Nga Gëzim Puka/

“Nashke” një fjalë që e dëgjoj që fëmijë, për një entitet që flet një gjuhë tjetër dhe që rron në qytetin tonë prej shekujsh. Shoh titullin e kësaj antologjie dygjuhëshe dhe e rigjej kuptimin e kësaj fjale rrënjë “naši” – “tanët”, që prodhohet përtej kufirit tonë verior, në Mal të Zi. Fjala shqipe letrare është ruajtur mirë artistikisht ndër autorët me qasje realiste e moderniste, që vijojnë të shkruajnë po aq mirë shqipen tonë të bukur. Përmes kësaj antologjie prezantohet vlerat estetike të prozës shqipe të disa autorëve kryesorë bashkëkohorë. Peshën e këtij libri e shton edhe përkthimi në “nashke”, domethënë në gjuhën e Malit të Zi, në gjuhën e fqinjëve tanë të moçëm.

Një ngjarje e tillë e ngjashme pati ndodhur disa vjet më parë me antologjinë “Dy gjuhë – një libër”, që u mbështet dhe u promovua edhe nga Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, duke përcjellë respektivisht në dy gjuhë autorë të spikatur shqiptarë të Veriut dhe autorë malazezë. Kjo tregon se arti i fjalës, para së gjithash, ka epërsinë të shembë barriera ideologjike dhe politike, si dhe është mjeti estetiko-etik më qytetërues.

Mbase e kemi theksuar edhe herë të tjera, por e gjej me vend të përsëris se letërsia shqipe në Mal të Zi e ka krijuar një profil të sajin, që ruan ngjyrat lokale, pa u ndikuar shumë nga letërsia që bëhet në Tiranë apo në Kosovë. Këtë e dëshmon edhe ky produkt, kjo antologji që marrim sot në dorë, “Të gjithë tanët” (Svi naši) – Antologji e prozës së shkurtër e shkrimtarëve shqiptarë në Mal të Zi, botuar nga Qendra për Ruajtjen dhe Zhvillimin e Kulturës së Pakicave të Malit të Zi në vitin 2022 në Podgoricë.

Proza e shkurtër gjithmonë tërheq lexuesin, së pari, se përmban një rrëfim dhe një mendim më të përqendruar. Ajo përpunon një figuracion të ngjashëm me poezinë. Kjo mbase është edhe mendjeshkrepja e zgjuar e hartuesve të kësaj antologjie, që ta mbërthejë lexuesin që kundron mes rreshtash esencialë, krijimtarinë e disa zërave shkrimtarësh, shumë të njohur, por edhe më pak të njohur, në atë anë të kufirit.

Veçova disa nga emrat e këtij libri, si: Mehmet Kraja, Zuvdija Hodžić, Hajro Ulqinaku, Anton Gojçaj, Jaho Kollari, që vijnë përmes këtij libri me gjithë shumëkuptimësinë e mundshme, që ofron krijimtaria e tyre. Konceptimi i çdo paraqitjeje të autorëve përmes një pasazhi biografik dhe veprimtarie letrare, ia shton vlerën kësaj përmbledhjeje me proza, por në anën tjetër, veçimi dhe dallimi pikërisht i atyre titujve, rigjallëron një lloj të ri kuptimi për tekstet e përzgjedhura, që mbase lexuesit, edhe atij më të vëmendshëm, mund t’i kenë shpëtuar.

Zuvdija Hodžić është ndër emrat më të njohur të shkrimtarëve të Malit të Zi. Ky autor më pati tërhequr vëmendjen me romanin e tij “Të gjithë njerëzit e mi”, që i është përcjellë lexuesit shqiptar disa vjet më parë. Tekstet e Hodžić në këtë antologji janë sjellë në shqip prej përkthyesit Dimitrov Popoviq, i cili është ndër kontribuesit kryesorë të këtij libri, së bashku me Qazim Mujën.

“Rrasa” është një tregim që për nga stili ka diçka prej përralle, qoftë në aspektin rrëfimtar, kryesisht me fjali të thjeshta që tregojnë veprime, por edhe përsa i përket ngjarjes semiotikisht të dhënë me disa programe kallëzimore, që sillen rreth një objektit me vlerë, që është thesari i fshehur poshtë një rrase në mes të qytetit.

Citoj:“Rrasa ndodhej në mes të çarshisë së Gucisë,e lëmuet si ndonjë gur i gdhendur,e madhe rreth tri metra, në formë vezake të çrregullt. Aty ishte nga kohë të moçme, kur nuk kishte pasur as shtëpi, as çarshi, por kishte qenë pyll i madh. Përfundi saj ndodhej thesari (i padukshëm dhe i fshehur si çdo gjë me vlerë) florinjtë e verdhë si dylli, që do t’i takonin vetëm atij që është shkruar.”

“Rrasa” edhe simbolikisht është një nivel i pathyeshëm rrëfim shumështresor. Sa më shumë ngjarje që e rrethojnë rrasën, aq më shumë mësime merren prej saj. Përmes analepsash vijnë aktantë-subjekte, që kërkojnë të bashkohen më një objekt me vlerë, që është ari, pasuria e beftë, e cila e lumturon njeriun, nëse e gjen. Tregimi fillon me një ëndërr, për thesarin e gjetur poshtë rrasës. Përvijohen fundet tragjike të personazheve që kërkuan ta shtien në dorë këtë thesar, por mbaron me një përgjumje të lumtur shprësëlënëse prej përrallash.

“I kënaqur, ishte rrotulluar në krahun tjetër dhe ishte zhytur në gjumë, fëmijëror, si dikur, të qetë e të rehatshëm, në gjumin e këndshëm të njeriut që kishte gjetur çëlësin e humbur dhe që e dinte se mund të jesh i pasur dhe i lumtur.”

Strategjia e mistershme e përrallës ironikisht nuk është përdorur për të zgjuar thjesht fantazinë e lexuesit, por është një rikujtim arketipor, i vjetër sa njerëzimi, që ia ndërmend edhe lexuesit të bashkëkohësisë, se në këtë botë jemi dënuar fatalisht për ta kërkuar lumturinë vetëm tek puna e mundimshme, e përditshme dhe e dobishme.

Tek copëza “Dikush thërret” Hodžić zbret nga rrëfimi i jashtëm drejt brendësisë së një dhembjeje katastrofike, që buron nga zemra e një nëne të mjerë për humbjen e fëmijëve të saj. Përsëri jemi në regjistrin gjuhësor dhe tonet e një rrëfimi baladesk, tipik ballkanas, ku fatkeqësitë ndjekin njëra-tjetrën. Me ndërtime sintaksore ku mbizotërojnë fjalitë e thjeshta ose me pak pjesë, autori arrin të shpojë brenda imagjinares së një lexuesi, që e ka ndeshur edhe më parë tragjedicitetin e jetës ndër heronjtë mitikë e kreshnikë, por kësaj here rrëfimi ka zbritur ndër personazhe që përfaqësojnë shtresat dhe shkallët më të ulëta të shoqërisë. Ja si përshkruhet fati i njërit prej fëmijëve të kësaj nëne të mjerë:

“Plasi bomba e shkretë sa e gjithë Gucia u tund. Kadriun ma goditi poshtë sisës, e ndau dhe e dogji. Copat e trupit i vareshin të gjitha. As duart në të, aq sa hoxha nuk mundi të ma lajë. Kur nuk luajta mendsh atëherë, s’kam për të luajtur kurrë”.

Universaliteti i dhembjes njerëzore kërkon vërtet dorën e një shkrimtari si Hodžić, për të të kaluar përmes pragut të një vajtimi prej Ajkune, brenda një zemre nëne “magjype”.

“Mbreti” i Mehmet Krajës është një tjetër tekst që është veçuar me mjaft kujdes nga krijimtaria e këtij autori, që vazhdimisht i ka dhënë prodhim të spikatur sistemit tonë letrar qoftë në prozë, qoftë në dramë. Përmes një forme rudimentale dialogu, vjen për lexuesin një prozë e gjallë simbolike. Është një dialog që zhvillohet midis një personazhi njeri të paemër, të pacak dhe të pakohë, me Mbretin apo figurën e sundimtarit. Kjo është një prozë e shkurtër e ndërtuar me tri paragrafe. E para është replika përshkruese infernale e një peizazhi dantesk luftrash dhe viktimash të llahtarshme. Paragrafi i dytë është përshkrimi i vendit dhe dy personazheve të tjera që ndjekin replikën e njeriut, Mbreti dhe qeni i tij. Ndërsa paragrafi i tretë është vetëm replika e shkurtër e Mbretit, si shprehje e indiferencës së përhershme të sundimtarëve për historitë e të sunduarve. Është kjo “trini” kompozicionale, që shpreh asgjënë që ndodh, kur mjerimi veç rrëfehet përballë qenieve të qenëzuara dhe pushtetit që e konsideron veten të pamposhtur.

Ndërsa tregimi tjetër përfaqësues i Mehmet Krajës në këtë antologji, është “Historia e një andrre të hershme”, ku më një gegërishte të ëmbël veriperëndimore, vjen historia e disa njerëzve të thjeshtë, që jetojnë në kufij të shteteve dhe në kufij të kohëve të luftërave. Ka diçka prej kronike si tek “Kronikë në gur” e Kadaresë, por edhe diçka prej proze ekzistenciale, si ajo e Albert Kamysë. Janë histori ciklike, që përsëriten nga brezi në brez, por të rrëfyera prej një zëri fëminor.

Citojmë: “Siç kam thanë edhe nji herë, baba diq në fruer të atij dimni, qi i bjen dy muej ma vonë mbasi kish ba me shkue në Shkodër për me marrë vesh se shka po bahej me ne. Ai nuk lëngoi giatë si gjyshi dhe vdekjen, e cila dukej sikur rrinte në hatllat e akshihanes, e mbërrijti ma shpejt, ndoshta për shkak se msheftësitë e saj tashma ishin mësue prej njerëzve të shtëpisë sonë.”

Përballë këtij absurdi, narratori i parritur mirë bluan tema të mëdha ekzistenciale, përmes një gjuhe natyraliste ekspresive, sidomos përsa i takon aspektit përshkrues. Mungojnë mbase qëllimisht sekuencat dialogjike, gjë që nuk ia zbeh aspak vlerën kësaj kronike dramatike, që mbart absurditetin e një jete pa qëllime.

Tregimi mbyllet: “U futa në shtëpi nëpër derë të çelun e në akshihanen mbushun errësim gjeta nji dyshek shtrumun anës votrës. Nji dishir i motshëm më shtyni me u shtri atje e me shikue ngeshëm hatllat atje sipër, veshun mugëtirë të blertë e hijesh të vjetra gjithandej”.

Kur ndërmend se krijimtaria e Hajro Ulqinakut, i drejtohet një lexuesi fëminor, nuk mund të mos vëresh se këto dy rrëfenja të këtij libri, nuk përjashtojnë edhe modelin e lexuesit të rritur të anëve tona, që mbase edhe për shkak të origjinës kanë një lidhje qenësore emocionale me ato treva, me detin dhe me simbolikën e tij. Akti i të lexuarit është i lidhur pazgjidhshmërisht me të përjetuarit. Është kjo arsyeja që tek tregimet e Hajro Ulqinakut, zgjohen emocione të gjithanshme, që shumë prej poezive të mira i përçojnë. Lexon prozën poetike “Çka flasin pulëbardhat” dhe nuk ka sesi mos të të kujtohet “Albatrosi” i Bodlerit.

“Afrohet mbrëmja mbi det. Në mol – plot kureshtarë: fëmijë e të mëdhenj. Është koha të kthehen anijet e peshkatarëve në liman. Dhe qe, atje tek Ishujt e Koraleve, dallohen peshkatoret. Pas tërheqin rrjetat dhe tufat e pulëbardhave…”

Shoqërizimi i botës fëminore me pulëbardhat dhe detin, shenjojnë një prozë që më shumës sesa me simbolin, përpiqet të të krijojë imazhe dhe të të kthjejë në kohë. Enumeracione dhe shkallëzime të tipit: “…fishkëllojnë, krikëllojnë, flasin” ndërtojnë tek lexuesi kuptimin e pakohë dhe të paanë, që e krijon arti i bukur i fjalës.

Tema në dukje e thjeshtë tek tregimi “Çfarë gjonje”, ku paraqiten veç dy personazhe peshkatarë, babë e bir. Djali i ri ka atë ditë shumë fat në gjuetinë e peshkut. Natyrshëm të kontrastohet mendimi me kryeveprën e Heminguejt “Plaku dhe deti”, historia e peshkatarit të pafat, duket se të vjen si paratekst përmes një rrëfimi me një stil prej realizmi magjik. Edhe në këtë rast është përfshirë lexuesi i rritur dhe i kultivuar me letërsi të mirë.

“Dielli tash ishte ngritur në qiell, mbi Ishullin e Pulëbardhave dhe digjte. Në syprinën e valëzuar të detit notonin pulëbardhat. Dy peshkatarët me kënaqësi shikonin peshqit në sandall.

-Çfarë gjonje!- shqiptoi peshkatari i ri.

-Çfarë fati!- e plotësoi garga.”

Por teksti i Hajro Ulqinakut nuk ka vetëm përjetime deti, aty gjen edhe të folmen e këndshme të Ulqinit, që tingëllon aq bukur në gojën e personazheve.

Në anën tjetër me një penë gjithnjë e më të stërvitur, vijnë dy tregime, ndër më filozofiket e këtij volumi, prej Anton Gojçajt. Tema e lirisë, e dashurisë dhe e komunikimit njerëzor mishërohet përmes një historie me personazhe alegoriko-simbolike, siç janë: një papagall (Alefi) dhe një zog tjetër (Omega). Nga vetë emrat e personazheve të formatit Borges, dëshmohet vlera e thelluar e leximeve të shkrimtarit. Përmes një ngjarjeje në dukje minimaliste, brenda këtij teksti rrëfehet vetë historia e njeriut dhe raporti i tij me lirinë. Tek këto dy figura kryqëzohet edhe keqkuptimi i alegorisë me simbolin. Sipas Umberto Ekos alegoria e kthen dukurinë në koncept dhe konceptin në figurë, ndërsa simboli e kthen dukurinë në ide dhe idenë në figurë. Në lexim tim papagalli Alef është alegori e vetmisë së njeriut modern, ndërsa Zogu është simbol i lirisë së keqpërdorur.

Citoj nga replika e Omegës në dialogun me Alefin: “Liria e ka çmimin e vet, shpesh më të shtrenjtë se jeta e një zogu…”

Alefi borgesian është pika mitike e universit, ku të gjitha veprimet, të gjitha kohërat zënë të njëjtën pikë, pa mbivendosje. Alefi dhe Omega janë përkatësisht germa e parë dhe e fundit me të cilat është shkruar libri i Zotit. Fabula “botëkrijuese” e Gojçajt i vendos këto personazhe në një apartament ku papagalli Alef, i cili jeton në kafaz, dashurohet me zogun Omega, që jeton i lirë. Është një dashuri alegorike platonike, e cila mbulon përmes kësaj gjetjeje lidhjen ndërtektësore të këtij autori me elementet biblike e më shumë. Në tregim kemi ironikisht të shprehur një lidhje të pamundur, pasi papagalli Alef jeton si i burgosur, ndërsa zogu Omega shijon lirinë e pakufishme. Pikëtakimi i fillimit dhe i fundit, i Alefit me Omegën, është tragjik, është vdekje. E megjithatë gjithë ky shtresëzim filozofik lidhet me dashurinë për jetën. Për çiftin e ri që jeton në apartamentin ku luhet kjo tragjedi zogjsh, kjo vdekje është thjesht një moment frikësimi.

Citoj: ““O zot, ç’po bëhet kështu?”- ofshani thellë e zonja e shtëpisë.

“Ç’ka të bëj me zogjtë e vdekur, o Zot?”

Gruaja e mori zogun dhe e futi po në atë kontenjer ku e pat hedhur veç ca minuta më parë Alefin.”

Përmes një përfundimi thuajse kafkian, që ka diçka prej “Metamorfoze” , mbyllet ky tregim që e bllokon lexuesin ndër mendime.

Tregimi tjetër “Shkrimtari i ri dhe qielli” trajton përhumbjen e njeriut të letrave në një botë gjithnjë e më sipërfaqësore. Është një rrëfim prej një pozicioni ironik prej “narratori të gjithëdijshëm”, i cili fokusohet qëllimshëm veç në veprimet e jashtme, pa dashur të zbresë në problemet dhe shqetësimet psikologjike të shpirtit krijues.

Jaho Kollarin e kam njohur si “Poeti i mijëvjeçarit të tretë”, një vëllim poetik që më pati nxitur për të bërë një shkrim, por edhe më vonë përmes një vëllimi tjetër me tregime. Autori, që prej vitesh është kurbetli, nuk e mënjanon temën e vendlidjes, të mërgimit, të detarisë, të cilat nuk i mungojnë me lidhjet e tyre kuptimore edhe kësaj përmbledhjeje. Vokacioni i tij për letërsi është i hershëm, por edhe i përditësuar vazhdimisht me krijimtari stilistikisht të përpunuar mirë, sipas poetikës së një realizmi magjik. Një krijues mjaft shprehës i lidhjeve me kode zakonore që kanë të bëjnë me burrërinë, trimërinë, virtytin, siç është rasti i tregimeve “Hafija”, ku përmes një ironie të hollë jepet fati i një kapadaiu stereotip ballkanas, aq i ndeshur në mendësinë e lexuesit tonë. Tek “Brahushi ‘kalasë” rrëfehet në të folmen e Ulqinit dashuria e pafat dhe dëshpërimi i një detari. Edhe tek ky tregim i Kollarit kemi një njeri të atrofizuar në shumë pikëpamje, me një ankth të vazhdueshëm, i përjashtuar dhe i padobishëm. Kjo prozë e shkurtër zhveshet nga ornamentet stilistikore dhe zbukurimore. Brahushi i kalasë është simbol i njeriut të tradhtuar dhe të lënë mënjanë nga prakticiteti dhe interesi i përditshërisë. Autori vijon t’u japë vend dhe zë këtyre aktantëve të përjashtuar nga shoqëria, të cilët janë “të tjetërsuar” dhe “të çoroditur” nga interesa jo materialiste.

Për të përfunduar mendimin që e nisëm në hyrje të këtij shkrimi, mund të themi se kjo antologji e titulluar “Të gjithë tanët” (Svi naši), e mbushur me krijimtari domethënëse autorësh të veçantë të botës shqiptare dhe e përkthyer brenda një areali dygjuhësh nga: Dimitrov Popović, Qazim Muja, Nikolla Berisha, Suzana Mujić, duket se përpunon mjaft mirë shijen letrare të lexuesve.

Shkrimtarët e përfshirë në këtë antologji tingëllojnë mjaft mirë si në tonën gjuhë shqipe, ashtu edhe në nashken e Malit të Zi, duke ngritur kështu plot ura estetike, që janë paraprirëse të paqes dhe komunikimit shpirtëror mes popujve.