Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Apoliner – miku i madh i shqiptarëve

by

NGA LUAN RAMA/

Më shumë se gjysmë shekulli më parë, kritiku i njohur i artit, francezi Michel Leiris, duke iu referuar në një studim të tij figurës së Apolinerit, (Guillaume Apollinaire), e cilësonte atë si «qytetar të Parisit». «Pikërisht në Paris dhe jo gjetkë, – shkruante Leiris, – ai gjeti territorin e vet, siç e tregojnë krijimet e tij, ku janë edhe Sena, edhe lagja Saint-Merry, Rue Christine, Eiffel, etj. Si Baudelaire apo Aragon, edhe ai është poet i Parisit.» Ky përcaktim i Leiris përmbledh padyshim gjenezën dhe thelbin poetik të Apolinerit, ku shumë nga krijimet e tij, madje edhe vetë jeta e tij u ngjiz në këtë qytet të përshkuar nga Sena, duke lënë gjurmë në shumë nga lagjet dhe rrugët plot histori të këtij qyteti të vjetër. Në një nga vargjet më të famshme të tij, të poezisë Zone, në përmbledhjen poetike Alcools, ai ka shkruar:

«Kulla Eifel si një bari

dhe tufa e urave si dhentë

që blegërijnë këtë mëngjes…»

Pikërisht Parisi ishte teatri i një jetë të ngjeshur poetike, ku Apolineri do të spikaste në gjeneratën e artistëve të fillimit të shekullit XX midis Picasso-s, Jean Cocteau, Max Jacob, Max Ernst, etj…Parisi që ai do ta përshkruante në veprën e tij të mëvonëshme Bredharaku i dy brigjeve, (Flaneur des deux rives), Parisi i bukinistëve, ku siç shkruante Apoliner, ai shkonte përgjatë stendave të tyre në kërkim të librave të rrallë:

«Kaloja buzë Senës

Një libër të vjetër nën krahë

lumi njëlloj si dhimbja ime

Ai rrjedh dhe nuk shteron

Kur vallë kjo javë do të mbarojë?»

Atë kohë rreth tij do të afroheshin poetët e artistët e rinj të asaj kohe si Paul Eluard, Louis Aragon, Philipe Soupault, themeluesi i «dadaizmit» Tristan Tzara, poeti Pierre Reverdy, etj.Apolineri e pa Parisin për herë të parë gjatë një udhëtimi të shkurtër në vitin 1887, kur ishte veçse shtatë vjeç, por realisht ai do të vendosej në Paris në vitin 1899, kohë kur ai do të banonte fillimthi në Rue de Constantinople, pranë stacionit të trenave të Saint-Lazare, e më pas në Rue Victor-Massé dhe lagje të tjera pariziane. Cili ishte ky njeri? Nga vinte dhe ç’përfaqësonte ai?

Poeti i avangardës

Apoliner ishte pseudonim i zgjedhur nga vetë poeti, pasi emri i tij i vërtetë ishte Wilhelm Albert Vladimir Apollinaris de Waz-Kastrowitzky. Ai kishte lindur më 26 gusht 1880, në Romë, meqë i ati, Francesco Flagi d’Aspermont, (historia e të cilit ende ka mbetur enigmë), ishte italian dhe shërbente në oborrin e Vatikanit, pranë Papës. E ëma e tij, Angelique, që të tjerët më së shumti e quanin Olga, ishte polake, vajzë e një emigranti, por shpejt ajo do ta linte Italinë dhe do të vinte në jug të Francës dhe në Monako, pranë kazinosë së famëshme.

Studimet e para shkollore Apolineri i bëri në Cannes, Nice dhe Monaco. Por e mbytur nga borxhet, nëna e tij ia mbathi drejt Francës. Në Paris ai erdhi vetëm dhe në moshë të re. Këtë qytet të artit dhe të poezisë ai e dashuroi menjëherë. I pasionuar pas librave, në orët e lira mbyllej në bibliotekat e kryeqytetit francez, veçanërisht në një nga bibliotekat më me emër: Mazarine.

Në fillim ai mori një diplomë si stenograf dhe pastaj u bë një lloj sekretari në „Bourse parisienne“, duke qënë kështu kryeredaktor i një gide, e më pas, punonjës i një banke. Në vitin 1905, ai vërtitej pikërisht në lagjet e Chaussé d’Antin dhe të Montmartës. Por një nga takimet më të rëndësishme, ishte pikërisht atëherë kur miku i tij, poeti hebre Max Jacob e çoi një ditë në Rue Ravignan, në ndërtesën e quajtur „Bateau Lavoir“, ku në një atelier piktorësh u takua me Picasso-n, me italianin Modigliani, hollandezin Van Dongen apo spanjollin Juan Gris dhe artistë të tjerë. „Në mbrëmje darkojmë tek Picasso, – shkruante Apoliner në Ditarin intim të tij, – dhe shohim pikturat e tij: ngjyra, trëndafilë si të mishtë, lule, koka njerëzish, etj. Një gjuhë e admirueshme që asnjë lloj shkrimi nuk mund ta shpjegojë, pasi falët tona mjerisht janë më të hershme“…

Picasso atëherë po pikturonte Zonjushat e Avinjonit.

Për të fituar para dhe siguruar mbijetesën, ai u lidh atë kohë me një botues që botonte romane të shkrimtarit Sade, autorit të romaneve Justine dhe Njëqind ditët e Sodomës, si dhe letërsi tjetër erotike. Kështu ai filloi të shkruajë një letërsi erotiko-pornografike dhe e lëvroi këtë lloj letërsie që kishte klientë të shumtë. Në fillim botoi Les onze mille verges, (Njëmbëdhjetë mijë vaginat), pastaj Eksperiencat e Don Zhuanit të ri<!–[if !supportFootnotes]–>[1]<!–[endif]–>, Roma e princave Borgia, Fundi i Babilonisë apo Mjeshtërit e dashurisë. Por kur jeta e tij u përmirësua, atëherë ai u hodh në lëmin e tij të preferuar: vargjet poetike.

Eshtë e vërtetë se ai ishte një kritik i mrekullueshëm i arteve figurative dhe i artit avanguardist në përgjithësi, duke u kthyer në një nga mbrojtësit më të flaktë të „revolucionit kubist“, dhe ashtu si Picasso, edhe ai u ngacmua shumë nga maskat afrikane. Madje ai ishte dhe shpikësi i termit „surrealizëm“, duke qënë kështu pararendësi i një prej rrymave që do të linte gjurmë në artet e shekullit XX.

Arti i Apolinerit nuk bazohej në asnjë teori, por vetëm në një princip të thjeshtë: akti i krijimit duhet të vijë nga imagjinata dhe intuita, sepse ai duhet ti afrohet sa më shumë jetës dhe natyrës. Jeta për të është një „burim i pastërt në të cilin mund të pijmë pa patur frikë se mund të helmohemi“. Por sipas tij, artisti nuk duhet ta imitojë atë, ai duhet ta japë atë sipas optikës së tij. „Arti duhet të ketë në themel të tij sinqeritetin e emocionit dhe spontanitetin e të shprehurit: si njëri dhe tjetri janë në raport direkt me jetën, të cilën ato duan ta „mrekullojnë“ estetikisht“.

Por Apolineri ishte njëkohësisht dhe një gazetar i shkëlqyer, çka e tregoi me shkrimet e shumta në revistat më të njohura të kohës si La Revue Blanche, L’Europe, La Revue d’Art Dramatique, etj, apo në revistat që themeloi vetë ai. Gazetaria për të ishte një mënyrë për të shprehur angazhimet e tij në humanizmin e një shekulli të ri, ku një botë e re industriale po përshëndeste njerëzimin. Poezia për të ishte mbi të gjitha, ishte arti me gërma të mëdha, arti në pikën e vlimit dhe të përgjërimit.

Poeti i dashurive të mëdha

Dashuria e parë e Apolinerit ishte vajza e një profesori, një miku të tij. Ajo quhej Linda Molina. Por shpejt, ky emigrant do të rrëmbehej nga bota e artit dhe e aventurës. Disa biografë thonë se para saj ai dashurohej me Stavelotaire Marie Dubois. Sidoqoftë, Apolineri ishte nga ata djem që përvëloheshin menjëherë dhe që dashuronin marrëzisht.

Pikërisht kur ai jetonte në grupin e artistëve të „Bateau-Lavoir“ në Montmartre, një ditë mes tyre u shfaq dhe një artiste e re, piktorja Marie Laurencini, 22 vjeçare, me të cilën ai menjëherë do të binte në dashuri, duke i kushtuar më pas një cikël poezish. Në librin Poeti i vrarë, ajo shfaqet me tiparet e bukuroshes mizore Tristouse Ballerinette: „Në lëndinë u shfaq një vajzë e shkathët dhe brune. Fytyra e saj ishte e ngrysur, ku yllëzonin dy sy të trazuar si ato të zogjve pendë-shkëlqyer…“ Marie mbante një litar me të cilën kërcente dhe ky detaj do të jetë në disa nga poezitë e poetit të dashuruar.

Atëherë Apolineri rrinte në kafenetë dhe teatrot e Montmartres, bashkëpunonte me revistat e njohura L’Intransigeant, Mercure de France, etj. Për tu afruar me të dashurën Laurencini që banonte në Auteil, ai iku nga lagja e tij në Saint-Lazare për tu vendosur diku pranë saj, në Rue Gros. Muret e apartamentit të tij ishin atëherë plot tablo të miqve të tij piktorë si Picasso, Braque, Derain, Dufy, etj.

Në 11 gusht të vitit 1911, duke lexuar gazetat, Apolineri mësoi se në muzeun e Luvrit kishin vjedhur tablonë e famshme të Da Vinçit, Xhakondën. Në atë kohë ai kishte strehuar në apartamentin e tij Gery Pieret, i cili kishte vjedhur tre statueta në Luvër dhe ia kishte shitur ato Picasso-s. Apolineri kishte frikë nga policia dhe e bindi Picasso-n që t’i kthente statuetat në mënyrë anonime, por ndërkohë policia e zbuloi dhe Apolinerin e futën në burg, si bashkëpuntor në vjedhjen e muzeut të Luvrit. Por miqtë e tij artistë u mobilizuan dhe pak kohë më vonë arritën ta nxjerrin nga burgu.

Kjo ngjarje e vrau shumë shpirtin e Apolinerit. Pikërisht në këtë kohë ai u largua dhe nga e dashura e tij, Laurencini. Poezia Le Pont Mirabeau, (Ura Mirabo), ishte fundi i trishtë dhe epilogu i kësaj dashurie:

„Shkojnë ditët dhe javët

Por as koha e kaluar

As dashuritë e vjetra nuk kthehen

Nën urën Mirabo Sena rrjedh“…

Pas fundit të trishtë, Apolineri e la lagjen e Auteil dhe u vendos në bulevardin Saint-Germain, e cila do të mbetej dhe banesa e tij e fundit. Ai filloi të drejtojë një revistë moderne, Mbrëmjet e Parisit, (Les Soirés de Paris), dhe punoi për përmbledhjen e tij të parë të rëndësishme poetike Alcools, e cila u botua në vitin 1913. Në këtë periudhë ai u bë idoli i avangardistëve të rinj, që kërkonin diçka të re në art dhe një shkëputje nga realizmi i Zolasë, apo klasiçizmi. Me miqtë e tij italianë, ai nënshkroi manifestin e futuristëve, Le Manifeste de l’anti-tradition futuriste, të teoricienit italian Marineti, që kërkonte zhdukjen e „formës së strofave dhe të intrigave të mërzitshme të tregimeve“. Por edhe pse e nënshkroi këtë manifest, ai nuk aderoi dukshëm në të. I ngacmuar nga piktura, ai krijoi një formë të vetën dhe të re poetike. Ishin „ideogramet lirike“ siç do ti quajë ai, duke i emërtuar „calligrammes“, meqë vargjet jepen në mënyrë grafike, herë në formë zëmre, lulesh, piramidash, shkallësh, shatërvanesh, etj. Kjo lloj poezie u bë e modës dhe shumë poetë të rinj filluan ta praktikonin atë. Madje dhe Arif Dino, një poet i ri shqiptar, një ithtar i Rembosë, i cili nga Stambolli vinte shpesh në Paris, filloi të praktikonte poezi të tilla, „calligrammes“, të cilat u bënë të njohura kohë më vonë.

Me Annie Playden dhe Faik Konicën

Një nga dashuritë më të dhimbshme dhe të pafata të Apolinerit lidhet dhe me emrin e Faik Konicës, pasi ai do të jetë i pranishëm në dashurinë e tij për anglezen Playden. Gjithnjë më kishte bërë kureshtar lidhja e Faik Konicës me Gijom Apolinerin. Me siguri ata ishin njohur sëbashku në fillimet e shekullit XX, atëherë kur Faiku ndiqte kurset e gjuhëve të vjetra në College de Francë dhe shkruante në revistën e famshme Mercure de Francë. Po kështu edhe Apolineri interesohej për gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë. Që më 1902 ai kishte themeluar revistën Le Festin d’Esope, ku bashkëpuntor do të ishte dhe miku i tij shqiptar, Konica.

Që të dy ishin njerëz me kulturë të gjerë, poliglotë dhe me njohje të shumta në rrethet letrare artistike. Por interesant është dhe fakti që së bashku ata kanë përjetuar aventura rinore, veçanërisht kur Apolineri ishte në krahinën «renhane», në Gjermani, atëherë kur 21 vjeçar ai ishte angazhuar si mësues i gjuhës frënge për Gabrielën, vajzën e vikonteshës Elinor de Milhau. Por guvernante e Gabrielës ishte një vajzë angleze, Annie Playden, një bjonde me të cilën Apolineri kishte rënë menjëherë në dashuri. Bashkë me Konicën ata shkuan në Këln, dhe një aventurë të shkurtër që do kalojnë sëbashku. Apolineri do ta tregojë këtë histori në tregimin e shkurtër L’Albanais, (Shqiptari), të cilën do ta fuste si pjesë përbërëse të vëllimit të tij, Le Poète assassiné, (Poeti i vrarë). Në tregimin e tij L’Albanais (Shqiptari), ai kishte shkruar: „Shqiptarët janë njerëz të pashëm, fisnikë e kurajozë, por ata kanë një prirje për vetvrasje, çka të bën të dridhesh për këtë racë, që mund të shuhej në se cilësitë e tyre gjenetike produktive nuk do ta balanconin mërzinë apo dhimbjen e të jetuarit. Një shqiptar që kam njohur gjatë qëndrimit në Bruksel, më ka lënë mbresa të paharrueshme dhe të sakta për një komb, që bashkë me skocezët, janë ndoshta popujt më të vjetër të Evropës. Ky shqiptar kishte një mikeshe angleze që e bënte të vuante, siç bëjnë të vuajnë nga dashuria ata që i përkasin një elite të shoqërisë njerëzore. Vajza, bukurija e së cilës binte aq shumë në sy sa që çdo burrë e dashuronte atë marrëzisht, e mashtroi mikun tim si dhe  ata që e donin aq shumë atë, pra edhe mua, që për një kohë të gjatë lëkundesha midis ndjenjës së miqësisë dhe të dëshirës…“

Dashuria për Annie Playden ishte thelbi apo heroina e vëllimit poetik La Chanson du mal-aimé, (Kënga e atij që nuk e deshën), pasi kjo dashuri ishte e pafat, e trazuar, tepër idilike dhe e pashpresë, ku më së fundi ai mbeti i fyer dhe i zhgënyer. Që ta largojnë nga Apolineri, prindërit e saj e dërguan atë në Amerikë, dhe vetëm 50 vjet më vonë, ajo do ta merrte vesh se ai që e kishte dashuruar aq çmëndurisht, kishte qënë një poet i madh.

Lamtumirë, o dashuri e rreme

dashuri e gruas që largohet

dhe që s’do ta shoh kurrë më

Kashtë e Kumtrit, o motër e përshkëndritur…“

Me largimin e saj, Apolineri do të vazhdonte miqësinë me Konicën, të cilin ai e vlerësonte shumë. „Faik Konica, – shkruante Apolineri në shkrimin e tij Faik Konica, botuar në revistën e njohur Mercure de France, më 1912, – botonte revistën Albania. Në kopertinën e saj ai kishte vendosur një emblemë me stemën e shtetit shqiptar, pikturuar nga një piktor i talentuar francez. Po kështu, ai do ti kushtonte mjaft vemendje artikujve dhe shkrimit të tyre. Vetëm revista franceze L’Occident mund të rivalizonte në këtë pikë revistën Albania. Kur u bë revolucioni xhonturk, Faik Konica mendoi të kthehej në vendin e tij. Por ngjarjet nuk ndodhën ashtu siç i mendonte ai. Kështu ai u nis me shpejtësi në Amerikë, ku po merrte hov lëvizja çlirimtare. Ai më shkroi për herë të fundit para se të nisej në Amerikë, pastaj nuk morra më asnjë lajm. Dija se ishte në Amerikë në një koloni të madhe dhe të pasur të shqiptarëve. Kujtoja se ai vend do ta kishte pritur mirë njeriun e ndritur të gjuhës shqipe, por më vinte keq që nuk më shkruante më për aventurat e tij. Vitin e fundit, në një librari, gjeta numrin e parë të një reviste të titulluar  Trumpeta e Krujës, sipas emrit të kryeqytetit të Skënderbeut. Në të mësova se ai jetonte në Saint Louis, të Missurit dhe nuk shkruante më në frëngjisht, gjuhë të cilën e njihte mjaft mirë, por në anglisht, të cilën e fliste shumë keq. I shkrova në adresën e Saint Louis por nuk mora përgjigje prej tij. Kur ja, ditën e fundit, një letër nga Çikago ma kujtoi përsëri shqiptarin tim. Letra ishte shkruar nga një Benjamin Decastres, por shkrimi i zarfit nuk më la asnjë dyshim se ishte ai i Konicës, një shkrim i imët dhe i bukur që u ngjante atyre të shtypshkronjave, si shkrimi i vetë Petrarkës. Hapa letrën dhe gjeta aty dy faqe të shtypura në anglisht të titulluar Prelude, kushtuar të gjithë atyre që e kishin ndihmuar egoizmin tim militant. Ishte në fakt një lloj poeme në prozë, plot fraza filozofike e imazhe biblike, ku përmendeshin dhe Gëtja e Betoveni. Kjo lamtumirë e veçantë e Faik Konicës për ata që i kishte njohur, por që tashmë i kishte këputur lidhjet e miqësisë, nuk më la asnjë shpresë se mund ta shihja atë përsëri. Ai tani ka hequr dorë nga Europa dhe nuk e boton më Trumpetën e Krujës. Krahas gjithë punëve të tij në Miçingan, ky stërnip i Gjergj Kastriotit shfaq tani melankolinë e evropianit tepër të kultivuar dhe të poetit të zhgënjyer“…

„Që më 1902, – shkruan historiani i artit Pierre Marcel Adema, studjuesi më i njohur i krejt veprës së Apolinerit, – botohej revista e përjavëshme L’Européen, (Europiani), ku në dhjetor 1903, nën pseudonimin Thrank SpiroBeg, ishte botuar shkrimi i Faik Konicës Skicë e një metode për tu duartrokitur nga borgjezët, (Esquisse d’une methode pour se faire applaudir des bourgeois)“. Atëherë Apolineri interesohej për popujt e shtypur si bullgarët, maqedonët, shqiptarët, etj. Konica filloi të botojë disa artikuj në revistën e Apolinerit Festin d’Esope. Më 1904, botoi shkrimin Mistifikimi më i madh në historinë njerëzore. Ndërsa Apolineri, më janar të vitit 1905, në numurin 7 të revistës Albania, botoi artikullin Një profeci bashkëkohore lidhur me Shqipërinë, (Une prophètie contemporaine touchant l’Albanie). Më 1909, Konica botoi në revistën Pan studimin e tij të famshëm, Studim mbi gjuhët natyrale dhe gjuhët artificiale, (Essai sur les langues naturelles et les langues artificielles), me pseudonimin Pyrrhus Bardyli, studim që do të hapte një debat në linguistët e njohur të asaj kohe, të cilët ishin trembur nga dalja e gjuhës «esperanto» dhe rreziku që u kërcënohej gjuhëve natyrale. Si hyrje e këtij studimi, Apollinaire kishte shkruar se „autori i kësaj eseje është shqiptari më i ditur në Evropë“.

Në atë kohë Konica i dërgoi Apolinerit librat e albanologëve të njohur si Holger Pedersen apo Gustave Mayer, të cilët kishin vlerësuar shumë autoktoninë shqiptare dhe vlerat e një populli me histori të lashtë. Fillimisht ai lexoi me interes numrat e revistës Albania. Në atë kohë e tërhoqi veçanërisht dhe studimi për Shqipërinë e Eliza Obri, (Aubry). Në këtë studim, duke folur mbi absurditetin e qeverisjes së Princ Vidit, ajo pohonte domosdoshmërinë që Franca dhe fuqitë evropiane ta shihnin realisht historinë dhe fatin e këtij populli. Parathënia e Apolinerit në këtë studim është e shkurtër, duke rikujtuar udhëtimin në Shqipëri të lord Bajronit. “Ndryshe nga popujt e tjerë të perandorisë otomane që ruajnë ende përkatësitë fetare, shqiptarët dallohen më shumë për tolerancë fetare dhe për ndjenjat e tyre kombëtare.“ Dhe më tej ai vazhdonte: “Zonjusha Obri e dallon mirë karakterin nacional të shqiptarëve, gjenia e të cilëve zotëron në të gjithë botën otomane… Diplomatëve të mëdhenj që rregullojnë fatet e botës, çështja shqiptare u duket tepër e vogël përballë këtij universi kaq të trazuar. Ndoshta një ditë, tepër të shqetësuar ata do të shkojnë në Janinë ose në Krujë, kryeqytetin e vjetër të Skënderbeut, për të vendosur me një dorë të pasigurtë themelet e një Evropë të re… Bëhet  fjalë padyshim për një racë të ndershme, të denjë për tu mbrojtur  dhe që vështron me shpresë Francën, e cila tashmë e kupton se çdo të thotë mos-interesimi i saj”.

Interesin e Apolinerit për Shqipërinë e tregon edhe shkrimi i tij i gjatë Tri princër të rremë të Shqipërisë, (Trois faux princes d’Albanie), të botuar në revistën L’européen, me 1904. Në të bëhet fjalë për pretendimet për fronin e Shqipërisë të të ashtuquajturve princër, “trashëgimtarë të derës së Kastriotëve”, të Skënderbeut.

Gjurmët e Konicës do t’i gjejmë edhe në ngjarjet e librit të tij Gruaja që rri ulur, botuar me 1920, pas vdekjes së Apolinerit. Në këtë roman të bije në sy pleksja e dy personazheve, Picasso-s dhe Konicës, që të dy miq të ngushtë të Apolinerit, që siç e përshkruan vetë ai “Pablo Canouris, piktor me sy blu e që ka sy si të zogut, është me prejardhje shqiptare, i lindur në Malaga të Spanjës. Në karakterin e Canouris përziheshin kështu Spanja dhe Shqipëria. Në dukje ai ishte i tillë, siç janë shqiptarët, njerëz të bukur, fisnikë e trima».

Pas largimit për herë të dytë nga Londra, Konica dhe Apolineri e ruajtën miqësinë e tyre, shkëmbyen letra dhe shkrime, (letra e fundit është e vitit 1913),  për ti botuar në revistat e njëri tjetrit. Duke shfletuar korrespondencën e Apolinerit me vëllain e tij, aty flitet dhe për Konicën.

Ishte dhjetor i vitit 1907 kur Alberti, vëllai i Apolinerit, kishte shkuar të punonte në një bankë të Londrës dhe sipas porosisë së vëllait duhej të takohej me Spiro Beg, për ti dhënë gjithashtu një libër të sapo botuar të Apolinerit. “Të shtunën isha tek Spiro Beg,<!–[if !supportFootnotes]–>[1]<!–[endif]–> i cili ishte mjaft i dashur, – shkruante Alberti. – Ai më pyeti se cili është ai autor, të cilin ju e keni lexuar sëbashku dhe që është bërë i famshëm nga vargjet “oh sa e gjatë është nata në këtë dhimbje që nuk shuhet”… Në një letër tjetër ai shkruan se “Konica ka tmerr të madh nga mishi i ngrirë dhe trembet ta hajë”… Gjithashtu, në mars të vitit 1908, ai e njoftonte Apolinerin se “meqë nuk e njoh gruan e Konicës nuk kisha si ta pyesja për gruan e tij. Por duket qartë se tani ai jeton vetëm… “Të shtunën e kaluar e kaluam darkën bashkë dhe i thashë se ti më kishe pyetur për gruan e tij. Ai më tha se ishin zënë dhe se ajo kishte shkuar tek nëna e saj, por ai shpresonte se ajo do të kthehej pas tri muajsh, megjithese faji ishte i saj.” Nga fundi i gushtit, pra një muaj më vonë, ai e njoftonte Apolinerin se nga Konica s’kishte më asnjë lajm.

Në fakt ishte koha kur Konica niste udhëtimin e tij drejt Amerikës, në Boston, ku do të takohej me Nolin.ollinaire – miku i shqiptarëve – Nga “Parisi letrar” L. Rama

 

Jani nga Morea

 

Eshtë interesante fakti që bota shqiptare u bë aq e afërt për poetin e madh Apoliner. Me siguri, që më parë Apolineri ishte njohur me Zhan Moreasin, (Jean Moréas), themesuesin e simbolizmit francez, i cili në fundin e shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX ishte një poet mjaft i njohur në Francë. Apolineri e adhuronte këtë poet dhe simbolistët në tërësi, tek të cilët gjente vetveten. Shpesh ishte i pranishëm në shoqërinë e Moréasit, të simbolistëve dhe dekadentëve të tjerë, që mblidheshin në kafenetë e Montparnasse, si në „Closerie des Lilas“, „Café Flore“, etj., apo mbrëmjet e organizuara nga revista La Plume, ku Moréas ishte tharmi i këtyre mbrëmjeve poetike ku mblidhej gjithë Parisi letrar. Në shkrimin e tij kushtuar Moréasit, Apolineri ndër të tjera shkruante: «Një mbrëmje, i ndodhur prapa Moréasit, Oscar Wilde e pa atë duke ecur dhe thirri: „Shiheni, ai po vozit!“… Moreas shkonte i menduar, duke lëvizuar krahët e tij të mbledhura si të një lundërtari që largon valët nga barka, në mënyrë që ajo të shkojë përpara. Kështu në tokën magjike të Kolkidës, Argonautët kërkuan lëkurën e dashit të artë. Nga trungu i nënës së tij, Moréas kishte si gjysh komandantin e lavdishëm të flotës greke, Tombazi, trimëritë dhe betejat e të cilit i dhanë atij një emër të famshëm, në kohën kur grekët, më 1821, ngritën krye për të shpëtuar nga pushtimi otoman. Detar i pathyeshëm, ai pati idenë e zjarreve, që i shkatërruan aq shumë anijet turke dhe që nxitën heroizmin e Kanaris. Shumë herë, Moréas më ka folur për gjyshin e tij: “Kam shumë shënime që kanë të bëjnë me kohë të shkuara, të vjetra, – më tha njëherë ai, – por ato janë në një sunduk bashkë me një tufë dokumentash. Kur të kem kohë do ti shoh dhe do të shkruaj diçka”. Ndonjëherë unë ia kujtoja punën e sundukut. “S’kam patur kohë, – më përgjigjej ai, – por duhet të merrem vërtet me to”! Dhe ai më fliste sërrish për detaret hidriotë dhe ishullin e bardhë, Hidrën, të banuar nga shqiptarët, që kurrë nuk i kishin lejuar turqit të zbarkonin atje.  Grek nga Athina, nga e ëma ai ishte me origjinë shqiptare, por i tillë Moreasi ishte edhe nga i ati. Atij i pëlqente të bënte të njohur se mbiemri i tij i gjatë, që fshihte një pseudonim të pëlqyeshëm për veshin e francezëve, nuk ishte veçse një formë e helenizuar e emrit shqiptar Diamanti“.

Një nga herët e fundit që Apolineri kishte shëtitur me mikun e tij Moréas dhe atin e tij shpirtëror, siç e konsideronte ai, i cili tashmë ishte dekoruar dhe me Legjionin e Nderit dhe kishte marrë shtetësinë franceze, ishte kur ata po shkonin sëbashku në Gazette de France, ku Moréasi do të çonte një artikull të tij. Më vonë, takimet me të ishin të shkurtëra, në spitalin e Saint-Mande, ku Moreasi ishte shtrirë në shtratin e tij të vdekjes. “Unë e pashë atë edhe njëherë tjetër, – do të shkruante Apoliner. – Ishte akoma më i dobët. Miku i tij Godefroy, që nuk kishte qënë pranë tij që nga koha e sëmundjes, duke dëgjuar zërin e tij që kishte ndryshuar aq shumë, duke dalë tha: – “Ky nuk është më Moréasi. Ai ka marrë fund. Tashmë vdekja po na e rrëmben”… Që atë ditë nuk e pashë më Moréasin. Pashë veçse një tym të hollë të krematoriumit dhe imagjinova nëpër zjarr zëmrën e mikut tonë të rrethuar nga flakët… Ajo zemër e zjarrtë digjet ende“. 

Letra Lu-së…

Ezmeren Louise de Coligny-Châtillon, Apolineri e njohu në fillimin e Luftës së Madhe, apo Luftës së Parë Botërore, siç do të quhej më vonë. Ishte një ditë dhjetori të vitit 1914, kur ai po shkonte në Nice për tu angazhuar në ushtrinë franceze, në Legjionin e Huaj, (La Legion Etrangère). Kjo ishte e vetmja mënyrë për tu bërë shtetas francez. Luiza apo Lu, (Lou), siç e quante me përkëdheli ai, ishte një femër libertine 33 vjeçare dhe më e madhe se ai, me eksperiencë dashurish dhe e ndarë nga burri, një nga ato që pinte opium. Shpejt ajo u bë e dashura e tij dhe ai e dashuroi çmëndurisht, siç shprehet edhe në korrespondencën e gjatë të tij prej 220 letrash, që do të botohen pas vdekjes së tij në titullin Poema për Lu-në, hijes së dashurisë time, (Poèmes à Lou, ombre do mon amour).

„E shtrenjta Lu, – i shkruante ai nga regjimenti ku ishte, – buzët i kam plot puthje për ty. I vendos ato mbi sytë e tua, mbi flokët e tua të kreshpura, kudo, puthje të çmëndura“… Në poezinë Mendoj për ty, shkruar kur ishte në fushim, ndër të tjera ai shkruante:

Mendoj për ty Lu-ja ime, zëmra tënde kazerma ime është

Ndjenjat e mia janë kuajt e tu, kujtimi yt është jonxha ime…“

Lu ishte për të një poemë e gjatë, e pambarimtë…“gota ime plot / me verën që dridhet si flakë.“

Në një nga letrat e vitit 1914, dërguar nga Nimes, në jug të Francës, në fund të saj ai i shkruante: “E vogla dhe e shtrenjta Lu…Të puth, të dua, të adhuroj, të thith, të bëj dashuri në shtrat, të lëpij, të bëj gjethe trëndafili, top dëbore, të bëj gjithçka, o e adhuruara ime, të marr të gjithën në krahë…“<!–[if !supportFootnotes]–>[1]<!–[endif]–> Shumë nga letrat e tij janë të mbushura me poezi dhe vargje të mrekullueshme, pasi Apolineri shkruante ashtu siç ndjente:

Shumë thellë

 në liqenin e syve të tu

mbytet dhe shkrihet zëmra ime!“

Në mbrëmje, nën gjëmimin e largët të topave, vargjet i kushtoheshin përsëri Lu-së:

“Nata

 Mbaron

 Dhe Gi

Ndjek

Endrrën e ti

Ku në gjithçka është Lu.

Por Gi

 Nuk mendon fare

 Për natën

Ai yllëzohet dhe kashta prarohet

Ai ëndërron për atë që adhuron/“.

Letra e tij e fundit dërguar Lu-së është e datës 18 janar e vitit 1916. Ai i shkruante për të rejat e frontit, për veprimet e regjimentit të tij, betejat, spitalin ku është i plagosur dhe të plagosurit e tjerë që vijnë nga luftimet. „Të uroj dashuri të bukura dhe shumë lumturi“, e mbyllte ai letrën e tij të fundit. Në këtë kohë Lu ishte larguar nga ai dhe Apolineri kishte njohur një vajzë tjetër, Madeleine Pagès (Madlen Pazh), një ditë kur ai udhëtonte me tren për në Oran.

Edhe lidhja me Madlenën ishte e fortë dhe poetike, si të gjitha dashuritë e tij. Ai e kishte takuar atë, pikërisht atë ditë të 2 janarit të vitit 1915, kur përcillte në stacionin e Nice-s Lou Coligny-Châtillon. Kur do të kthehej në regjimentin e 38 të Artilerisë, në kompartimentin e tij ai pa një vajzë të këndëshme, 22 vjeçare dhe mësuese e letërsisë në Oran, ku banonte me familjen e saj. Ai e kishte pikasur dhe me një zë të ëmbël i kishte thënë: „Doni të lexoni vargje? Si thoni? Lexoni pra Lulet e së Keqes të Bodlerit…“ Dhe më pas, ëmbëlsisht, ai kishte shtuar: „Zonjushe, edhe unë jam poet. Unë shkruaj nën emrin Gijom Apoliner. A keni dëgjuar të flitet për mua?…

„Poet… ai qënka poet!“ – shkruante në vitin 1952, Madeleine Pagès,<!–[if !supportFootnotes]–>[2]<!–[endif]–> kur më së fundi vendosi t’i bëjë të njohura letrat që i kishte dërguar Apolineri. – „Ç’histori e bukur. Nga gëzimi m’u mor fryma … Ai mbështeti kokën, mbylli sytë dhe m’u duk i trishtë dhe i lodhur. U trondita nga pamja e asaj fytyre. Kurrë nuk kisha parë një fytyrë me sy të mbyllura që të shprehte njëherësh aq shumë gjëra…“

Në fund të udhëtimit, kur ishin ndarë, ata kishin shkëmbyer adresat. Pastaj ai e kishte takuar dy muaj më vonë përsëri në Marsejë. Më vonë, një korrespondencë dashurie filloi. Letrat e dashurisë ishin po aq dehëse dhe poetike. Madje ai i kërkoi që të martoheshin sa më shpejt. Nga kazerma, Apolineri tashmë kishte shkuar në frontin e Champagne-s, përballë ushtrisë prusiane. Ai ishte vendosur në sektorin Hurlus, „mes këtij tmerri të llahtarshëm të milionave mizave të mëdha ngjyrë blu“<!–[if !supportFootnotes]–>[3]<!–[endif]–>, siç shkruan ai, në „një vënd të frikshëm ku gjithë tmerret e luftës, varrezat e tmerrëshme e të pafund, bashkohen me mungesën e pemëve, të ujit, të vetë tokës.“

Letrat janë të shumta, pafund, dhe po kështu poezitë që i dërgon, të cilat i shkruan i fshehur nëpër transhe. „Kam ende aromën e gojës tënde“, i shkruan ai, „puth në mënyrë të këndshme luleshtrydhet e gjinjve të tua“, „të shoh lakuriq si Evën para Adamit“, „ti, Fedra, më e bukur, më e pastër dhe më e gjallë se ajo“, Ma petite fée adorable“<!–[if !supportFootnotes]–>[4]<!–[endif]–>… Madje i dërgon dhe një poemë erotike të titulluar Nëntë portat e trupit tënd, ku i shkruan:

„A e di ti, virgjëresha ime

 se trupi yt ka nëntë porta?

 Unë i njoh shtatë, ndërkohë që dy janë ende të mbyllura…

 Hyra brënda teje nga sytë e tu të yllëzuar…“

Ai e quan seksin e saj „portë supreme“ dhe se është ai që ka „çelsin suprem të nëntë portave të saj“, duke shkruar në vazhdim dhe nëntë „Poezi të fshehta“, siç i quante ai në letrat e tij. Ishin poezi tepër erotike, për një poet dhe një djalosh ushtar që i rrethuar nga balta, qielli i errët, shpërthimet dhe uturimat e avionëve, prehej në imagjinatën e tij duke bërë dashuri. Një orgazëm në tmerrin e një lufte absurde.

Por dhe kjo dashuri, për Apolinerin nuk do të zgjaste shumë. Kur po lexonte në transhe revistën Mercure de France, ku dhe kishte shkruar shumë artikuj, një predhë i përshkoi helmetën e hekurt dhe e plagosi, duke e dëmtuar seriozisht gjëndjen e tij nervore.  Ishte 17 mars 1916. Nëntë ditë më parë ai sapo kishte marrë nënshtetësinë franceze. Më së fundi…por ja, më 9 maj i duhej të operohej urgjentisht. Megjithatë, edhe pse në shtratin e spitalit, Apolineri i vazhdonte krijimet poetike të tij. Më tetor të atij viti botohet vëllimi poetik Poeti i vrarë, Le Poet assassiné. Përse vallë e kishte titulluar kështu? Mos ndoshta kishte parandjerë ikjen e shpejtë të tij…

Zhaklinë

Zhaklinë, (Jacqueline), do të ishte gruaja e vetme e Apolinerit dhe dashuria e tij e fundit. Në fakt ajo quhej Louise Emma Kolb, por të gjithë e thërrisnin Zhaklinë. „Zhaklina kuqaloshe“, i këndonte Apoliner. Apolineri tashmë është kthyer në Paris, në lagjen e tij të preferuar, në Saint-Germaine-dès-Près. Koka e tij e fashuar duket për së largu. Miqtë e tij të afërt janë dhe Breton, Aragon, Reverdi, Tzara, Kokto.

Ata u martuan në 2 maj të vitit 1918, me dëshmitar Picasso-n, atëherë kur ajo ishte vendosur në shtëpinë e Apolinerit në 202, bulevardi Saint-Germain-des-Près dhe kur Apolineri ishte plot projekte letrare dhe angazhime të shumta dhe në fushën e teatrit. Si dhuratë, Picasso i dhuroi një portret kubist të tij me mbishkrimin Apollinaire, 1912.

Ai kishte filluar të shkruante një opera „buffa“ dhe kishte shfaqur një dramë surrealiste të tij, Les Mamelles de Tirésias, në një teatër të Montparnasse me ngjarje në Zanzibar. Ndërkohë kishte botuar dhe vëllimin e tij të dytë poetik Calligrames, etj. Atëherë ishte koha e gripit spanjoll, i cili po bënte kërdinë në front dhe në popullsinë franceze. Këtë bashkëjetesë të re, Apolineri nuk do ta gëzonte. Plagosja në front e kishte bërë me një shëndet të dobët dhe jo rezistent. Prej kohësh ai mbante ende në kokë rreth ballit, një rrip meshini, pasi ende kishte dhimbje nga plaga e marrë në front. Në një nga fotografitë e rralla me Zhaklinën, ai qëndron në këmbë para ballkonit të apartamentit në boulevardin Saint-Germain-dès-Près, nga ku duket rruga dhe ku portreti i tij dhe i Zhaklinës janë të përmbytur nga një dritë lumturie. Ai sikur po niste një jetë të re…

Po! Atë vjeshtë të vitit 1918, askush nuk e mendonte se Apolineri mund të vdiste.

Në kulmin e lumturisë, pa e kuptuar, Apolineri do të shuhej brënda pak ditëve. Madje tregojnë se para se të vdiste, ai i lutej doktorit ta shpëtonte: „Të lutem më shpëto! Kam shumë gjëra për të thënë!“- pëshpëriste ai.

Dhe vërtet, në krye të një gjenerate avanguardiste, ai kishte shumë për ti thënë kësaj bote me artin dhe vargun e fuqishëm poetik, ashtu siç kishte kënduar dikur Bodler dhe Rembo. Në poezinë E ardhmja, ai sapo kishte shkruar:

„Le të shohim duart tona/ Ato janë dëbora/ Trëndafili dhe bleta“…

Ai vdiq në 9 nëntor të atij viti, dy ditë para se të nënshkruhej Amnistia dhe të mbaronte Lufta e Madhe. Atë ditë, Pikaso i kërkoi Kokto-së që të njoftonte miqtë dhe shtypin. „I mjeri Apoliner vdiq! – i shkruante Kokto mikut të tyre André Salmon, – Pikaso është tepër i trishtë…Apolineri nuk dukej se do të vdiste. Mjeku im shpresonte se do ta shpëtonte. Për fat ai arriti të jetonte deri në oren 5 të mëngjesit. Fytyra e tij është e qetë dhe e freskët…“ Tridhjet e tetë vjeçar, poetin e vdekur e përcollën për në varrezat e Père Lachaise, të bashkohej me poetët e tjerë të mëdhenj Bodler apo Nerval. Në krye të kortezhit, nëna dhe gruaja e tij e ve, si dhe miqtë e tij të afërt, Pikaso, Kokto, Sandras, Pol Fort, Brankusi, Deren…Ai sikur ta kishte parandjerë ikjen e tij të afërt, në një nga poezitë e tij, të titulluar Festa, (La Fëte), ai kishte shkruar epitafin e tij: „Ai diti të dashurojë“…

Gijom Apolinerit iu desh vetëm një dhjetëvjeçar që të merrte pas vetes dhe të çvendoste ajkën e artistëve parizianë nga Montmartre drejt Montparnasse e më pas në Saint-Germain-dès-Près; iu desh një dhjetëvjeçar që të shkruante kryeveprat e tij, disa prej të cilave do të botoheshin pas vdekjes së tij si, Femme assise, (Gruaja ulur), Ombre de mon amour, (Hija e dashurisë time), Anecdotiques, Contemporains pittoresques, etj. Pikërisht në lulishten e kishës më të vjetër pariziane, Eglise de Saint Germain-dès-Près, është vendosur një portret skulptural i Apolinerit punuar nga miku i tij më i afërt, Pablo Picasso. Një portret që nuk i ngjan asnjë prej fotografive të njohura të poetit, por që njëkohësisht është një portret që krijon një gjëndje, atmosferë paqeje e dashurie, sikur këto dy cilësi të ishin në gjenezë të atij njeriu që kishte shkelur dikur këtu, në këtë kalldrëm, në këto rrugë.

Po, kështu ishte! Dhe ne mund të përsërisnim: „Il sut aimer!“…  „Ai diti të dashurojë“!

E megjithatë, si nga larg na vjen jehona e vargut të tij: „Dhe unë largohesha, duke marrë dritë midis hijeve“… Në ç’konstelacion shkonte ai?…

 

KUSHTETUTA E MBRETERISE SHQIPTARE

by

Roli  i   Kushtetutës 1. Shtator. 1928 për konsolidimin  e shtetit shqiptar

Shkruan:Eugen SHEHU/

 Vera e vitit 1927 dukej e mbarë,si për shqiptarët në përgjithsi edhe për Presidentin Zog në veçanti, i cili kish mundur të shmangte disa turbullira të brendshme.Ndërkaq ai mendonte për një lidhje sa më të qëndrueshme dhe komplekse me Italinë për të balancuar rrezikun Jugosllav.Pamvarsia e kombeve të vegjël,në rrafsh të aleancës të Lidhjes së Kombeve,dukej se ishte kurdoherë e rrezikuar për shkak të interesave madhore që paraqisnin Fuqitë e Europës,veçanërisht për Shqipërinë territoret e së cilës,lakmoheshin nga fqinjët,vlente një kujdes më i madh si në diplomaci ashtu edhe në paktet e ndryshme ushtarake.Sidoqoftë ajo çfar shpejtoj një lidhje më të ngushtë të Shqipërisë me Italinë,ishte nënshkrimi në Paris,më 11 nëndor 1927 i Traktatit të Bashkëpunimit midis Jugosllavisë dhe Francës.Në këtë traktat u përfshi edhe një marrëveshje e fshehtë ushtarake.Sipas burimeve të shumta diplomatike kjo marrveshje e fshehtë nxiste akoma më tej veprimin e ekspansionit serb,në dëm të interesave të kombeve të tjera të ballkanit.E thënë më shkurt,ky Traktat i firmosur në Paris,riste më tej rreziqet e sovranitetit të Shqipërisë.Shtypi europian këtë ngjarje e përcillte me idenë se „Frika prej Jugosllavisë e detyronte Shqipërinë t’i zgjaste më shumë dorën Italisë dhe ky ishte një rrezulltat logjik i paevitueshëm“( Gazeta „The Near Earth „ më 17 nëndor 1927 ).

Në këtë mënyrë me ndërhyrjen e drejtëpërdrejti të Presidentit Zog në 22 nëndor 1927, ministri i jashtëm shqiptar Iljaz Vrioni dhe ministri italian në Shqipëri Ugo Sola,nënshkruan Traktatin e Aleancës Mbrojtëse:pos të tjerave në këtë Traktat shprehën në mënyrë të vendosur ideja që të dy palët në mënyrë të ndërsjelltë do të angazhoheshin së bashku për ruajtjen e paqës.Nëse njëra palë do të kërcnohet nga një luftë, e cila nuk ishte provokuar prej saj,pala tjetër do të përdorte të gjitha mjetet në dispozicion për të ndaluar operacionet luftarake.Ndërsa në rastin kur përpjekjet për pajtim do të përfundonin pa sukses secila palë ishte e detyruar të ndiqte fatin e tjetrës dhe të vinte në dispozicion të aleates së vetë të gjitha burimet ushtarake në rastin më të parë.

Ky Traktat i Mbrojtjes, i quajtur më vonë Pakti i Dytë i Tiranës në thelb nuk cënonte asnjë liri të shqiptarëve përkundrazi nenet e tij vireshin në roje të pavarsisë kombëtare.Asnjë lloj ndërhyrjeje të Italisë,në punët e brendshme të Shqipërisë nuk favorizohej përmes këtij Tarkti,përkundrazi pala Italiane njoftonte Romën se presidenti Zog në këtë marrveshje kishte shfaqur dukshëm dilplomacinë e hollë dhe zgjuarsinë tipike shqiptare.Në janarin e vitit 1928,ky Traktat,pas ratifikimeve të bëra nga Roma dhe Tirana u regjistrua në Organizatën e Lidhjes së Kombeve.Ende pa dërguar Traktatin në këtë Lidhje,ishte Beogradi që shfaqi dukshëm shqetsimin e tij.Ministri Jugosllav në Tiranë,bëri me dije qeverinë shqiptare me anë të një note se ky Traktat ishte i panevojshëm,pasi Shqipërisë nuk i kërcnohej asnjë rrezik ushtarak.Ndërsa qeveria shqiptare i kujtoi Beogradit se në të njejtën kohë mund të ketë qenë i panevojshëm edhe Traktati i Jugosllavisë me Francën.Kjo ishte pak a shumë situata politike në Shqipëri në fund të vitit 1927 dhe në fillim të vitit 1928.Ndërkaq gjatë vitit 1927,me nismën personale të Presidentit Shqiptar,një grup ekspertësh shqiptarë po punonin për Kushtetutën e re të Republikës Shqiptare.Në krye të këtyre ekspertëve ishin vendosur dy burra të ditur,të shkolluar dhe me përvojë në administratë.Për më tej ata shquheshin edhe si njohës të thellë të mentalitetit të popullit të tyre,këta ishin Mehdi bej Frashëri dhe Kol  Tromara.E vërteta është se përpjekje për hartimin e Kushtetutës,ishin bërë edhe më parë në Shqipëri.Kështu në 10 prill 1914, ekspertë të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit,kishin hartuar një dokument bazë juridik,mbi të cilin duhej të mbështetej qeveria shqiptare e asaj kohe.Në të vërtetë ky dokument juridik,nuk luajti ndonjë rol të ndjeshëm,po të kemi parasysh se në vitet e Luftës së Parë Botërore,Shqipëria u shëndrrua në arenë përleshjesh politike dhe ushtarake të fuqive europiane.Ajo çka mund të merret si përpjekje e parë serioze për vendosjen e shtetit juridik,është padyshim kushtetuta e dalë prej Kongresit të Lushnjës,në janar të vitit 1920.Me rastin e pranimit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve,u pranua gjithashtu  edhe Kushtetuta në fjalë,mund të themi se ajo nuk mundi t’u rezistojë ndryshimeve të reja,pasi mjaft prej kodeve u përkisnin modeleve osmane dhe sidomos për faktin që mbante ligjërisht të bashkuar pushtetin ligjvënës me ate egzekutiv.Pikërisht ka qenë kjo arsyeja  që në marsin e vitit 1925,Asambleja Kushtetuese e Shqipërisë,miratoi një Kushtetutë tjetër,me disa ndryshime nga ajo e dalë prej kuvendit të Lushnjës.Ndonëse këto ndrashime ishin të pakta,në themel ato preknin dy prej shtyllave të rëndësishme të konstitucionit të shtetit shqiptar.

Së pari,Kushtetuta e marsit 1925,ndalonte të gjitha format e mbrojtjes prej ushtrive të huaja dhe së dyti,ndante përfundimisht legjislativin nga egzekutivi.Mandej kjo kushtetutë parashihte zgjedhjet për Dhomën e Deputetëve dhe të Senatit,gjdo ligj i miratuar në Dhomën e Deputetëve do të shqyrtohej në Senat,për t’ia përcjellë më pas Presidentit.

Në kushtet e një konfiguracioni të ri politik në Ballkan,Presidenti Zog,me ndihmën e Mehdi Frashërit,Kol Tromarës dhe ekspertëve të tjerë shqiptarë,ndikuan drejtëpërsëdrejti në ideimin dhe hartimin e Kushtetutës së re shqiptare.Në themel të kësaj Kushtetute,do të ishte sistemi i ri i ligjeve,sipas modelit të shtetit perëndimorë.Për këtë,u thirrën edhe ekspertë të ndryshëm nga Italia, Franca,Zvicra dhe Austria,të cilët dhanë ndihmesën e tyre në ideimin e një kushtetute të re,perëndimore,që nuk mund të ishte diçka e lehtë:Nëse Europa perëndimore nuk kishte kulturën e vet shekullore,universitetet dhe avantazhe të tjera ekonomiko-sociale,në Shqipëri,në pjesën më të madhe të vendit,marrëdhëniet shoqërore rregulloheshin kryesisht mbi parimet e pleqësive apo Kanunet e Lekë Dukagjinit.Një prapambetje e tillë,i kish lënë të çuditur mjaft nga ekspertët e huaj,të cilët kërkonin adaptimin „enbloc“ të ligjeve të tyre kushtetuese.Pikërisht për të krijuar një harmoni sa më të ndjeshme,midis ligjeve perëndimore dhe realitetit shqiptar,hartuesit e Kushtetutës së vitit 1928,punuan plot vullnet e këmbëngulje,duke patur parasysh jo vetëm çfarë ndodhte në marëdhëniet shoqërore të Shqipërisë së atyre viteve,por edhe si mund të udhëhiqej ky komb drejt dyerve të qytetërimit.Është kjo aryseja që më 18 janar 1928,me dekret presidencial u abrogua kodi i vjetër osman dhe hyri në fuqi kodi i ri penal shqiptar.Më pas më 1 mars 1928, parllamenti shqiptar abrogoi kodin civil osman dhe në vend të tij zyrtarizoji kodin civil shqiptar,i cili në mjaft prej neneve të tij mbështetej në kodet civile të Francës dhe të Zvicrës.

Me zgjedhjen e qeverisë së re në qershorin e vitit 1928,presidenti Zog mendoi se ishte i domosdoshëm miratimi në Kuvendin kushtetues i Kushtetutës së re, e cila u referohej sidomos zhvillimeve të brendshme.Është për t’u përmendur fakti që kuvendi i Kushtetutës,pasi të njihej me Kushtetutën e re,kishte të drejtë jo vetëm të diskutonte por të vendoste mbi çdo nen të kësaj Kushtetute.I mbledhur në 5 gusht 1928,kuvendi në fjalë diskutoi gjërë e gjatë në detaje,për ditë me radhë duke sjellë argumenta pro dhe kundër për nene të ndryshëm.Tendencat e vendosjes së ligjeve sipas modeleve perëndimore u panë dhe ripanë disa herë,shumë prej tyre madje u ndryshuan në përputhje me situatat që kalonte vendi.

Në këtë mënyrë,Kushtetuta e Re u aprovua në mënyrë unanime në 1.IX.1928,prej Asamblesë Kushtetuese të Shqipërisë.Pos të tjerave aty sanksionohej ;

„-Shqipëria është një shtet i pavarur me tërësi tokësore të pandarë,të pacënueshme dhe të patjetërsueshme.

 -Kjo shpallet Mbretëri Demokratike Parllamentare dhe e trashëgueshme,me Mbret të Shqiptarëve, naltmadhërinë e tij Zogu i Parë.

-Flamuri kombëtar ka ngjyrë të kuqe me një shqiponjë të zezë dy krenare në mes.

-Gjuha zyrtare është shqipja,ndërsa kryeqyteti i vendit Tirana.

-Shteti shqiptar ka karakter ateist,por fetë dhe besimet e ndryshme fetare,gëzojnë lirinë e ushtrimeve të tyre që sigurohen me ligj,por që nuk ndërhyjn në punët e brendshme të shtetit.

-Pushteti Egzekutiv i përket Mbretit që  e ushtron atë me anë të qeverisë.

-Pushteti legjislativ ushtrohet bashkarisht nga Mbreti dhe Parllamenti që përbëhet nga një dhomë.

-Pushteti gjyqësor ushtrohet nga Gjykatat dhe vendimet e tyre jepen të bazuara në ligj e zbatohen në emër të Mbretit“.(„Shqipnia më 1937“,faqe 7-8 ).

Deri më sot,në pejsën më të madhe të historiografisë shqiptare shpallja e kësaj kushtetute është interpretuar si një vendim i Mbretit Zog për të „legjitimuar“ diktaturën e tij.Faktet provuan të kundërtën.Kompetencat vërtetë të mëdha si në politikën e brendshme ashtu edhe atë të jashtme,askurrë nuk u shfrytëzuan prej tij që të zgjatin jetën,apo të instalonin diktatura.Përkundër këtyre,duke qenë i paisur me një frymë demokratike,Mbreti Zog krijoi marrëdhënie të sinqerta dhe reciprokisht respektuese si me miqtë e shumët ashtu edhe me armiqtë e paktë.Mentaliteti me të cilin ishin ngjizur shqiptarët,anarkia e lindur e tyre,ndjenja kundërshtuese ndaj ligjeve bënë përgjithsi si shteti, por edhe një sërë rreziqesh të jahstëm kërkonin udhëheqjen me „dorë të fortë“ të vendit.

Krijimi i institucionit të Mbretit me anë të Kushtetutës së vitit 1928 në të vërtetë donte të ringjallte tek shqiptarët,imazhin e prijësit trim e bujar,të mençur.Vetë realitetet shqiptare shekullore patën vërtetuar se në vorbullën e ngjarjeve më të rëndësishme prijësi i vërtetë kish qenë ai që pati mbajtur në supe hallet e popullit,sado të mëdha të ishin ato.Në kujtesën nacionale shqiptare sado që patën kaluar shekuj,kujtimi i kryetrimit Gjergj Kastriot Skenderbeut,jo vetëm që nuk venitej,por përkundrazi fitonte shkëlqim të ri.Pikërisht tek Mbreti i tyre pjesa më e madhe e shqiptarëve të asaj kohe parashihte prijësin e ri i cili në vend të kalit dhe të shpatës,do t’u printe me urtësi me ligj,me drejtësi dhe maturi për në dyert e civilizimit perëndomorë.Kushtetuta sanksiononte fuqinë e Mbretit por jo despotizmin e tij.Një tipar i veçantë që jep dimensione aktuale Kushtetutës së vitit 1928,është padyshim karakteri thellësisht kombëtar i saj.Emërtimi i Mbretit,si Mbret i Shqiptarëve,është mjaft domethënëse,në kushtet kur në shtetin amë jetojnë vetëm një e treta e shqiptarëve,ndërsa dy të tretat dhunoheshin barbarisht nga Beogradi dhe Athina.Mesazhi,i Kushtetutës shqiptare në këtë rast ishte i qartë ,nëse Europa e quante të mbyllur kapitullin e coptimit barbarë të trojeve shqiptare,Mbreti Zog nuk mund të pajtohej me këtë qëndrim.Fjala e tij në parllament në 1 shtator 1928,do të duartrokitej nxehtësisht ndërsa deklaronte ; „Nuk është aspak e vërtetë që shqiptari i ka humbur cilësitë e tij dhe s’meriton të kzistoj,siç kanë kujtuar e kujtojnë disa.Ndërsa kombeve të tjerë kur krijuan shtetet e tyre,s’u mungoi ndihma e jashtme,kombi ynë e fitoi lirinë e tij me mundim,sakrifica e gjak.Shqiptari në kohë të lashta  dhe të afërta ka treguar se në çastin e duhur është bashkuar për mbrojtjen e atdhuet.Kjo u vrajtua edhe pas Luftës Botërore kur kombi ynë në vitin 1913 u cungua me një vendim që ne s’e kemi njohur e s’do ta njohim kurrë“ ( „10 vjet mbretni shqiptare „ faqe 26 ).

Kushtetuta e shtatorit e vitit 1928,me nen të veçantë të saj ndalonte shitblerjen e trojeve shqiptare prej shtetasve të huaj.E vërteta është se shteti shqiptar i asaj kohe dispononte sipërfaqe të mëdha toke,të cilat mund t’i shiste për të mbledhur para.Por atdhetarët shqiptare,ata që ideuan dhe votuan Kushtetutën e kërkuan ndalimin e shitjes së tokës shqiptare,duke parë pangopshmërinë e ekspansionit serbosllavo grek,dhe sidomos rrezikun që mund të vinte prej këtyre pazareve.Është për të ardhur keq,por 66 vjet më vonë,në Kushtetutën shqiptare të vitit 1994 u lejua shitja e  tokës për shtetasit e huaj.Ndërsa vula e kësaj tragjedie  kombëtare u vendos në miratimin e Kushtetutës së vitit 1998.Është shumë e trishtueshme të mendosh se sot,në shtetin amë,janë qindra e mijëra hektarë në jugun e vendit,të cilat u janë shitur grekërve,a thua se nuk na mjafton ne shqiptarëve tragjedia e madhe çame. Tepër largpamës në rrafsh të politikave të jashtme,Kushtetuta shqiptare e vitit 1928,parashihte lidhjen e vendit tonë përmes traktateve të ndryshëm,për sigurimin e qetësisë dhe të paqës,jo vetëm në territoret shqiptare por dhe më gjërë.Nisma e Francës,për të patur një pakt të përhershëm miqësie me SHBA-të,u pasua prej praktikave të reja të diplomacisë europiane.Kështu në mbarim të vitit 1928 ishte kristalizuar Pakti Kellog,i cili,i mbështetur në Kartën e Lidhjes së Kombeve,forconte qëndrimet e shteteve apo bashkimeve politike për shmangien e konflikteve të armatosur dhe vendosjen e paqës midis popujve.Në këtë mënyrë këshilli ministrorë shqiptar,në vjeshtën e vitit 1928,“autorizon ministrin e Shqipërisë në SHBA,Faik Konicën,që t’u dorëzonte amerikanëve aktin e aderimit të shtetit shqiptar në Paktin Këllog“ ( Arkivi  Qendror i Shtetit – Tiranë, Fondi Ministria e Punëve të Jashtme, dosja 144,fleta 43 ).

Duan apo nuk duan historiografët kalemxhinj të diktaturës perverse 50 vjeçare komuniste, Kushtetuta Mbretërore e vitit 1928,ka qenë përshkruar nga një frymë thellësisht demokratike dhe kombëtariste. Për më tej ka qenë nisma fatlume e mbretit Zog,si dhe pjestarëve të kabinetit ministrorë,që çdo nen i kësaj Kushtetute,jo vetëm të mos përdhosej prej nënpunësve të thejshtë,por të respektohej deri në fund,me çdo çmim.Në mënyrë të veçantë,sistemi juridik ka qenë tejet i pavarur dhe pushteti i tij garantohej në mënyrë permanente nga Kushtetuta.Demokracia e institucionalizuar në këtë Kushtetutë,gjente shprehje veprimi dhe për aktin se vetë Mbreti i Shqiptarëve,ishte paisur me elementë demokratë në karakterin e tij.Janë me dhjetra rastet,kur ai sillej me kundërshtarët personal me butësinë më të madhe,duke i respektuar ata për ato çfar bënin për shoqërinë,dhe jo çfar komplotonin kundër tij.Në këtë mënyrë,demokracia,në vitet e qeverisjes së mbretit Zog,ishte në parametra të tilla,që u afrohej gjithmonë e më shumë demokracive perëndimore.Ajo linte shumë mbrapa,të ashtuquajturat demokraci,në vendet ballaknike e më gjërë.Brenda kësaj demokracije,jetonte sidomos liria e madhe njerzore.

Për të gjitha këto që thamë më sipër,mendojmë se Kushtetuta e vitit 1928,jo vetëm që i ka rrezistuar kohës,por është tejet e dobishme edhe në ditët e sotme,në milleniumin e ri.Në të vërtetë kjo Kushtetutë nuk e ka humbur legjitimitetin e vet.Në fillim ajo u godit dhe humbi vlefshmërinë prej pushtimit fashist italian në vitin 1939.Së dyti,u hodh poshtë prej regjimit po aq të ngjashëm me fashizmin,siç ishte diktatura komuniste.Pikërisht për këto arsye shqiptarët kudo ku janë,duke balancuar zhvillimet e kombit dhe jetën e tyre,prej Kushtetutës së vitit 1928 e deri tek ajo e vitit 1998,kanë të drejtën morale të mburren me Kushtetutën Mbretërore.Për më tej, nëse shohim pas kësaj  të drejte morale,mendoj se bashkëkombasit e  mij, e sidomos ata në shtetin amë,kanë të drejtë të kërkojnë afrimin e kësaj Kushtetute në realitetet e sotme shqiptare.

Bern-Zvicër

 

Neki Babamusta: Si e shpëtuan familje hebreje dhe ushtarët italianë

by

Intervistë e Raimonda Moisiut me me historianin, prof. Neki Babamusta, Mësues i Merituar/

Sinqerisht jam kurioze të di motivin dhe interesin që ngjalli te Qeveria Amerikane për të nderuar Atë & Bijë – Ju i nderuar Prof. Babamusta për kontributin tuaj ndërkombëtar dhe demokracinë, dhe vajzën tuaj Ermira – ‘Gruaja Humanitare Ndërkombëtare”?

Kombi i madh amerikan është ndërtuar, bazohet dhe funksionon mbi bazën e vlerave demokratike dhe humanitare botërore. Bazuar në përkrahjen historike që Sh.B.A.-ja i ka dhënë kombit tonë, në momentet më kulmore dhe në çdo kohë, për shqiptarët, Amerika vlerësohet me zemër si kombi i dytë. Si pjesë përbërëse e kombit shqiptar, dy fiset “Babamusta” dhe “Cani”, koha prej afro 100 vitesh ka qenë periudhë bashkëpunimi e afrimi në forcim të miqësisë tradicionale shqiptaro-amerikane.

Shkolla amerikane në Kavajë, themeluar në 1920 (Golem), Lufta Çlirimtare (v. 1941-44), Fronti i Rezistencës (1944-46), fitorja e Demokracisë (22 mars 1992) dhe ardhja e ambasadorit të parë Amerikan në Kavajë z. William Ryerson (15 mars 1992), Lufta Çlirimtare e Kosovës (1998-99), qëndrimi në Sh.B.A. dy herë si familje dhe takimet në Kongresin Amerikan (1999 & 2003), si edhe angazhimet e vajzës time, Ermira në politikën amerikane – janë dëshmi e qartë e kësaj miqësie të hershme. Kjo lidhje e ngushtë e familjes time, Amerikës dhe Shqipërisë karakterizohet nga një miqësi e fortë dhe aleanca të përbashkëta si në frontin diplomatik dhe në aspektin social-kulturor.

Si ndjeheni tashmë mbas këtij dekorimi të lartë nga Kongresi Amerikan si “Mbrojtës Ndërkombëtar i Demokracisë”?

Sh.B.A.-ja si vend i Demokracisë funksionale rrezaton për vlerat e çdo njeriu, pavarësisht kombësisë, rracës, prejardhjes apo vlerave fetare. Çdo person që ia ka kushtuar jetën vlerave njerëzore, paqes dhe demokracisë, për popullin amerikan dhe Qeverinë e saj, je një vlerë e respektuar, dhe në kuptimin metaforik “yll hollivudian”. Edhe përpara kombit tim, dy fiset “Babamusta” dhe “Cani” janë tepër të nderuar, bazuar në fakte. E veçanta e dekorimit të dytë (e para dhënë nga kongresmeni Kennedy në 2004) u dha me 4 korrik 2013, ditën e festës së pavarësisë së Sh.B.A.-së, dhe me miratim tepër të përzemërt nga Kryetari i Senatit Amerikan z. Harry Reid. Natyrisht, ndjesia qe me emocione të jashtëzakonshme. Merita dhe lavdia i takon kombit tim. Si i barabartë në mes të barabartëve ndjehem krenar përkrah falangës qindra-mijëshe të bashkombasve të mi, që punojnë për të njëjtin qëllim. Falenderoj në mënyrë tepër të përzemërt Kongresin Amerikan, senatorin Harry Reid, qeverinë e Sh.B.A.-së me në krye Presidentin e vlerave paqësore në botë Obama.

Për dy fiset tuaja Babamusta dhe Cani ka shumë shkrime dossier në arkivën e shtetit dhe botime të përditshme. Ç’mund të na thoni për momentet më të dhimbshme të këtyre familjeve, burgu, mbi 80 jetë njerëzish të persekutuar e të pushkatuara. Cili qe kërcënimi që këto fise i sillnin sistemit dikatorial komunist, në fuqi?

Papa Françesku ka thënë, “shpëtojeni jetën …. është e ardhmja e njerëzimit!” Të vrasësh një njeri është çmenduri, bëhesh mëkatar i përjetshëm. Vetëm dashuria njerëzore e ngroh, e fisnikëron dhe e bën më të begatë jetën dhe më të ngrohtë Universin. Ndonëse shpirti i mëkatarit mbetet në errësirë, mëkatet e tij dalin në shesh. Nuk kam për ta harruar ditën (në maj 1954) kur u futa mes dy grupeve të armatosura prej 40 vetëve, të cilët ishin në grindje politike, përçarë nga partia komuniste dhe ishin gati për vëllavrasje politike (lufta e klasave). Njëri grup anonte me Shyqyri Pezën (pushkatuar nga diktatura), bashkëpunëtor me anglezët, ndërsa grupi tjetër anonte nga vëllai i tij Myslim Peza, që përkrahte regjimin vendor. Kam qenë vetëm 17-vjeç, mësues në fshatin Gjysylkonaj, kufi me Pezën. Me shpejtësi u futa në mes dhe thashë me zë të lartë, “para se të vriteni vlla me vlla, qëlloni mbi mua. Vritni mësuesin tuaj.” Me fat u shmang gjakderdhja në mes 35 familjeve (me shumë kurorë) të fshatit. Mbas dy ditësh ftova në shtëpinë time në Kavajë 8 përfaqësuesit e tyre, ku u bë pajtimi i gjaqeve midis dy grupeve. Në nëntor 1964, gjatë kryerjes së shërbimit tim ushtarak në Elbasan, më kërkuan për të më rekrutuar në organet e Sigurimit të Shtetit, për shërbim të jashtëm diplomatik. Natyrisht refuzova t’i shërbeja regjimit komunist sepse nuk ma lejonte ndërgjegjja të fusja në burgje njerëz të pafajshëm. Refuzimi pati pasoja për të ardhmen time. Më keqtrajtuan: i traumatizuar u shtrova në spitalin ushtarak të Elbasanit (nëntor 1964), që në fillim më mohuan të drejtën e studimit (të cilën e mora me korrespondence si shkollën e mesme dhe universitetin), më pushuan nga puna, më transferuan në zona të largëta dhe përndoqën familjen time. Nga persekutimi komunist të dy fiset patën pasoja të rënda. Mbi 20 vetë të vdekur nëpër burgje, të burgosur dhe internuar. Vëllain e gruas, Naim Cani, vetëm 21 vjeçar, e shtypën me makinë në orar të punës. Megjithëse familja u interesua për të gjetur personin dhe shkakun deri në organet e larta të qeverisë së kohës, heshtën dhe nuk morën asnjë masë ndaj shoferit që kreu vrasjen. Babi im, Beqir Babamusta, pësoi një vdekje të dhimbshme. Në vitet e para të çlirimit, këshilltari i lagjes i bënte presion psikologjik vazhdimisht duke i thënë “unë jam Enver Hoxha”. Babai vdiq nga ataku në zemër në moshë shumë të re, 68 vjeç. Edhe vajza ime Ermira, ndonëse mbaroi me rezultate të shkëlqyera shkollën tetë-vjeçare dhe konkursin e anglishtes, komisioni i provimit të anglishtes nuk i dha të drejtën për të vazhduar shkollën e mesme. Komisioni vendosi të dërgonte në shkollën e mesme në gjuhët e huaja në Tiranë bijë komunistësh dhe funksionarësh të pushtetit, ndonëse ato nuk fituan pikët minimale në konkurs. Si morëm rezultatin negativ, me ndërhyrjen time dhe të gruas, i kërkova komisionit të përsëritej provimi dhe të korrigjoheshin të gjitha provimet e pjesëmarrësit në konkurs para nesh. Një anëtare e komisionit të provimit në një qytet tjetër na lajmëroi se po korrigjonin të gjitha provimet duke u bazuar te përgjigjet e provimit të Ermirës, që ishte më i miri. Edhe pse Ermira meritonte pikët më të larta, ia ulën pikën me kërkesë të kryetarit të komisionit. Vajza ime, e indinjuar iu drejtua komisionit, “rezultatet e gabuara që dhatë ju do t’i verifikojë shkolla e gjuhëve të huaja në Tiranë dhe Ministria e Arsimit”.

Po për strehimin e një familje hebreje dhe ushtarëve italianë pas kapitullimit të Italisë Fashiste të Benito Musolinit, ç’mund të na thoni? Si dhe pse i strehuat?

Ish Mbreti Zog, për humanizëm dhe inteligjencën që karakterizonte izraelitët, në 1938 nënshkroi marrëveshjen me Evropën që nëpërmjet Kryqit të Kuq Ndërkombëtar të sillte në Shqipëri disa mijëra hebrej. Në fillim u instaluan në Vlorë, dhe pastaj në tërë Shqipërinë.

Hitleri shfarosi nëpër kampet e përqendrimit në kromateriume (furrat e vdekjes) mbi 6 milion hebrenj. Populli shqiptar, krenohet për humanizmin e tij sepse shpëtoi jetën e mbi 2,000 hebrejve. Në Kavajë, ish-sekretari i gjyqit, Mehmet Babamusta (Dëshmor i Kombit), në bashkëpunim me përmbaruesin, mësuesin patriot Mihal Lekatari, (Mësues i Merituar), arritën të pajisin me pasaporta shqiptare në fazën e parë 178 hebrej. Në shtëpinë time, nëpërmjet kushërinjve Ragip, Mehmet dhe Ibrahim Babamusta sollën për strehim një familje izraelite rrobaqepësi prej 4 vetësh: burrë e grua me dy fëmijë (djalë e vajzë), në tetor 1943. Edhe pse ishte rrezik i madh, i pranuam si miq dhe i dhamë besën. Babai im, Beqiri, komunikonte me to në italisht. Familja na tregoi që pjesëtarët e tjerë të familjes izraelite dhe shumicën e fisit ia kishin vrarë gestapoja hitleriane. Më ka mbetur në kujtesë pamja e tyre e trishtuar, sidomos fati i fëmijëve. Trishtimi i tyre shoqërohej me një buzëqeshje të ëmbël për prindërit e mi (Beqir dhe Rabihane Babamusta), që i mbajtën të strehuar për 3 muaj. Gjatë kësaj kohe jetonim me frikën e kontrollit nga ushtarët gjerman. Gjatë kontrollit ushtarët gjerman vrisnin të gjithë anëtarët e familjeve që strehonin izraelitë. Edhe pse lagja ishte në dijeni, askush nuk tregonte. Kur morëm vesh se në lagje filloi kontrolli nga ushtarët e Gestapos, me shpejtësi e larguam familjen për t’i fshehur në një kasolle bagëtish tek livadhet, 700 metra larg shtëpisë. Asnjë izraelit në Shqipëri nuk u denoncua te nazistët as nga qytetarët shqiptar e as nga qeveria shqiptare – një dashamirësi dhe humanizëm i madh që tregon integritetin dhe karakterin e fortë të popullit shqiptar. Pas tre muajsh, djali i xhaxhait, Mehmet Babamusta, i pajisi me dokumenta dhe familja izraelite kaluan Adriatikun. Ndarja qe tepër emocionuese me përqafime dhe lot në sy, i puthnin duart babait dhe nënës time. E konsideronim familjen hebreje si familjen tonë. Mihal Lajkatari për këtë akt heroik që kreu me Mehmet Babamustën (djali i xhaxhait tim), duke shpëtuar qindra jetë izraelite në shenjë nderimi dhe mirënjohje u thirr nga qeveria izraelite në Tel Aviv. Atij iu dhurua dekorata e mirënjohjes dhe emri ndodhet i shënuar në përkujtimoren e Muzeumit Historik në Tel Aviv. Po aq mbresa të thella më ka lënë strehimi i 6 ushtarëve italianë, që kishin dezertuar nga fronti i luftës (8 shtator 1943). Gjermania, pas kapitullimit të Italisë, kërkonte ushtarët Italian për t’i rekrutuar në ushtrinë gjermane. I strehuam ushtarët tek depoja e bereqetit, dhe natën flinin në një dhomë, tek bodrumi i shtëpisë. Më kujtohet se ne fëmijët (unë rreth 7-8 vjeç), bashkë me ushtarët italianë qëronim misër te hauri (magazina), vendi i strehimit. Për t’ia hekur mërzitjen, babai i mbante me shaka duke komunikuar në gjuhën italiane dhe i jepte shpresën me fjalë zemre se së shpejti do të riktheheshin në familjet e tyre. Më i riu nga ushtarët, Xhuzepe, me lot në sy përqafonte nënën: “Mia Mama – a do shkojmë gjallë në shtëpi te prindërit tanë?”

 

– “Po,” – i përqafonte nëna, “së shpejti do ndodheni pranë familjes tuaj.”

Mbas 2 muajsh qëndrimi, si u pajisën me dokumenta, 6 ushtarët u rikthyen në vendlindje. Pasi arritën, na sollën përgëzime të zemrës sepse shpëtuan pa u kapur nga gestapoja.

Dy fiset Babamusta dhe Cani janë vlerë kombëtare e historike, kjo falë kontributit të tyre të çmuar e të njohur për patriotizëm, atdhetari, demokraci , paqe dhe bujari, ku familjarisht keni pritur dhe përcjellur shumë figura historike shqiptare dhe ndërkombëtare. Na tregoni më shumë për disa nga personalitetet që keni bashkëpunuar dhe mikpritur?

Koha i bashkon ose i largon njerëzit. Në Peqin, në pjesën perëndimore të qytetit, në afërsi të lumit Shkumbin ndodhet një godinë – kullë dy katëshe (ndërtuar nga Ramazan Cani, gjyshi i gruas, Suzanës) ku në dy pjesë ballore janë skalitur në gur dy shqiponja, simbol i vatrës patrioke. Te kulla e Ramazan Canit mblidheshin udhëheqja e partizanëve për problemet e luftës nacional çlirimtare, që nga fillimi i viteve 1942-44 (më pas u lidhën me Frontin e Rezistencës). Në qershor 1972 , rastësisht erdhi për vizitë një mik i hershëm i Fisit “Cani”, z. Rexhep Muzhaqi, (mosha 85 vjeçare), bashkëluftëtar me patriotin Ramazan Cani. Unë isha për vizitë te krushqia, te shtëpia e të fejuarës në Peqin. Z. Rexhep më shikoi me habi dhe më pyeti: “Nga ç’fis jeni në Kavajë?” Pasi i tregova prejardhjen, me lot ndër sy, u ngrit dhe më përqafoi dhe më tha: “Punët e Zotit!?…Si bashkohen njerëzit!” Ky plak, me fisnikëri burrërore prej shqiptari, më tregoi lidhjen e dy fiseve, miqësi luftarake dhe bashkëpunimin në tregëti. Fliste tepër i emocionuar dhe filloi të më tregoi ngjarje reale historike nga veprimtaria e çetës kryengritëse të Ramazan Canit, i cili ishte vetë pjesëtar i çetës së tij. Çeta e Ramazan Canit luftonte për lirinë e kombit kundër turqve dhe serbëve, për mbrojtjen e vegjëlisë kundër feudalëve edhe për hapjen e shkollave shqipe. Ai krenohej me Ramazanin sepse familja dhe fisi i tij e kishte shpëtuar prej hasmit. Në dhomat e miqve të dy fiseve kanë pritur me bujari dhe krenari patriotët e Kombit: Ismail Qemali, Bajram Curri, Avdi Bej Toptani, Aqif Pasha Elbasani, vëllezërit Myslim dhe Shqyqyri Peza, vëllezërit Biçaku, Avni Rustemi, Mustafa Gjinishi, Dr. Must Cara, Hamdi Frashëri, vëllezërit Bajram e Qamil Xhani. Gjatë Luftës Çlirimtare (1941-44) janë pritur partizanë, oficerë të Mbretërisë Angleze, personalitete politike dhe fetare nga Europa dhe Sh.B.A.-ja, ambasadori i Anglisë Dr. David Landsman me të shoqen, (me 11 prill 2003), atasheu ushtarak i Mbretërisë Angleze pranë ambasadës angleze në Tiranë, Mark D. Vickers (2003 & 2004), etj. Me fillimin e procesit demokratik, në vitet ‘90-të, dyert e dy fiseve u rihapën për të persekutuarit nga diktatura dhe patriotët, për qytetarë të thjeshtë, me të cilët na bashkonte ideali i Demokracisë. Kemi shërbyer si familje strehëdhënëse për shumë studentë amerikanë, zvicerianë, gjermanë, italian, etj, që vinin me programe kulturore ose fetare në Shqipëri.

Në 15 mars 1992 Ambasadori i parë amerikan Ryerson me të shoqen erdhën për një miting madhështor në Kavajë, i shoqëruar nga z. Sali Berisha, në hapjen e mitingut për fillimet e demokracisë. Si arritët ju të organizoni pritjen e tyre në Shoqatën tuaj patriotike “Bajram Xhani”. Çfarë biseduat aty?

4 dhjetor 1922 – 4 dhjetor 2012 është 90 vjetori i Lidhjeve Diplomatike Shqipëri-Amerikë. Në datën 20 dhjetor 2012, tek Zëri i Amerikës me rastin e 90-të vjetorit të vendosjes së lidhjeve diplomatike midis ky kombeve, ish-ambasadori amerikan z. William Ryerson ritheksoi përforcimin e demokracisë: “Nëse s’doni që historia të përsëritet, mos e lejoni të përsëritet.” Lajmi i ardhjes së ambasadorit të parë amerikan z. Ryerson në Kavajë për një miting në qytetin anti-komunist me 15 mars 1992, shoqëruar nga ish-shefi i opozitës, Z. Sali Berisha, u komunikua para 4 ditësh dhe u përhap me shpejtësi. Nga Tirana erdhën njoftime që të bëhej kujdes për sigurinë e diplomatit të lartë amerikan dhe që mitingu të bëhej madhështor. Morëm lajm se nga forcat komuniste kishte plane për sabotimin e mitingut dhe rrezik jete të personaliteteve te ftuara. Për siguri shoqata “Bajram Xhani” propozoi që mitingu të mos organizohej tek qendra e qytetit ku ishte ngritur podium për evenimentin, por të zhvillohej tek ballkoni i poliklinikës së qytetit. Shoqata Patriotike “Bajram Xhani” mori masa paraprake për të forcuar sigurinë dhe suksesin e mitingut, duke angazhuar 100 të persekutuar politik, patriotë, anëtarë të shoqatës dhe vullnetarë nga populli. U pregaditën 1000 flamuj të vegjël shqiptar dhe amerikan. Shoqata vendosi roje me turne brenda 24 orëve tek sheshi i qytetit dhe përpara poliklinikës për të ruajtur objektin dhe parandaluar incidente. Mitingu u realizua me sukses dhe komploti komunist dështoi. Mitingu me 20,000 pjesëmarrës nga qyteti dhe fshatërat e Kavajës u bë madhështor me parrudhën: “E duam Shqipërinë si Amerika”. Sheshit qendror të Kavajës, me propozim të shoqatës patriotike “Bajram Xhani” iu vu emri “Sheshi Amerika”. Vajza ime i uroi ambasadorit z. Ryerson mirëseardhjen dhe i dhuroi historikun e Shkollës Amerikane, një vazo të madhe artistike shqiptare prej bakri dhe një buqetë me lule. Ambasadori Ryerson si falenderoi familjen dhe vajzën me buzëqeshje të ëmbël iu përgjigj: “Fëmijëve të Shqipërisë me fitoren e Demokracisë do u hapen rrugët e dijes dhe shkollimit drejt Sh.B.A.-së.” Pas mitingut, u realizua pritja e ambasadorit në Bashkinë e qytetit, ku ishim të ftuar, bashkë me të persekutuar dhe patriot të tjerë. Dill Cani, (xhaxhai i gruas, ish-nënkryetar i Frontit të Rezistencës, i persekutuar politik, dënuar 101 vjet burgim) pasi mbaroi mitingu, u takua me ambasadorin dhe i tha këto fjalë me lot në sy: “Mbetëm në duart e xhelatit pa përkrahje. Kurrë nuk kam për t’i harruar torturat e tmerrshme të diktaturës gjatë burgimit tim. Kjo për arsye sepse unë me kushërinjtë e mi, me miq e patriot në shumë anë të Shqipërisë lidhëm besën për rrëzimin e komunizmit në bashkëpunim me zbulimin anglo-amerikan.” Gjatë viteve 1991-96 Uashingtoni i dhuroi Shqipërisë $236 milion ndihmë ekonomike, duke e bërë donatorin e dytë më të madh ekonomik për Shqipërinë, pas Italisë.

Në shtëpinë tuaj me 11 prill 2003 ka ardhur për vizitë miqësore ish-ambasadori i Mbretërisë së Bashkuar, z. David Landsman bashkë me të shoqen. Cili ishte mesazhi i përbashkët i kësaj eksperiencë miqësore e mbresëlënëse?

Në mes të marsit 2003 ambasadori Landsman u thirr për një bashkëbisedim në emisionin TV shqiptar. Ambasadori anglez ndër të tjera përgëzoi familjen Babamusta në emër të qeverisë angleze për miqësinë dhe vazhdimësinë e mbështetjes midis dy kombeve tona.

Me 11 prill 2003 ambasadori anglez bashkë me të shoqen na nderoi me një vizitë të veçantë miqësie tek shtëpia jonë. Ambasadori na komunikoi mesazhin e urimit në emër të qeverisë angleze për vazhdimësinë dhe forcimin e marrëdhënieve prej një kohe të gjatë midis Angli-Shqipëri. Pritja me bujari, siç e kemi zakon ne shqiptarët i bëri shumë përshtypje ambasadorit dhe gruas së tij. Gjatë bisedës folëm për mundësinë e turizmit dhe investimit në Shqipëri nga qeveria angleze në bashkëpunim me qeverinë shqiptare. Gjithashtu i shfaqa mendimin ambasadorit për bashkëpunim, për të binjakëzuar Kavajën me Londrën. Ambasadori shprehu dëshirën dhe interesin për të restauruar kalanë e hershme të Turrës, pranë fshatit ‘Domën’, buzë Adriatikut.

Cili është bashkëpunimi juaj me Diasporën shqiptare? Cili është koncepti tuaj për kombin, për pushtetin, për partitë politike dhe për demokracinë në vendin tonë?

Në vitin 1999 dhe 2003 vazhduam punën në Sh.B.A. Në Amerikë, si familje patëm përkrahje të jashtëzakonshme nga populli amerikan, nga kongresmenë dhe senatorë të Sh.B.A.-së, si senator Tom Harkin, kongresmeni John Kline, etj. Vlerat tepër të larta të demokracisë amerikane, qenë motiv për vazhdimin e punës tonë. Në Detroit, Sh.B.A., ku jetuam për një vit familjarisht, u lidhëm me radion shqiptare-amerikane Alba (1999). Nëpërmjet radios përhapëm vlerat demokratike të kombit tonë, të martirëve të Demokracisë, për luftën heroike të vëllezërve
të Kosovës ndaj genocidit serb. Në Shtetet e Bashkuara ne mësuam solidaritetin ndaj kombit shqiptar dhe ndihmën që populli amerikan i ka dhënë dhe vazhdon t’i japi atij. Me përkrahjen direkte të Sh.B.A.-së, të ish-presidentit Geroge Bush, si pasojë e ndryshimeve pozitive Shqipëria u fut në Nato, u hoqën viza, etj. Gjatë viteve të tranzicionit, klasa politike shqiptare dhe populli shqiptar me mençurinë dhe kulturën e tij demokratike ka hapur rrugën shumë shpejt për të fituar statusin e vendit kandidat për në Bashkimin Evropian. Kjo sepse me burimet ekonomike dhe vlerat politike meriton të futet në BE sa më shpejt.

 

Trimëreshat suliote

by

Ne Foto: Gratë Suliote. Pikturë e vitit 1827 nga Ary Scheffer (1795-1858), që përshkruan vetvrasjen heroike të grave Suliote, e njohur si Vallja e Zalongos, gjatë luftrave Suliote. Muzeu i Luvrit në Paris, Francë./

Nga SAIMIR LOLJA/

Guximi i jashtëzakonshëm i grave shqiptare ka qenë shfaqur vazhdimisht në historinë e vendit, por një nga shembujt më të shquar ishte ai u bë i njohur për një degë të popullit Shqiptar të përfaqsuar prej Suliotëve, kur ato u rrethuan prej Ali Pashës më 1792. Suliotët formonin një bashkim gjysëm të pavarur që përmblidhte 66 fshatra, të cilët i përkisnin rrethinave të Margaritit, Paramithisë dhe Janinës. Deri në kohën e Ali Pashës, ata ishin krenarë për rregullsinë e pagesave të detyrimeve që i bënin Portës. Por kurthet e mashtruesit plak Ali, i cili dëshironte t’i kishte të gjithë kalorësit e Sulit dhe të ardhurat e tyre në duart e tij të pangopura, shpejt shkaktuan kryengritjen e popullit. Dhe kështu suliotët nisën luftën e tyre të gjatë dhe të lavdishme kundër fuqive shumë herë më të mëdha të Pashait të famshëm.

Me anë të lojrave të dyfishta, i të cilave ai ishte një mjeshtër i përsosur, Pashai lidhi fillimisht në fuqinë e tij Xhavellën, një nga kryetarët e Suliotëve, dhe pastaj rrethoi Sulin. Kështu, ai u përpoq që me ryshfete ta bindte Xhavellën të tradhëtonte Sulin. Këtu mashtrimi u çiftëzua: Sulioti i zgjuar u duk se pranonte t’i bindej Pashait dhe bile la djalin e tij, Foto, në duart e Ali Pashës si peng. Ai u nis për në Sul në dukje se po e tradhëtonte atë, por pa arritur akoma atje ai i dërgoi një letër kundërshtimi Pashait.

Atëhere, Aliu sulmoi Sulin dhe ishte pikërisht këtu që heroizmi i grave Shqiptare u bë kaq i dukshëm. Mosko, gruaja e Xhavellës dhe e ëma e Fotos, tregoi mrekullitë e vlerave të saja gjatë rrethimit. Ajo shqeu me sëpatë të vogël disa kuti fishekës, ia ngarkoi ato edhe grave të tjera, dhe u sulën drejt llogoreve për t’i shpërndarë ato tek Suliotët. Aliu kërcënoi se do ta piqte të gjallë djalin e saj Foto, por ajo iu përgjigj se ajo ishte e re dhe mund të lindte fëmijë të tjerë, dhe se ajo më mirë të hante mish të pjekur të djalit të saj se sa të tradhëtonte vendin e saj. (Blackwood’s Magazine)

 

The New York Times

8 Shkurt 1880

 

dhe lindja e shtetit shqiptar

 

Revista Blackwood’s Magazine ishte një revistë britanike me qendër në Skoci, e cila periudhën e saj të botimit e pati në vitet 1817-1980 dhe fillimisht quhej Revista e Përmuajshme e Edinburgut (Edinburgh Monthly Magazine). Në kohën e botimit të këtij shkrimi në gazetën The New York Times, qarku i Sulit, në përbërje të Çamërisë, ishte pjesë e Vilajetit osman të Janinës. Ashtu si pohon edhe revista amerikane TIME e datës 26 Gusht 1940, Çamëria i merret Shqipërisë me pushtimin e Janinës prej ushtrise greke më 6 Mars 1913. Një përshkrim faktik i viteve të para të shtetit të sapolindur shqiptar jepet më poshtë mbështetur në librin “Edith Pierpont Stickney, Southern Albania 1912-1923, Stanford University Press, 1926″.

Kryengritjet shqiptare kundër Perandorisë Osmane dhe më pas shpallja e Pavarësisë Shqiptare i prishën planet e shteteve grabitqare dhe balancat e fuqive të mëdha në Europën Juglindore. Si rrjedhim u ndezën dy luftra ballkanike dhe më pas Lufta e Parë Botërore.

Lufta e Parë Ballkanike (8 Tetor 1912 – 30 Maj 1913) filloi me sulmet e Serbisë, Greqisë e Bullgarisë kundër Perandorisë Osmane dhe mbaroi me firmosjen e Traktatit të Konferencës së Paqes të Londrës. Kjo konferencë filloi punimet me 16 Dhjetor 1912 duke patur si shkak shpalljen e Pavarësisë Shqiptare më 28 Nëntor 1912 dhe në fund njohu pushtimet e bëra nga Serbia, Greqia e Bullgaria dhe Pavarësinë e Shqipërisë.

Lufta e Dytë Ballkanike (16 Qershor 1913 – 10 Gusht 1913) filloi kur Bullgaria, e pangopur me pushtimet e saja, sulmoi Serbinë e Greqinë dhe mbaroi me firmosjen e Traktatit të Bukureshtit. Bullgaria e sulmuar edhe nga Rumania e Perandoria Osmane dorëzohet dhe humb atë që pat fituar gjatë Luftës së Parë Ballkanike.

Kufinjtë e sotëm të Shqipërisë zyrtare u përcaktuan nën kujdesin e Britanisë, Francës, Austrisë, Rusisë, Gjermanisë dhe Italisë me Protokollin e Firences më 17 Dhjetor 1913. Para e pas kësaj date, Greqia edhe u përpoq të gjente përkrahje nga shtetet Europiane për rishikim kufiri edhe organizoi fshehurazi shqiptarë të greqizuar të ngrinin krye kundër shtetit Shqiptar, që qeverisej prej Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, me qendër në Durrës dhe kryetar princin Gjerman William of Wied. Përkrahja Greqisë për këtë gjë nuk i erdhi dhe një arësye për këtë mund të gjehet tek fjalimi në Dhomën e Ulët të Parlamentit Britanik më 8 Maj 1913 nga Walter Guiness, i cili tha: “Greqia po kërkon territor në Shqipërinë e Jugut ku raca Shqiptare është shumicë absolute”.

Në Shkurt 1914, këto gjashtë fuqi të mëdha Europiane i bënë të ditur Greqisë se shumica e ishujve të Detit Egje do t’i jepeshin asaj më kusht që ajo të tërhiqte ushtrinë pushtuese nga Shqipëria e Jugut brenda muajit Mars 1914 dhe ta respektonte shtetin Shqiptar. Por nën nxitjen e drejtpërdrejtë të Greqisë (në dukje zyrtarisht asnjanëse), grekërit në Jug të Shqipërisë me në krye priftërinjë e tyre deklaruan më 28 Shkurt 1914 se formonin një të vetëquajtur “Republikë Autonome të Epirit të Veriut, e cila përmblidhte Himarën, Gjinokastrën, Sarandën dhe Delvinën”. Kryetar i saj u emërua Gjergj Kristaq Zografo nga Lunxhëria, i cili më 2 Mars 1914 në Gjinokastër u shpreh se “është e pamundur të vihemi nën zgjedhën e një populli barbar…”.

Në fund të Marsit 1914, qeveria shqiptare kërkoi nga Fuqitë e Mëdha ta detyronin Greqinë të t’i jepte fund masakrave në Shqipërinë e Jugut. Theksi u vu në faktin se ndërsa në dukje ushtria greke po largohej prej Shqipërisë së Jugut, në fakt ajo edhe po lente mbrapa banditë të organizuar e të armatosur prej saj edhe po iua ndërronte veshjet ushtarëve të saj për t’i rreshtuar me “ushtrinë e Epirit të Veriut”. Me qëllim që t’i jepte sa më parë fund shkretimit dhe të sillte paqen në Jug të Shqipërisë dhe në kushtet e një shteti shqiptar akoma me kërthizë të lidhur, Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit luajti lojën e bisedimeve, të mbajtura në Korfuz, me “grekërit e Epirit të Veriut”. Frika, se nëse përfundimet e këtyre bisedimeve të zhvilluara në Korfuz nuk do ishin të kënaqshme do të shkaktonin pushtimin e Shqipërisë së Jugut prej trupave Italiane dhe Austro-Hungareze, bëri që një marrëveshje [që mund të njihet edhe me emrin si Protokolli i Korfuzit] të firmosej më 17 Maj 1914. Me këtë iu jepej garanci “grekërve të Epirit të Veriut se kryetarët e bashkive të qyteteve kryesore të ishin të krishterë ortodoksë, që grekërit të mos thërriteshin në ushtri dhe të kishte liri fetare e arsimore për ta”, por gjithmonë duke ruajtur kontrollin e sipërm të qeverisë shqiptare.

Lufta e Parë Botërore (28 Qershor 1914 – 11 Nëndor 1918) filloi me vrasjen në Sarajevo të nën-mbretit Franc Ferdinand të Austrisë nga një serb dhe mbaroi me nënshkrimin e armpushimit prej ushtrisë gjermane. Në kohën e shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, Shqipëria zyrtare praktikisht nuk kishte qeveri qëndrore dhe Princi William of Wied u detyrua të largohej nga Shqipëria në Shtator 1914. Ushtria greke e pushtoi përsëri Shqipërinë e Jugut më 27 Tetor 1914 dhe “qeveria e përkohshme e të ashtëquajturës republikë autonome e Epirit të Veriut” bëri të ditur se nuk do egzistonte më sepse kështu qëllimet e vërteta të saja ishin arritur. Shqipëria e Jugut mbeti e pushtuar prej ushtrisë greke deri në vitin 1915 kur ajo u shty prej ushtrisë italiane.

Perandoria Austro-Hungareze zyrtarisht mori brenda saj më 1909 Bosnje-Hercegovinën, të cilën e pat pushtuar që më 1878 dhe ndërkohë u bë edhe garantore e Pavarësisë së Shqipërisë më 1912. E dehur nga pushtimet e dy luftrave ballkanike dhe me ëndrën për një Serbi të Madhe ku të përfshihej edhe Bosnja-Hercegovina, nën nxitjen e mbështetjen e Rusisë, duke parë të bllokuar daljen në Adriatik prej një Shqipërie të pavarur, Serbia sulmoi Shqipërinë dhe kreu vrasjen e nën-mbretit Franc Ferdinand. Austro-Hungaria kërkoi që Serbia të largohej nga Shqipëria dhë njëkohësisht të mbahej përgjegjëse për atentatin e kryer. Kjo përplasje, në dukje diplomatike, midis Austro-Hungarisë të mbështetur nga Gjermania dhe Serbisë të mbështetur nga Rusia ndezi fitilin e Luftës së Parë Botërore dhe Shqipëria zyrtare nga shesh u bë përshesh prej ushtrive të huaja.

Konferenca e Paqes në Paris (18 Janar 1919 – 21 Janar 1920) u mbyll në fund me themelimin e Lidhjes së Kombeve. Në këtë konfernecë u bënë përsëri përpjekje për ta qethur Shqipërinë e mbetur, por ndërhyrja e presidentit amerikan Woodrow Wilson (1856-1924), i sqaruar nga shqiptarë dhe miqtë e tyre, e shpëtoi Shqipërinë e sotme dhe i ashtëquajturi “Protokolli i Korfuzit” i zhvlersuar më parë prej vetë “grekërve të Epirit të Veriut” u mohua përfundimisht (rebus sic stantibus).

VETEM NË SHKODER: 182 TË VRAMË, MBAS VITIT 1985…

by

●“Ramiz Alia kishte mundësi me ba gjak…’po nuk bani!” thonë “disa…”!

●Prandej, edhe vazhdon me kenë edhe ky si “shokët…hero…”!!

* Kurrë Shqiptarët nuk do të mësojnë të verteten! Ma shumë “nuk dishrojnë”

* Kudo që të veni kamben mendoni se komunizmi gjakatar ka hapë një Varr!

Nga Fritz RADOVANI/

Ne Foto: Ky asht Trupi i pajetë i Pllumb Pëllumbit, vra në Hot (Shkoder) më 16 qershor 1990…/

Isha kurjoz me dijtë aty nga viti 1993 të verteten se, cila, asht arsyeja e vrasjes së njenit prej Fisit tim në vitin 1948…të pakten si asht shkrue nder dokumenta?!.. U nisa e shkova në degë të mbrendshme të Shkodres. I tregova rojes e ai thirri një oficer që kishte arkivin. Nuk vonoi erdhi e mbasi i shpjegova pse unë e kerkoj atë dokument, mbasi i pushkatuemi asht arrestue në nandorin e 1946 dhe vetem na asht njoftue nga roja e deres së hetuesisë Dulaç Lekiqi, ku ishte Kuvendi i Fretenëve i kthyem në burg se, dje me daten 11 Mars 1948, “asht pushkatua, dhe mos sillni ma ushqime!”…na nuk dijshim asgja ma shumë të dokumentueme deri në vitin 1992.

Shkueme në një zyrë ku nuk kishte njeri. U ula tek një tavolinë dhe aty oficeri X më solli një blok të trashë të pergatitun me disa fletore të lidhuna bashkë. Më shpjegoi se “këtu janë të gjithë emrat e Atyre personave që janë pushkatuar nga viti 1944 e deri në vitin 1991 në kufi.”

E hapa dhe fillova me lexue emnin, emnin e babës, mbiemnin, data ose viti i ekzekutimit, simbas rendit alfabetit. Kishte rasë që shenohej fshati prej nga ishte kenë. Ndonjë kishte edhe vendin e ekzekutimit (në ndonjë rreth tjeter) kur nuk ishte pushkatue në Shkoder. Oficeri iku dhe më la vetem tue shikue Ata Emna të mjerë… Gjatë leximit fillova me kujtue edhe “disa” që nga koha më ishin fshi fare nga kujtesa Emnat e Tyne… ose i kishe ndigjue si Fise po, nuk i kam njoh kurrë se jam kenë fëmijë, p.sh. Kazazët, Dedëjakupët etj…

Nga fundi mu kujtuen edhe emnat e dy oficerave të ushtrisë që u dënuen krejt vonë, se gjoja kishin mendue me shkue nga Shkodra dhe me lirue të burgosunit e Spaçit…etj. dhe u vrane.

Nder të vramit në kufi njoha emnin e Dhuratës, vajzës Bahrije Manit, me të cilen kam punue (prill 1990) kur i vrane vajzen dhe sigurimi e pat varrosë tek Radio Shkodra, tek antena e Kuçit, …dhe emni i djaloshit  Pllumb Pllumbaj…per të cilin u ba edhe protesta në Shkoder.

Listat vazhdonin me data dhe vendet ku janë vra…deri vonë.

Kjo per mue ishte e pakuptueshme mbasi në Shkoder na nuk kujtonim gjyqe!

 

Fillova me dyshue per ndonjë gabim shenimi mbasi kishte edhe disa emna qytetesh tjera si Permet, Vlorë, Pogradec, Sarandë etj…që ishin shenue aty dhe Emni i të vramit njihej se ishte nga Veriu. Erdhi oficeri dhe e pyeta tue i tregue të verteten se në Shkoder, në dhjetë vjetë që kanë kalue unë, nuk kujtoj asnjë nga këta Emna që janë këtu, perveç, Atyne kater që shpjegova ma naltë. I paraqita edhe variantin e ndonjë vrasjes në kufi, po këtu mbas vitit 1985 bahen edhe 182 të pushkatuem apo të vramë, që në Shkoder, “na as nuk i kemi ndigjue kurrë këta vrasje”!

Më shikoi dhe më besoj, se po i thojshe të verteten, nuk ngurroi fare me më tregue ate që as nuk më shkonte nder mend. Jam i bindun se këte e bani edhe nga keqardhja per ata vrasje!

“Këta Emra janë shumica djelmë të rinjë, po me biografi të keqe. Kur ishin ushtarë u dergonin në vende të largëta nga Shkodra. Atje disave u bëhej një gjyq “i thënçin” dhe gjyqi i dënonte me vdekje “per tentativë arratisje”, ose “veprimtari armiqësore”…Silleshin në fshatin e vet dhe prindërve u thohej: “Ka vra veten gabim…ose janë vra duke luajtur, nga pakujdesia apo e ka vra një shoku i vet padashje…etj. Kështu, familja e persekutuar, duke mos mundur  të kerkoi të verteten nga fshatrat e thella malore, apo fshatarë kulakë… kanë humbur djalin!”…

Po në gjithë Shqipninë sa ka vra Ramiz Alia, kështu, si në Shkoder!!?

Po lista e plotë e të vramëve nder kufijë kur do të publikohet?..

Melbourne, 2013.