të hershme, (për arsye të rrjedhës së zymtë historike dhe tronditjes shpirtërore që i dha kombit tonë kjo rrjedhë), tek ne erdhi shumë vonë kjo liri, ndaj, këto ishin vitet e arta, ku Shqipëria poetike do të vibronte njësoj si simotrat e saj, pavarësisht se me një prerje shekujsh midis.
Modernizmi aludohet se në letërsinë Evropiane i ka fillesat që në shekullin e 17-të1, ndërkohë që i dokumentuar si periudhë me shenja të dukshme, filozofi shpirtërore dhe sistem estetik, daton nga shek.XIX deri në mesin e shekullit XX, ndërsa postmodernizmi vijon pas kësaj periudhe. Postmodernizmi si dukuri letrare ecën ende nëpër mjegull, është një lëvizje në ngjizje e sipër, por me shenja të dukshme, sythë e embrionë që premtojnë një lloj prirjeje drejt një papërcaktueshmërie poetike: Sipas Jenifer Ashton: Postmodernizmi në artet kontemporane është poetikë e indeterminimit, pra një poetikë e papërcaktuar.2
Përgjithësisht drejtimet letrare nëpër kohëra, kanë ardhur si kundërshti të njëra tjetrës, mohim, përmbysje, shpesh është metamorfizim i të njëjtave ideale, në trupa biologjikisht të ndryshëm. Maurizio Ferraris vendos një lloj dallimi principal midis postmodernitetit metahistorik dhe modernitetit ahistorik dhe idealist. Mendimet dhe këndvështrimet e studiuesve janë të variueshme, ndaj shpesh pikëpamjet e tyre nuk përputhen: Douwe Wessel Fokkema, është i bindur se postmodernizmi është rezultat i polemikës kundër modernizmit. 3
Në rrjedhën e poezisë shqipe, flasim për periudhën pas viteve ’90 të shekullit që lamë pas, modernizmi dhe postmodernizmi si estetika krijuese nuk kanë kufij të prerë midis, ato shpesh metamorfozojnë njëra-tjetrën, herë-herë binomizohen, herë herë-ecin paralel nëpër të njëjtat shina në trenin e kohës, kur shpalosin përmasat e tokësores dhe shndërrohen në krahë të të njëjtit avion në qiellin e përbashkët të hyjnores. Duke iu referuar bërthamave poetike të veprës së Gjekajt, bie në sy sendërtimi i imazheve te reja, pasurimi i shenjave me një sistem gjuhësor specifik, abstragimi i sintagmës shenjë-të shenjuar jokonvencionalë, çka rrit abstraksionin e vargjeve dhe shumëzon leximet. Po t’i referohemi Julia Kristevës, do ta shohim gjuhën poetike si një nga mënyrat më të sukseshme të krijuesit për transmetimin e risive dhe eksperimentit, për arsye të praktikave dinamike të cilat synojnë thyerjen e inercisë dhe zakoneve gjuhësore.4
Brenda dimensioneve të këtij shpirti artistik, rri në fronin e një Perëndeshe të Përjetshme imazhi universal i figurës së nënës në gjithkohësi. Duke iu referuar vibracioneve të jashtëzakonshme të strukturës poetike që server vëllimi “Lutje në ditën e tetë të javës”, së poetit Gjekë Marinaj, kjo figurë zë një vend dominant, përmbledhur në ciklin “Duart e nënës”.
I gjithë ky vëllim karakterizohet nga sintetizimi i dukshëm i niveleve poetike, evokimin e imazheve, trajtave e formave, tingujve e ritmit, në inkorporimin e nënteksteve, brenda percepsioneve interkomunikative që përcjell. Bërthamat poetike përgjithësisht segmentohen në mesazheve të thella filozofike, në hulumtimet ndërshtresore që ofron vepra që në titull. (Përmbysje biblike: 7 ditë ju deshën Zotit për të krijuar Universin, Të Dukshmet dhe Të Padukshmet, Qiellin dhe Tokën, Detet dhe Oqeanet; Poetit Gjekë Marinaj i nevojitet ajo dita e tetë e munguar, duke e zhvendosur lutjen e te Dielës së shenjtë, në ditën e tetë.) Në tërësinë e lojës poetike vargu përçon hyjnoren përmes tokësores, afreske figurativë, simbolikë empirike përshkuar nga një ndjenjë e hollë që përcjell ndjesi unikale receptetative. Performanca e bërthamave poetike karakterizohet nga ritmi, bukurtingëllimat, kodet e shenjat semio-semantike, prurjet nuovo-stilistikore, konotacionet poetike, nuancat inter-kulturore të cilat marrin trajtë brenda gjithë kësaj materie discursive, në art-universum, për dekodifikimin e Olimpit poetik të shpirtit human që shpaloset në vargje. Uni lirik është shumëplanësh, materia dhe shpirti shtrihen drejt sublimitetit dhe amshimit, çka tregon për një shije të hollë estetike dhe nerv poetik.
Lidhur me poetiken dhe prezencën e saj, Roman Jakobson thekson se ajo ndjehet atëherë kur fjala me kompozimet e saj, me semantikën e saj, me formën e brendshme dhe të jashtme përfiton gjithçka, dhe vlerën në vetvete.5
Ndarja e strukturave poetike vijon nëpërmjet një game të gjerë tematikash ku shpirti fiton pavarësi eksplicite. Autori luan me mungesën e kuptimit, sipas filozofisë postmoderniste në kaotizmin e botës, atu ku ai shtresëzon realitetin, trazon kohërat, poetët, figurat, idhujt nëpër ringjallje e qytetërime dhe gjunjëzohet tek froni i Kryeperëndeshës Nënë. Ndalemi tek poezia “Duart e nënës”6, shkëputur nga cikli me të njëjtin titull.
Lexoj duart e nënës/ që fytyra ime të ketë vlerë./ Gjithçka në vija të holla,/ Ose brazda të thella…/ Mozaikë hallesh/ Duart e saj prej shenjti:/ Porte ku vaporët e vuajtjeve/ Ndaluan për të kaluar natën./ (Lutje në ditën e tetë të javës, fq.82)
Poezia është e shkruar në distikë, në vargje të lira eliptike, brenda të cilave konotacionet artistike shumëfishohen. Dominon një e tashme e gjithkohshme, pasi është poezi e pakohë, pa përcaktim të mirëfilltë etapash, ku zëri i shpirtit poetik ngrihet përmes ritmit, lirisë, thellësisë së imazhit të nënës që nuk vdes.Vargu përmbyllës fillon më metaforën foljore ndal (-uan), (ata, vaporët e vuajtjeve!), si për të anatemuar vdekjen, fundin, pra, për të konfirmuar, se jeta nuk ndalet këtu, pavarësisht! Fuqia e metaforës foljore të vargut të parë, lexoj (duart) e mohon kategorikisht afrimin e errësirës në vargun e fundit, me të tashmen e përjetshme. Nga pikëpamja e strukturës, thyerjet artistike janë elementë të modernes, loja poetike, ngatërrimet e qëllimshme dhe përzierjet kohore gjithashtu. Poezia nuk ka as fillim, as fund të mirëfilltë, ajo nis si nga asgjëja dhe përfundon tek gjithçkaja nënë. Miksimi i vizionit mes imazheve simbiotike nënë-bir (lexoj duart e nënës- që fytyra ime të ketë vlerë), pikëvështrimi prej nga asgjëkundi, janë elementë postmodernistë që i mbivendosen mesazhit poetik. Pra, kemi një rindërtim abstrakt kohor implicid brenda koherencës së vargjeve. Është si të thuash një lloj eksperimentimi ku çrregullimi poetik, reflekton rregull absolut. Rimetaforizohet imazhi kontrastues: Duart e saj -mozaikë hallesh dhe duart e saj-prej shenjti. Rifunksionalizohet simbolika e nënëns: nëna= kuptim i ekzistencës (fytyra ime të ketë vlerë), nëna=mozaikë hallesh, nëna=shenjt, nëna=port vuajtjesh.
Në këndvështrimin strukturor shenjues-or, eksplicid, realiteti grafiko-tingullor përbëhet nga këto shenjues:
Shenjuesit:
Nënë-vlerë
Vija -brazda
Halle-shenjt
Vuajtje – natë

I zbërthyer në dy rrafshe, paralelisht do të kishim lidhjet shkak-pasojë në rrafsh linguistik dhe lidhjet në bazë të elementëve ndërveprues në rrafsh universal. Në paralelen e parë tema-nënë është shkaku i vazhdimësisë së jetës dhe i kuptimësisë së eksistencës, pra vlera, domethënia. Në rrafshin e dytë të dy shënjuesit futen në marrëdhënie binomatike me njërit-tjetrin në misionin më të shenjtë: Nëna- dhuron jetë, ajo jetë tashmë është cimentuar, dhe vjen çasti i feed-back-ut, ku biri lexon imazhin në kujtime, në sy, në përditshmëri, në gjumë, në gjithkund nga një asgjëkund i papritur, aty ku profili i nënës rri varur përjetësisht, por nuk janë as sytë, as flokët, as fytyra, vetëm duart. Ato duar që mbajnë rruzullin mbi shpinë, detyrimisht të lexueshme/ si një lloj kushti, i pashkruar, por padukshmërisht imponues prej të cilit fytyra e birit (un-it lirik), merr papritmas kuptim. Këtu krijohet një marrje fryme, një si gulçim dhe kontekstualisht lexuesit i shfaqet nje frikë e beftë, po nëse imazhi i duarve humb, çdo të bëhet më fytyrën e birit?
Dy fjalët-tema në vijim, vija dhe brazda, në rrafsh linguistik, krijojnë marrëdhënie sinonimike me njëra –tjetrën, nga ku e dyta e përforcon dramën e së parës, duke detajëzuar profilin poetik të duarve, të mbështetur nga epitetet metaforike (të holla-të thella). Në rrafshin universal, i cili përforcohet edhe në kontekst, këto vija të holla janë brazda të thella të një shpirti të përvuajtur, janë dëshmi e sakrificës mbinjerëzore që vetëm duart e nënës dinë t’i bëjnë ballë. (Kontekstualisht brazdat të kujtojnë gjurmët e thella të plagëve të kryqëzimit në duart e Jesu Krishtit) Kryefjala nënë të sjell ndërmend fronin e Kryeperëndeshës dhe semat vija, brazda, të kujtojnë tokën e plasur të çarë nga thatësira, (këtu pranëvihen kontekstualisht). Përzierja e leksikut të lartë dhe të ulët është element i dukshëm modernist e postmodernist, krijon mbivendosje rrafshesh, përjetimesh, gjendjesh.
Gjithnjë është krijuar një lloj lidhjeje simbiozë midis halleve dhe shenjtëve, ata gjithnjë janë parë si skllevër të vuajtjeve. Pra, aty hallet nuk kanë kuptim pa shenjtët dhe vetëm shenjtët janë të aftë për t’i mbajtur hallet. Në rrafsh universal paralelisht si nëpër mjegull të shfaqen papritur torturat dhe vuajtjet e Krishtit në Kryq për të shpëtuar njerëzimin, duke u përmbysur shëmbëlltyra Shën Mëri-Nënë, pra jo duart e të shenjtës (shenjtes), por duart e shenjtit, pra shfaqet një shenjt, një Zot, një Jesu dhe një mijë halle shumëngjyrësh, mozaikë hallesh. Kjo përmbysje, devijancë biologjikisht alla-frojdiane, përbën një shfaqje të dukshme të elementëve postmodernistë në strukturën vertikale poetike. Në rrafsh filozofik përplasen fort e përkohshmja (hallet) dhe e përjetshmja (shenjti). E dyta vjen pas të parës, përjetësohet imazhi.
Temat përmbyllëse të distikut të fundit vuajtje dhe natë, në rrafsh gjuhësor janë si të thuash një lloj paralajmërimi dramatik, vuajtja që lind natën, në një natë pa fund. Lidhja linguistikore është e stisur dhe organike njëkohësisht. Ajo përforcohet shumë në rrafshin e dytë duke marrë kuptim të thellë filozofik, vaporët e vuajtjeve ndalen-për të kaluar natën. Metafora fojlore ndaluan (vaporët e vuajtjeve), të ndal frymën. E kanë marrë me nge këtë punë.Vaporët kanë ndaluar. Vuajtjet kanë ndaluar, të kalojnë natën.
Ky varg përmbyll poezinë.Sa e gjatë do të jetë kjo natë? Është vetëm një natë, vijnë të tjera pas saj, apo është thjesht një natë e përjetshme vuajtjesh? … Një natë pa fund? Lidhja është kundërshtuese. Përdorimi i lidhores të kalojnë fill pas të kryerës kanë ndaluar, hap dritare shprese në vizionin e marrësit. Po t’i referohemi M.Mc.Luhan, pranëvënia e njësive gjuhësore gjeneron më shumë domethënie, sesa njësitë gjuhësore në vetvete.7
Vijojmë me poezinë:”Në ditëlindjen e nënës”, në të cilën spikasin elementë të fortë postmodernistë që në strukturën poetike:
Sapo e pashë në ëndërr nënën./
Si një trëndafil i velur në/ Dorën e një shenjti, me/ 62-petale të rëna dhe të/ Kalbura mbi tokë koka e / Saj akoma varur në / Qiellin e një jete me re të/ Zeza që hezitojnë të kthehen/ Në shi. E pastër dhe qetë si/ Një zonjë, për herë të parë i/ Lejoi sytë e saj që nëpërmes/ Syve të mi të njomin jastëkun/ Tim prej puplash. Prej puplash të ndukura prej pulave të / Bardha që për të kënaqur dikë/ janë therë dhe përvëluar/ Në ujë të valë. Si të fle, kur heshtja/ Në dhomë më ngjan se avullon?/ Në njërin vesh më bëhet se/ Dëgjoj krismat e lugëve dhe pirunëve të zonjave më me fat në / Tavolina, kurse në veshin/ Tjetër më duket se dëgjoj/ Zhurmën e lopatës dhe / Të tërfurkut të nënës në arë …/ O, e di, e di, se burrat nuk / Qajnë (të paktën kështu më/ Thoshte nëna kur isha i vogël),/ Por më dhimbset në shpirt e shkreta:/
Ajo është tëpër e re që të vdesë/
E tepër e lodhur që të rrojë” (Dallas, 21 Maj, 200, fq.84)
Nga pikëpamja strukturore tek kjo poezi janë thyer të gjitha rregullat e vargëzimit klasik, vargu i parë është i shkëputur, vijon zbërthimi në monokolonë, mbyllet me një distik me kontrast të thellë filozofik. Është përmbysur vijimësia e mendimeve, ka pikë në mes të vargut: Në ujë të valë. Si të fle, kur heshtja/… Ka një lloj “lajthitjeje” artistike në pështjellimin e mendimit, element ky i dukshëm postmodernist, krijohet një lloj pezullie, rrjedha të merr përposhtë, tatëpjetë si rënie në rrëpirë, gjersa mezi pret t’i nxjerrësh fundin, ndryshe nga rënia e vërtetë në humnerë. Tipik është vargu: “Kalbura mbi tokë koka e”apo”Tavolina, kurse në veshin”…
Leksiku i lartë gërshetohet më leksikun e ulët e me traditën duke krijuar 3-bërthama të forta poetike brenda të njëjtës mëmbranë.
LEKSIKU I LARTË
(Hyjnorja)
Ëndërr- nënë- trëndafil- shenjt- petale- qiell- re-shi – e pastër-sy- ujë- fle- pupla- heshtje-avull-shpirt… (bota hyjnore)

LEKSIKU I ULËT
(njërëzorja)
Kalbura- tokë -varur,-të zeza- therë-përvëluar- të valë- krisma- zhurmë- e lodhur…(bota tokësore)
TRADITA
Pula- lugë- pirunë- lopatë- tërfurku-ara- burrat- nuk- qajnë- i vogël – më dhimbset- e shkreta- të vdesë-të rrojë…

Miksimi i këtyre elementëve krijon larmi gjendjesh shpirtërore të ndera që rrisin kureshtjen e lexuesit dhe e prekin atë shpirtërisht, duke kaluar nëpër një metamorfozë shpirtërore, element ky modernist e postmodernist njëherësh, pa kufij të prerë në mes: Simbolika e figurës së nënës transformohet gradualisht, gjersa përplaset fuqishëm me dilemën hamletiane-të vdesë a të rrojë:
Nëna
Në Ëndërr/ trëndafil në dorën e një shenjti/ e pastër dhe e qetë/ zonjë …/ tepër e re…
Metamorfoza
62-tetale të kalbura mbi tokë/ kokë e varur mbi qiellin e një jetë me re të zeza/ që lejoi sytë e saj nëpërmjet syve të mi të njomin jastëkun,/ zhurmë e lopatës dhe e tërfurkut në arë …/ tepër e lodhur

Mendimi nuk mbyllet në vargun pasues, as në mes të vargut pasues, por, pothuaj brenda 4-vargjeve, element ky modernist, ndërsa ankthi do të zgjasë deri në fund, deri në asgjëkund, element postmodernist: elipsat janë të qëllimshme.
Le të përpiqemi të riorganizojmë fiktivisht strukturën e strofave poetike, në vargje të lira, sipas parimit klasiko-modern:
Strofa 1
Strofa 2
Strofa 3
Strofa 4

Sapo e pashë në ëndërr nënën./
Si një trëndafil i velur/ Në dorën e një shenjti/ Me 62-petale të rëna/ Dhe të kalbura mbi tokë/

Koka e saj akoma varur/
Në qiellin e një jete
Me re të zeza/
Që hezitojnë të kthehen në shi./

E pastër dhe qetë
si një zonjë,/
Për herë të parë i lejoi sytë e saj /
Që nëpërmes syve të mi/
Të njomin jastëkun tim prej puplash./

Prej puplash të ndukura/
Prej pulave të bardha/
Që për të kënaqur dikë/
Janë therë dhe përvëluar
në ujë të valë./

5-vargëshe
Tercinë
Katrenë
Katrenë

Strofa 5
Strofa 6
Strofa 7
Strofa 8

Si të fle,/
Kur heshtja në dhomë/
Më ngjan se avullon?/

Në njërin vesh më bëhet se dëgjoj/ Krismat e lugëve dhe pirunëve/
Të zonjave më me fat në tavolina,/
Kurse në veshin tjetër më duket se dëgjoj/
Zhurmën e lopatës dhe të tërfurkut/
Të nënës në arë…

O, e di, e di,/
Se burrat nuk qajnë/
(Të paktën kështu më thoshte nëna/
Kur isha i vogël),/

Por më dhimbset në shpirt e shkreta:/
Ajo është tëpër e re që të vdesë/
E tepër e lodhur që të rrojë”
Tercinë
6-vargëshe
Katrenë
Tercinë

Vargje të lira, mendimi rrjedh vetvetishëm, por ankthi që krijohet nga strukturimi postmodernist, përmes “lajthitjeve” të thyerjeve grafike, i mungon lexuesit. Riorganizimi strukturor është bërë thjesht për qëllime studimore. Përmbysja e kësaj strukture nga ana e autorit dëshmon për një vertikalitet inkandeshent poetik në dekodifikimin e thellësive të mesazhit dhe eksperimentim të suksesshëm.
Figuracioni i dendur, rrit vëllimin e nëntekteve poetike: Dominojnë:
Similituda kilometrike: Si një trëndafil i velur në/ Dorën e një shenjti, me/ 62-petale të rëna dhe të/ Kalbura mbi tokë…; krahasimi: si një zonjë…
Pyetja retoriko-metaforike: Si të fle, kur heshtja/ Në dhomë më ngjan se avullon?…/
Kontraste mbi bazën e antonimisë kontekstuale:
Trëndafil- me 62 petale të rëna…; Trëndafil-me 62 petale të kalbura mbi tokë…; Re të zeza…- e pastër dhe e qetë…; sy yë njomur… – jastëk prej puplash…; pula të bardha…- therë e përvëluar në ujë të valë; zonjave më me fat- tërfurkut të nënës…; e re që të vdesë…- e lodhur që të rrojë…
Ironia situacionale dhe Situata paradoksale:
Prej puplash të ndukura prej pulave të / Bardha që për të kënaqur dikë/ janë therë dhe përvëluar/ Në ujë të valë…
Dëgjoj krismat e lugëve dhe pirunëve të zonjave më me fat në / Tavolina, kurse në veshin/ Tjetër më duket se dëgjoj/ Zhurmën e lopatës dhe / Të tërfurkut të nënës…
… O, e di, e di, se burrat nuk / Qajnë (të paktën kështu më/ Thoshte nëna kur isha i vogël),/…
Sipas pararendësit të kritikëve të rinj Ivor Richards (Ironia është tipar i veprave me tipar të lartë rregulli), në rastin konkret ironia verbale si një figurë retorike që ngrihet mbi ambiguitetin ia ka lënë vendin ironisë situacionale që nxjerr në pah njohjen, identifikimin e mospërputhjeve. Ndërsa, po të kemi parasysh konceptin e T. Elliot-it, mbi paradoksin, ndryshimet e vogla e të vazhdueshme të gjuhës, pranëvënia e fjalëve përdoren vetëm për të arritur kombinime të reja e të papritura:
Metafora: …koka e / Saj akoma varur në / Qiellin e një jete me re të/ Zeza që hezitojnë të kthehen/ Në shi…
Për herë të parë i/ Lejoi sytë e saj që nëpërmes/ Syve të mi të njomin jastëkun/…; heshtja – avullon;
…më dhimbset në shpirt, e shkreta…!
Simbolika e Nënës në asosacionet poetike zbërthehet nëpërmjet vargjeve eliptike, të cilat i japin valencë kuptimore shenjës, njësi pas njësie, nëntekst pas nënteksti duke krijuar kështu shtresëzimet kuptimore të saj: Vlen të permëndim parimin e M.Riffaterre, sipas të cilit: Në poetikën e tekstit çdo njësi e sistemit funksionon si një metonimi në raport me bërthamën.8 Nëna- hyjneshë e qiellit- nëna skllave e vuajtjes /, nëna – lot, nëna-sakrificë mbinjerëzore; nëna-zonjë pa fat, nëna – dhimbje, nëna – përjetësi. Nëna portretizohet si simbol i zvetënimit shpirtëror në bodrumin e jetës me dhimbje nga të 4-anët.
Kryeperëndesha femërore ravijëzohet si Zonjë e sakrificës, sipas Walter Burkert-it.9 Metamorfoza e dramave kombëtare, në nëntekstin e poezisë së, Marinajt e shndërron atë në një Kryeperëndeshë të vdekshme.
Poeti enkas i ngatërron botët, botën hyjnore me atë njërëzore, qiellin e tokën, botën e luksit dhe botën e varfërisë, gëzimin dhe dhimbjën, jetën dhe vdekjen;
Autori aktivizon akohorësinë nëpërmjet dominimit të së tashmes së përjetshme: Sapo e pashë-më dhimbset, është tëpër e re; është tepër e lodhur etj.
Un-i lirik paraqitet i dallgëzuar, gati – gati i çmendur e skizofrenik, i sapozbritur nga qielli i ëndrrës në skenën e përgjakur makbethiane: Autori improvizon humor të zi:
Ëndërr… trëndafil… shenjt…dhe më pas lexuesi përfytyron tmerrin: pula të bardha që për të kënaqur dikë – Janë therë e përvëluar në ujë të valë…E më tej në vesh oshëtijnë: krismat…
Antiestetizmi është dukuria që karakterizon gjithë strukturimin poetik të vargjeve të kësaj poezie.
Vijojmë me poezinë: Mall për nënën
E mora gjithësinë në duar/Të shuaj mallin e nënës,/ Por kjo ndarja e tërbuar/ Qenka dhimbja e dhembjes./ Diku atje larg përtej detit,/Diku atje lart buzë qiellit,/Vështrimet e ftohta të hënës/ Gjithnjë venisin sytë e nënës…/ Jemi ndarë në këtë botë/ Si substanca të truara malli / Dëshirat sa nisën dështojnë/ Kthehen në vdekje për së gjalli./ Tek i ndjek si foshnje ëndrrat,/ Me duf ja shtyp dy polet globit,/ Sepse boshti i tij prej flake/ Rrotullon tokën kot së kotit. (fq.87)
Un-i lirik iluzionon: E mora gjithësinë në duar. Autori copëton veten në disa vende: Herë bëhet zot i gjithësisë, provon të shuajë mallin e dhe herë ndjehet skllav (Qenka dhimbja e dhembjes.), zhgënjehet, vdes së gjalli në boshtin prej flake të globit të mallit për nënën.
Nëpërmjet përdorimit të leksikut popullor, shprehjes frazeologjike: vdekje për së gjalli… substance të truara malli; Rrotullon tokën kot së kotit, poeti rivitalizon traditën. Paul De Man thekson: Në shkrimin postmodern huazohet popkultura, kultura massive.10
Përdorimi i rimës së alternuar klasike me skemë ABAB e humb njëtrajtshmërinë vetëm në strofën e dytë ku shndërrohet në rimë të përputhur AABB. Poeti eksperimenton. Bashkohet universi: tokë-det-qiell e bëhet një, metamorfozohet në mall. Mall për nënën përtej detit.
Lejtmotiv i kësaj poezie mbetet kryevargu: Gjithnjë venisin sytë e nënës…
Un-i lirik ecën paralelisht nëpër disa rrafshe duke u transformuar: misioni i shenjtë i shuarjes së mallit- takimi iluzionar me nënën; Përballja fuqishëm me ndarjen; shfaqja e imazhit të përlotur të nënës nën hënën e ftohtë; mallkimi -mosrealizimi i dëshirës; vdekja për së gjalli; vrapi pas ëndrrave. Tërbimi dhe revolta janë gati-gati migjeniane, por nësë tek Migjeni mbeten tentativë, këtu bëhën konkrete; Poeti konfirmon: Me duf ia shtyp…: Un-i lirik shndërrohet në anti-un-dramatik – (Thyerje tipike e modelit klasik):
O, si nuk kam një grusht të fuqishëm (Migjeni):- me duf ia shtyp dy polet globit (Gj. Marinaj)
Më pas vjen zhgënjimi; kotësia… Situata është absurde:
…Sepse boshti i tij prej flake/ Rrotullon tokën kot së kotit.
Barbara G.Walker shprehet: Çdo Perëndeshë femërore, Gaia, Ki-a sumere, Hlöᶨyn-i norvegjeze, Danu tek keltët, etj, mund të konsiderohen si forma të ndryshme të shfaqjes së të njëjtit mit, atij të Kryeperëndeshës Nënë.11
Sema-nënë dhe togfjalëshat vijues shpesh e shndërrojnë portretin e saj në poezinë e Marinajt, nga Perëndeshë e gjithësisë në skllave të vdekjes, prej nga ku evitohet tradita e hershme dhe jeta zakonore: Kujtojmë se Sistemi patriarkal e ka zanafillën që në fillim të periudhës së bronxtë (Marija Gimbertas)12. Më pas me përhapjen e gjuhëve Proto-Indo-Evropiane, kohë kur parajsa matriarkale e shoqërive të lashta mori fund dhe përfundoi duke u shkatërruar nga patriarkalizmi Indo-Evropian (Stone, M.).13 Në bërthamat gravitacionale poetike sema – nënë kap standarte thellësisht letrare e filozofike: Diku atje larg përtej detit,/ Diku atje lart buzë qiellit,/ Vështrimet e ftohta të hënës/ Gjithnjë venisin sytë e nënës…
Poeti fiksionon, iluzionon, aludon për një botë matrifokale nëntekstualisht (a-në marrëdhënien dikotomike burrë grua, nëna, pra gruaja ka epërsi, funksion primar), nëna për poetin është epiqendra e botës, malli për të djeg: b- mungësa e pranisë mashkullore (kurbeti, vdekja, vetmia) Jemi ndarë në këtë botë/ Si substanca të truara malli / Dëshirat sa nisën dështojnë/ Kthehen në vdekje për së gjalli./
Poezia postmoderne, vjen si një lloj këndvështrimi nga asgjëkundi që të çon në gjithkund. Semiotika e tekstit poetik në artin kontemporan është një ftesë e përzemërt për lexuesin elitar e të popullarizuar gjithashtu, Pra 2-nivele leximi (masë + elitë), sipas U. Eco-s. Pothuaj të njëjtën rrjedhë mendimi përforcon edhe Linda Hutcheon: Postmodernizmi është po aq akademik e i popullarizuar, sa edhe elitist e i perceptueshëm.14
Poezia si tekst i shkruar (scriptible), sjell një shumësi tekstesh të lezuara (lisible), pra kemi të bëjmë me vargjepolisemantike. Kujtimet e poetit si digression vetjak dhe arketipal, malli: … ”në kotecin thurur me brinjët e mia/ mbështjellë në ca fletë të zverdhura librash, gjej e rigjej dashurinë…”,(Komëshinjtë në Brrut, po aty, fq.79) risjellin kujtimet e kahhershme të njerëzimit, nëpërmjet një autonomie estetike filozofike. Rrjedhimisht poezia mbi figurën e shenjtë të nënës, dhe jo vetëm, ofron lexime rizomatike (hulumtim nëpër zhardhokë rrënjorë), pra mëvetësi kuptimore, brenda së njëjtës bërthamë, sipas profilit rizomatik të Zh. Delëzi & F.Guatar, duke u shndërruar në sytha të nëndheshëm, rrënjë për vetveten, brenda një kolazhi strukturor temash të ngjashme e të përafrueshme. Serviren kumte organike, mbushet zbrazëtia shpirtërore, labirinthet të çojnë drejt imazheve të dritës, ngjizet profili i i poezisë së të ardhmes. Poetika e Gjekë Marinajt është dëshmi e elementëve modernistë dhe eksperimentim i suksesshëm drejt postmodernizmit shumëdimensional në letërsinë shqiptare dhe atë botërore.
*Dr.Yllka FILIPI, (Ferguson Auditirium), Stamford CT, Qershor, 7, 2015

__________________________________________________
1 Armstrong, Tim, Modernism, “A Cultural History”, Cambridge, 2005, Polity Press, p.24
2 Ashton, Jenifer, From Modernism to Postmodernism, American Poetry and Theory in the Twenty Century,2005, Cambridge University Press, p.3
3 Fokkema, Douwe Wessel, A Postmodern Reader, U.S.A, State University of New York Press, 1993, p.521-522
4 Kristeva, Julia, Towards a Semiology of Paragrams, The Tel Quel Reader, New York, 1998, Routledge, p.38
5 Jakobson, Roman, Ç’është poezia, Tema, Suplementi, 2004, Fjala, fq.9
6 Marinaj, Gjekë, Lutje në ditën e tetë të javës, Faik Konica, Prishtinë, 2008, fq. (Gjithë vargjet ilustruese janë marrë aty)
7 Marchand, Philip, Marshall McLuhan: The Medium and the Messenger, New York, 1998, MIT Press, p.80
8 Riffaterre, Michael, Semiotics of Poetry, Bloomington, 1978, Indiana University Press, P.39
9 Burkert, Walter, The Orientalizing Revolution, Near Eastern Influence on Greek Culture of the Early Archaic Age, Cambridge, Harvard University Press, 1992, p.79
10 De Man,Paul, The Resistance of Theory, Theory & History of Literature, Minneapolis & London, University of Minnesota, 1986, Press, p.13
11 Walker, Barbara, G., The Woman’s Enciklopedia of Myths & Secrets, San Francisco, 1983, Harper & Row, p.67
12 Gimbustas, Marija, The Goddness & Gods of Old Europe, Thames & Huston, Ltd, London, 1982
13 Stone, M.When God was a woman, Harvest, Orlando, 1974, p.110
14 Hutcheon, Linda, A Poetics of Postmodernism, New York & London, 2005, Routledge, p.44

DIALOGU NDËRFETAR NË KOSOVË

by

Nga Don Lush Gjergji/
Dialogu ndërfetar në Kosovë, si dhe gjetiu në botë, sot është një ndër çështjet më të rëndësishme, do të thoja edhe jetësore, për ne Shqiptarët, si dhe për të tjerët. Sa i përket të kaluarës, pjesërisht edhe të tashmes, në këtë lëmi, ne qëndrojmë mjaft mirë, sepse vëllazëria gjithëshqiptare është mbi ndasitë tona fetare, pra, më e thellë, më e fuqishme, do të thoja e natyrshme dhe kuptimplote, shembullore, si për ne, ashtu edhe për të tjerët.
Mirëpo njeriu i sotshëm, shpesh edhe ne besimtarët, flasim për dialogun ndërfetar, pra, në emër të Zotit dhe të fesë, lidhjes dhe jetës sonë me Të, ndërsa pothuaj rregullisht, cekim vetëm elementin horizontal, njerëzor, pa uratë, ndihmë dhe përkrahje të vertikales, hyjnores. Duam të rritemi dhe të përparojmë vetëm në një drejtim, atë horizontal, tokësor, njerëzor, duke harruar dhe përjashtuar anën vertikale dhe hyjnore.

Aspekti i dytë tejet i rëndësishëm është qëndrimi përjashtues, nënçmues, deri te urrejtja e të tjerëve, atyre që janë apo duken se janë ndryshe prej nesh. Dhe prapë edhe një gabim trashanik, që në emër të Zotit dhe të fesë, të vijmë deri te urrejtja dhe vrasja e të tjerëve, kinse atyre që na pengojnë apo rrezikojnë në synimet tona. Papa i madh dhe i “pavdekshëm” Shën Gjon Pali II thoshte kështu: “Urrejtja dhe vrasja e njeriut është krim. Krim i krimeve është kur ajo bëhet në emër të Zotit”.
Aspekti i tretë i dialogut ndërfetar është përvujtëria, si virtyt bazik, për ta kuptuar dhe pranuar së pari Zotin, Krijuesin dhe Atin tonë të përbashkët, pastaj tjetrin, si vëllaun apo motrën tonë, dhe së fundi vetveten. Ne, të prirë nga mentaliteti shekullar apo laik, kryekëput ateist, theksojmë vetveten me tendenca egoiste dhe egocentrike: unë di, unë dua, unë mundëm, duke u munduar që tjetrin ta “objektivizojmë” apo vegëlsojmë për qëllime dhe njete tona.
Dialogu ndërfetar mbështetet doemos së pari në Zotin, burimin tonë të përbashkët, si zanafillë e vëllazërisë gjithënjerëzore, dhe në jetën tonë fetare, shpirtërore, ku falja dhe pajtimi, kërkimi i faljes, ndërrimi dhe përmirësimi ynë, janë fryt dhe gërshetim i hyjnores dhe njerëzore, dhe dëshmi se besimtari është ndryshe prej të tjerëve, jo pse di, do dhe mundet, por pse e ka ndihmën e Zotit dhe përkrahjen e bashkësisë fetare. Për një dëshmi të tillë ka nevojë Kosova jonë, populli Shqiptar, edhe më gjerë, mbarë njerëzimi.
Së fundi me keqardhje theksojmë edhe një herë botërisht mungesën e Qeverisë dhe të Kuvendit të Kosovës për mosmiratimin e Ligjit që do ta njihte dhe pranonte Personalitetin Juridik të Bashkësive Fetare dhe Kishave në Kosovë, si pengesë e madhe për mirëvajtjen e jetës së besimtarëve tek ne. Shpresojmë dhe urojmë që kjo çështje, tashmë e hapur me vite, të zgjidhet sa më shpejtë dhe më mirë, në dobi të të gjithëve qytetarëve dhe besimtarëve tanë.
Prishtinë, 28 maj 2015 Don Lush GJERGJI