s p – Page 18 – Dielli

Studimi im mbi dokumentin e rrallë të Alois/Luigj Gurakuqit dhe letrën e tij të datës 21 qershor 1917

November 26, 2025 by s p

Lekë Mrijaj/

Në kuadër të 100-vjetorit të martirizimit të firmëtarit të Aktit të Pavarësisë, atdhetarit, poetit dhe publicistit të shquar Alois (Luigj) Gurakuqi, ndërmora një kërkim të thelluar shkencor në fondet arkivore të kohës, me synimin për të nxjerrë në dritë dokumente të pazbuluara më parë, të cilat mund të plotësojnë mozaikun e portretit të kësaj figure të jashtëzakonshme të historisë sonë kombëtare.

Gjatë kësaj pune kërkimore, pata fatin të zbuloj një dokument tejet të rëndësishëm, pra, një letër origjinale e datës 21 qershor 1917, e firmosur nga vetë Alois/Luigj Gurakuqi, e ruajtur me përkushtim në arkivat e vjetër, por e paekspozuar deri më sot për publikun e gjerë dhe studiuesit. Ky zbulim përfaqëson një dritare të hapur drejt mendimit, ndërgjegjes qytetare dhe vizionit kulturor të Gurakuqit, duke na mundësuar të depërtojmë më thellë në universin e tij shpirtëror e intelektual, në një periudhë tepër të ndjeshme për fatet e Shqipërisë.

Letra e gjetur (tê cilin mund ta shihni dhe lexoni nê faksimil) e paraqet Gurakuqin në një dimension që historiografia shpesh e ka anashkaluar në atë të edukatorit moral dhe vizionarit kulturor. Në këtë dokument të vitit 1917, ai i drejtohet Drejtorisë së “Zoja e Shkodrës”, një ndër organet më të rëndësishme të shtypit kulturor të qytetit, i cili luante rol kyç në formimin e ndërgjegjes qytetare, në forcimin e ndjenjës kombëtare dhe në edukimin shpirtëror të mbarë trevave shqiptare. Letra është shkruar me një ton të përkushtuar miradije dhe falënderimi, ku Gurakuqi e përgëzon me sinqeritet themelimin dhe vijimin e botimit të kësaj përkohshmeje, duke e cilësuar atë si një instrument të domosdoshëm për përhapjen e dritës kulturore dhe për ndërtimin e një shoqërie me themele të shëndosha morale e arsimore. Për Gurakuqin, periodikë të tillë nuk ishin vetëm faqe të shtypit, por qendra ndriçuese të jetës qytetare, institucione të cilat bartnin përgjegjësi të lartë edukative në një kohë kur kombi shqiptar po përballej me sfida të mëdha shoqërore, identitare dhe politike.

Në përmbajtjen e letrës del qartë shqetësimi i tij i thellë për dukuritë e shthurjes që po prekin rininë e kohës, fenomen të cilin ai e përshkruan si një rrezik serioz që cënon themelet morale të shoqërisë shqiptare. Ai i kushton rëndësi të veçantë ruajtjes së virtyteve, zakoneve të mira dhe vlerave familjare, duke e parë rininë jo vetëm si bartëse të së ardhmes, por si pasqyrën më të ndershme të ndërgjegjes së kombit. Në këtë kontekst, Gurakuqi beson se periodiku “Zoja e Shkodrës” mund të shërbejë si një epiqendër udhërrëfyese, një busull morale dhe një mbështetje e fortë për ata që kërkojnë të edukojnë më të rinjtë me frymë të pastër, me disiplinë shpirtërore dhe me dashuri për atdheun.

Një aspekt jashtëzakonisht domethënës i dokumentit të gjetur është dhurimi prej 20 koronash që Gurakuqi ia bashkëngjit letrës. Megjithëse modest në vlerë monetare, ky gjest ka një simbolikë të thellë atdhetare e kulturore, duke treguar se Gurakuqi nuk ishte vetëm një njeri i fjalës, por edhe i veprës. Ky akt i thjeshtë, por i madh në kuptim, dëshmon për shpirtin e tij të përkushtuar dhe për besimin e tij të palëkundur se kultura dhe arsimi kishin nevojë jo vetëm për përgëzim, por edhe për mbështetje konkrete, për vepra që ushqejnë idealet kombëtare dhe ndërtojnë ura të forta mes brezave.

Analiza ime e këtij dokumenti sjell në dritë një dimension të ri të Alois/Luigj Gurakuqit, pra, atë të mendimtarit të thellë kulturor, të një njeriu që e kuptonte se një shoqëri e shëndoshë nuk ndërtohet vetëm mbi politikë, por mbi moral, edukim, kulturë dhe vlera shpirtërore. Në tekstin e letrës, përveç mesazhit të qartë për përkrahjen e shtypit kulturor, bie në sy një mendësi që kapërcen kohën: bindja se qytetërimi shqiptar duhet të mbështetet mbi dritën e dijes, mbi forcën e karakterit dhe mbi përkushtimin ndaj së mirës së përbashkët. Ai është i vetëdijshëm për rreziqet që shoqëria shqiptare duhet të përballojë, por njëkohësisht shpreh edhe besimin e palëkundur se përmes institucioneve të tilla kulturore, populli shqiptar mund të ecë drejt një të ardhmeje më të ndritur, më të drejtë dhe më të denjë.

Ky dokument i zbuluar e ndriçon figurën e Gurakuqit në një këndvështrim të ri. Ai nuk shfaqet vetëm si firmëtar i Pavarësisë, si politikan apo si publicist, por si një njeri i brendshëm i kulturës, një prijës shpirtëror, një edukator i heshtur që punonte për të mirën e kombit me maturi, përkushtim dhe largpamësi. Kjo letër dëshmon se pas veprave të tij të njohura qëndronte një frymë e thellë humane dhe një besim i pashkëputur në rolin e kulturës për ndërtimin e ndërgjegjes kombëtare.

Në këtë 100-vjetor të vrasjes së tij, ky dokument i zbuluar, studiuar dhe analizuar merr vlerën e një amaneti kulturor. Ai na thërret që të rilexojmë me seriozitet të kaluarën tonë, të rivlerësojmë figurat tona kombëtare dhe të kuptojmë se kultura, morali dhe edukimi janë shtyllat pa të cilat asnjë komb nuk mund të mbijetojë. Ky dokument rrezaton dritë mbi një epokë, mbi një ideal dhe mbi një njeri që përfaqëson një prej themeleve më të qëndrueshme të ndërgjegjes shqiptare. Flijimi, vizioni, maturia dhe dashuria e tij për Shqipërinë mbeten të pashuara dhe udhërrëfyes për brezat që vijnë.

P.S. Faksimili i dokumentit origjinal të letrës së 21 qershorit 1917 gjendet i ruajtur në arkivin përkatës dhe paraqitet këtu si dëshmi e drejtpërdrejtë e studimit shkencor.

SHQIPTARËT NË MAQEDONI DHE A MUND TË JETË SHKUPI KRYEQYTET EVROPIAN ME MANIRE BALLKANIKE?

November 26, 2025 by s p

Në prag të vitit 2028, Shkupi përballet me një zgjedhje historike: të mbetet peng i fasadave të vjetra që e kanë izoluar, apo të ecë drejt vlerave universale që mishëron Nënë Tereza solidaritet, humanizëm, bashkëjetesë dhe dinjitet i përbashkët. Kjo zgjedhje nuk është thjesht kulturore; ajo është historike, politike dhe morale, dhe përcakton fytyrën që Shkupi do t’i paraqesë Evropës për dekadat e ardhshme.

Nga Prof.dr Skender ASANI

Shpallja e Shkupit si “Kryeqytet Evropian i Kulturës 2028” nuk është thjesht një titull simbolik që shërben për një vit festiv apo protokollar. Ajo përbën një barrë historike, një privilegj që kërkon përgjegjësi, përkushtim dhe një vizion të ndershëm për të paraqitur identitetin autentik të qytetit përpara Evropës. Shkupi nuk është një hapësirë e thjeshtë urbane; ai është një mozaik i gjallë i shtresave kulturore që fillojnë me lashtësinë ilire dhe vijojnë përmes periudhave të krishterizmit mesjetar, katolik dhe ortodoks, trashëgimisë osmane ( muslimane ) dhe të komuniteteve shqiptare, maqedonase, hebraike dhe rome. Kjo shumësi, ky mozaik historik, është esenca e karakterit të tij evropian dhe çdo përpjekje për ta reduktuar atë në një vizion njëdimensional ose në skema të vjetruara do të ishte mohim i vetë historisë dhe identitetit qytetar.

Takimi i javës së kaluar në Bruksel, ku Ministri i Punëve të Jashtme dhe Tregtisë, z. Timço Mucunki, Ministri i Kulturës, z. Zoran Ljutkov dhe Kryetari i Qytetit të Shkupit, z. Orce Gjorgjievski raportuan para Komisionerit Evropian për Drejtësi Ndërbreza, Rini, Kulturë dhe Sport, z. Glenn Mikalef mbi projektin “Shkupi Kryeqytet Evropian i Kulturës 2028”, u zhvillua pa asnjë përfaqësues shqiptar në ekipin vendimmarrës. Ky boshllëk nuk është një detaj teknik apo formal; ai sinjalizon një rrezik të drejtpërdrejtë për integritetin e projektit, besueshmërinë ndërkombëtare dhe historinë e qytetit. Kur komunitetet që e kanë ruajtur dhe mishëruar këtë trashëgimi që nga themelimi i qytetit përjashtohen nga vendimmarrja, vizioni fragmentohet, deformohet dhe reduktohet në një narrativ selektiv. Përjashtimi i përfaqësimit të plotë etnik dhe kulturor kërcënon realizimin e një vizioni evropian të integruar dhe rrezikon të shndërrojë një mundësi historike të jashtëzakonshme në precedent problematik. Çdo heshtje, vonesë apo përjashtim i qëllimshëm ka pasoja të drejtpërdrejta për të ardhmen e qytetit dhe koha për veprim është tani, për të garantuar një vizion të drejtë, të plotë dhe të besueshëm, që pasqyron të gjithë pasurinë kulturore dhe historike të Shkupit.

Çdo tentativë për të zhvilluar projektin pa përfaqësim të barabartë të të gjitha komuniteteve, veçanërisht të shqiptarëve, zbeh legjitimitetin e tij në vetë themelet. Përfshirja e tyre nuk mund të jetë simbolike, ceremoniale apo e shtyrë për më vonë; ajo duhet të jetë e menjëhershme, e pakushtëzuar dhe reale. Delegacionet që nuk pasqyrojnë strukturën sociokulturore të qytetit nuk mund të artikulojnë zërin autentik të tij. Barazia në përfaqësim nuk është vetëm kërkesë politike; ajo është standard moral, kriter profesional dhe kusht për besueshmëri ndërkombëtare. Për të ndërtuar një narrativ të denjë, vizioni kulturor duhet të rishkruhet në mënyrë gjithëpërfshirëse, duke përfshirë të gjitha shtresat historike dhe komunitetet që e kanë ndërtuar Shkupin: kultura ilire, trashëgimia osmane, kultura shqiptare, kultura maqedonase, rrënjët hebraike dhe komunitetet rome. Çdo përpjekje për të shtrembëruar apo minimizuar këto shtylla e shndërron projektin në një konstrukt të fabrikuar politik që nuk mund të qëndrojë përballë standardeve të Bashkimit Evropian.

Figura e Nënë Terezës nuk mund të trajtohet si simbol protokollar apo imazh marketingu festiv; ajo është boshti moral i qytetit, një pikë referimi e pazëvendësueshme për çdo vizion që synon Evropën. Humanizmi dhe mesazhi universal që ajo mishëron duhet të jetë shtylla etike e çdo narrativë, dhe çdo narrativë që e shmang këtë bosht humb një nga elementët themelorë që e bëjnë Shkupin të denjë për prezantim ndërkombëtar.

Për të realizuar një projekt të besueshëm, Shkupi kërkon dialog ndërkomunitar të mirëfilltë, të vazhdueshëm dhe të strukturuar, duke mos u kufizuar vetëm në fjalime. Nevojiten politika konkrete, mekanizma bashkëpunimi, procese vendimmarrjeje të përbashkëta dhe programe kulturore që pasqyrojnë realitetin diversitar të qytetit. Secili komunitet duhet të ketë hapësirën për të artikuluar veten dhe për të kontribuar në formësimin e narrativës së përbashkët. Ky proces duhet të shkëputet qartë nga praktikat e projektit 2014, të cilat deformuan identitetin e Shkupit përmes projekteve etnocentrike që nuk reflektonin realitetin e qytetit. Rikthimi i kësaj fryme do të ishte gabim i rëndë kulturor dhe politik, duke diskredituar projektin përpara institucioneve dhe partnerëve evropianë. Shkupi nuk duhet të ndjekë rrugën e imazheve artificiale dhe përjashtuese, por të ndërtojë një model bashkëjetese moderne, transparence dhe integriteti historik.

Në prag të vitit 2028, qyteti përballet me një zgjedhje historike: të mbetet peng i fasadave të vjetra që e kanë izoluar, apo të ecë drejt vlerave universale që mishëron Nënë Tereza solidaritet, humanizëm, bashkëjetesë dhe dinjitet i përbashkët. Kjo zgjedhje nuk është thjesht kulturore; ajo është historike, politike dhe morale, dhe përcakton fytyrën që Shkupi do t’i paraqesë Evropës për dekadat e ardhshme. Duke marrë parasysh rëndësinë e këtij procesi, rekomandohet fuqimisht që institucionet shtetërore dhe partnerët ndërkombëtarë të mbështesin një rikonfigurim të menjëhershëm të projektit, që siguron përfaqësim të barabartë të të gjitha komuniteteve, nxit hartimin e një vizioni kulturor gjithëpërfshirës dhe autentik, vendos Nënë Terezën si bosht moral të narrativës së qytetit dhe garanton transparencë të plotë në të gjitha fazat e procesit. Vetëm kështu Shkupi mund të prezantohet denjësisht para Evropës si qytet i së vërtetës, harmonisë dhe trashëgimisë së shumëfishtë, duke merituar plotësisht titullin e Kryeqytetit Evropian të Kulturës për vitin 2028. Fundja, Shkupi nuk mund të jetë kryeqytet evropian me manire ballkanike.

Origjina Shqiptare e Rishqyrtuar: Linguistika Indoevropiane dhe Substrati Pellazgjik në Etnogjenezën Ballkanike

November 26, 2025 by s p

Nga Cafo Boga me asistencë kërkimore të AI

Origjina e popullit shqiptar ka qenë prej kohësh objekt debatesh shkencore, duke përfshirë fusha si linguistika historike, arkeologjia, historiografia klasike dhe, së fundmi, arkeogjenetika. Klasifikimi tradicional gjuhësor e vendos shqipen qartë brenda familjes së gjuhëve indoevropiane, ndërkohë që kujtesa kulturore dhe disa tradita historiografike i lidhin shqiptarët me popullsitë e lashta pellazge, të përshkruara nga autorët grekë si banarë parahelenë të Ballkanit.[1] Një kornizë shkencore moderne lejon që këto dy narrativa të kuptohen si plotësuese dhe jo kundërshtuese.

Burimet klasike si Herodoti, Thukididi dhe Straboni përdorin termin ‘pellazg’ për të përshkruar një sërë grupesh autoktone që jetonin në Ballkan dhe Egje para mbërritjes ose zgjerimit të popullsive greqishtfolëse.[2] Është e rëndësishme të theksohet se ky term nuk iu referohej një grupi të vetëm etnik apo komuniteti gjuhësor homogjen. Evidencat arkeologjike dhe tekstuale sugjerojnë se grupet e quajtura pellazge ishin të ndryshme rajonalisht: popullsitë në Kretë dhe Egje shfaqin tipare të kulturave jo-indoevropiane, ndërsa ato në Epir, Dodonë dhe në bregdetin Adriatik mund të kenë përfshirë folës të hershëm indoevropianë që bënin pjesë në mozaikun paleoballkanik.

Identiteti indoevropian i gjuhës shqipe është i vendosur mirë. Shqipja ruan një sistem të plotë morfologjie indoevropiane, përfshirë rastet emërore, mënyrat e ndryshme të foljes dhe rrënjë të trashëguara nga proto-indoevropianishtja (PIE). Studimet krahasuese gjuhësore tregojnë përputhje sistematike midis shqipes dhe rindërtimit PIE, veçanërisht në fushat themeliore si numërorët, termat e farefisnisë dhe përemrat.[3] Këto veçori përjashtojnë hipotezën se shqipja rrjedh nga një substrat para-indoevropian. Përkundrazi, shqipja përfaqëson degën e vetme të mbijetuar të një trungu të lashtë paleoballkanik indoevropian.

Kërkimet arkeogjenetike kanë zgjeruar ndjeshëm kuptimin e historisë së popullatave në Ballkan. Studimet e botuara gjatë dekadës së fundit tregojnë një vazhdimësi të fortë gjenetike midis shqiptarëve të sotëm dhe popullsive të epokës së bronzit në Ballkanin perëndimor.[4] Profilët gjenetikë tregojnë një kombinim të prejardhjeve të lidhura me migrimet indoevropiane nga stepat euroaziatike dhe komponentëve më të lashtë ballkanikë. Këto të fundit mund të përkojnë me popullsitë autoktone të përshkruara nga autorët antikë si pellazge.

Provat ndërdisiplinore mbështesin kështu një model të origjinës së dyfishtë për etnogjenezën shqiptare. Karakteri gjuhësor i shqipes pasqyron një trashëgimi të qartë indoevropiane, ndërkohë që historia e popullatave të rajonit tregon përthithjen ose bashkëjetesën me grupe parahistorike jo-indoevropiane ose me komunitete të hershme jo-greke, të quajtura historikisht ‘pellazge’.[5] Kjo përputhet me modelet më të gjera të formimit të popullsive evropiane.

Përfundimi se shqiptarët mund të jenë njëkohësisht indoevropianë në trashëgimi gjuhësore dhe pjesërisht pellazgë në substratin e tyre të thellë autokton paraqet një sintezë të qëndrueshme dhe të bazuar në prova shkencore. Ajo integron tekstet klasike, klasifikimin indoevropian të gjuhës shqipe, interpretimet arkeologjike dhe të dhënat mbi vazhdimësinë gjenetike, duke ofruar një kuptim të thelluar të zhvillimit afatgjatë të identitetit shqiptar.

Shënime:

1. Mallory, J. P., & Adams, D. Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Fitzroy Dearborn.

2. Herodotus, Histories I.56; Thucydides, History of the Peloponnesian War I.3; Strabo, Geographica VII.

3. Orel, Vladimir. (2000). Albanian Etymological Dictionary. Brill.

4. Lazaridis, I. et al. (2017). “Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans”, Nature 548: 214–218.

5. Renfrew, Colin. (1990). Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins. Cambridge University Press.

Festë e shkronjave shqipe në Vjenë

November 26, 2025 by s p

Anton Marku/

Vjenë, 21 nëntor 2025: Në shënim të ditës së alfabetit të gjuhës shqipe dhe në prag të festës së flamurit kombëtar lidhja e shkrimtarëve dhe krijuesve shqiptarë në Austri ‘‘Aleksandër Moisiu’’ organizoi një aktivitet kulturor festiv në të cilin morën pjesë shkrimtari dhe përkthyesi i njohur nga Shkodra, Primo Shllaku dhe poetja nga Prishtina, Vlora Ademi. Në këtë manifestim morën pjesë edhe dy diplomate nga ambasadat e Shqipërisë dhe Kosovës. Kjo ngjarje artistike u përcoll edhe me tinguj të muzikës qytetare dhe lexime nga krijuesit tanë në diasporë.

Në qendër të Vjenës artdashësit shqiptarë në Austri patën rastin të përjetojnë një mbrëmje të veçante artistike në të cilën, pos tjerash, u fol edhe për jetën, njerëzoren dhe mesazhet që përçon arti. Të pranishmit fillimisht i përshëndeti Anton Marku, kryetar i lidhjes së shkrimtarëve dhe krijuesve shqiptarë në Austri ‘‘Aleksandër Moisiu’’, i cili ndër të tjera theksoi se ky format i orëve letrare tashmë është etabluar në Austri dhe se publiku po përfshihet gjithnjë e më tepër në debatet që kanë të bëjnë me të sotmen dhe të ardhmen e identitetit tonë kombëtar.

Mbrëmja ishte e ndarë në tri pjesë. Në pjesën e parë u zhvillua një bashkëbisedim me profesor Primo Shllakun, njërin ndër emrat me të spikatur të letërsisë moderne shqipe. Përpos si poet dhe romansier ai njihet edhe për përkthimet e tij, kryesisht nga gjuha frënge në atë shqipe, por jo vetëm, të Hygoit, Balzakut, Kafkës, etj. Ai ka botuar disa libra me poezi, tregime dhe romane. Temat të cilat u elaboruan gjatë kësaj bisede kishin të bëjnë me artin e shkrimit pas rënies së diktaturës komuniste, bashkëjetesën mes dialekteve e gjuhës shqipe, teatrit si mjet komunikimi me masat, etj.

Në pjesën e dytë studentja Gabriela Mujaj zhvilloi një bisedë me poeten Vlora Ademi, diplomate kulturore dhe autore e përmbledhjes me poezi ‘‘Katërdhjetë e pak’’ si dhe themeluese dhe udhëheqëse e dy festivaleve të poezisë në Kosovë, tashmë me renome edhe ndërkombëtare, ‘‘Republika’’ në Prishtinë dhe ‘‘ResPoetika’’ në Prizren. Në fund të kësaj pjese u lexuan edhe disa poezi të përzgjedhura nga vëllimi i lartpërmendur. Publiku pati rastin që të parashtrojë pyetje dhe bëj sugjerime dhe komente.

Në pjesën e tretë para publikut dolën autore dhe autorë shqiptarë me banim në Austri, Violeta Allmuça. Gjergj Jozef Kola, Angjelina Marku dhe Zaim Toska. Me prezencën e tyre këtë aktivitet e nderuan dhe Anila Ajvazi, konsulle e Shqipërisë në Vjenë dhe Marigona Vrajolli, sekretare e dytë në ambasadën e Kosovës në Austri.

Lidhja e Shkrimtarëve dhe Krijuesve Shqiptarë në Austri ‘‘Aleksandër Moisiu’’ shfrytëzoi rastin që të përgëzojë anëtaret e saj për sukseset e kohëve të fundit, në radhë të parë Gjergj Jozef Kolen për përzgjedhjen si laureat i qytetit të Vjenës dhe mbështetjen e dy projekteve të tij në fushën e dramës në gjuhën gjermane si dhe Gabriela Mujaj për botimin e librit të saj të parë ‘‘I dashtuni im zdrukthtar’’ nën përkujdesjen e shtëpisë botuese ‘‘Onufri’’ nga Tirana, libër ky që u promovua disa ditë me parë në kuadër të panairit të letërsisë në kryeqytetin e shtetit shqiptar. Po ashtu u mirëprit edhe anëtarësimi në shoqatë i poetes nga qyteti i Grac-it Fitnete Bashota-Krasniqi, autore e dy librave. Organizatorët ndanë edhe mirënjohje për donatorët dhe përkrahësit e përhershëm, afaristët Samed Vinca dhe Mair Istrefi.

Kësaj mbrëmje artistike i dhanë një sharm edhe më kombëtar pikat muzikore të interpretuara me mjeshtri nga Vlora Melchard në piano dhe Ersela Nekaj në violinë.

Lidhja e Shkrimtarëve dhe Krijuesve Shqiptarë në Austri ‘‘Aleksandër Moisiu’’ është themeluar në vitin 2011. Ajo është adresë e parë e krijuesve shqiptarë në Austri dhe pikë referimi për sa i përket letërsisë shqipe në këtë shtet. Duke u imponuar me një qasje serioze dhe kualitet në organizimin e më shumë se 70 orëve letrare dhe promovimeve të librave, ajo ka komunikuar në mënyrë shumë të frytshme me institucionet në nivel kombëtar, si Ministritë e Kulturës, të Arsimit dhe Diasporës, me Ambasadat e Shqipërisë dhe Kosovës në Vjenë, me shoqatat dhe individët e ndryshëm, etj. Ajo po ashtu ka bashkëpunim shumë domethënës edhe me organizatat austriake, sidomos me PEN Klubin e Austrisë dhe Lidhjen e Shkrimtarëve të Austrisë.

Pavarësia, albanologjia dhe letërsia Shqipe: Boshti i identitetit kombëtar

November 26, 2025 by s p

Artan Nati/

28 nëntori 1912 nuk ishte thjesht një pasdite historike. Ishte një shpërthim emocionesh të mbledhura për shekuj, një çlirim i përmbajtjes së një populli që kishte jetuar mes heshtjes së imponuar dhe shpresës së fshehur. Ora shënonte 16:00 kur delegatët, të ardhur nga të gjitha anët e trojeve shqiptare, u ngritën në këmbë dhe me një zë, si të udhëhequr nga një instinkt i brendshëm i përbashkët, vendosën:

“Shqipëria me sot të bëhet në vete, e lirë e më vete.”

Ky moment ishte kulmi i një procesi të gjatë dëshire për identitet. Kur Luigj Gurakuqi shkroi me dorë Vendimin e Pavarësisë, ai nuk po hartonte thjesht një dokument shtetëror. Ai po mbyllte një plagë kolektive: mungesën e zërit politik të shqiptarëve. Çdo shkronjë që vendoste në letër ishte një domosdoshmëri e brendshme për t’u vetëthënë, për t’u dëshmuar, për të dalë nga errësira e perandorive. Kuvendi i Vlorës, i hapur pas fjalës së shkurtër të Ismail Qemalit, nuk ishte një mbledhje formale. Ishte një proces terapeutik kombëtar. Delegatët dorëzuan aktpërfaqësimet, dhe Ismail Qemali lexoi emrat një e nga një, sipas rendit alfabetik të krahinave, një detaj që sot duket teknik, por që atë ditë ishte simbolik: Shqipëria e re po ndërtohej pa dallim krahine, feje, dialekti apo prejardhjeje.

Branko Merxhani, një nga vëzhguesit më të mprehtë të psikologjisë shoqërore shqiptare, përshkroi atë çast me një emocion të rrallë: “Në murin ballor, një flamur i madh që simbolizon flamurin e 28 Nëndorit.” Për popujt e tjerë flamuri është simbol shteti; për shqiptarët atë ditë ishte rikthimi i identitetit, rikthimi i vetes. Ishte sikur gjithë energjia e kombit, e përshpëritur brez pas brezi, të ishte materializuar në atë copë pëlhure të kuqe me shqiponjën e zezë.

Pastaj ndodhi një skenë që i dha Vlorës një lartësi morale më të madhe se çdo kufi politik: tre klerikë, nga tre besime të ndryshme: prifti Marko Moçka, Baba Selimi dhe Dom Nikoll Kaçorri u bashkuan në lutje për flamurin. Nuk ishte një ritual fetar, ishte një akt emancipimi. Në një vend të lënduar nga ndarjet, në një ballkan të përflakur nga konflikte fetare, Shqipëria dha shembullin më të pastër se si dallimet nuk janë mallkim, por vlerë.

Psikologjikisht, ky ishte çasti kur një popull që përjetoi shekuj shtypjeje ndaloi së luftuari për të mbijetuar dhe nisi të luftonte për të qenë dhe egzistuar me dinjitet. Toleranca, në atë pasdite, u shpall feja e vërtetë e shqiptarëve. Jo toleranca e heshtur, por ajo aktive, e vetëdijshme, që nuk të kërkon të heqësh dorë nga besimi yt, por të mos lejojë askënd të shtypet për të vetin. Askush nuk e përshkruan më bukur këtë metaforë se imazhi biblik i Abrahamit, patriarkut që ëndërronte paqen mes fëmijëve të tij: ajo ëndërr, atë pasdite, mori jetë në Vlorë.

Në atë kuvend morën pjesë 40 delegatë, një numër i vogël për t’u përballur me peshën e historisë, por një numër i mjaftueshëm për të ndryshuar fatin e një kombi. Shpallja e Pavarësisë u shndërrua menjëherë në veprim institucional: u krijua qeveria e parë shqiptare dhe Pleqësia duke i dhënë kornizë juridike aspiratës morale të popullit. Historikisht, 28 nëntori 1912 nuk ishte as fitore ushtarake, as imponim politik. Ishte një deklaratë e pastër vullneti. Mbërritja e shtetit shqiptar nuk ishte dhuratë nga Fuqitë e Mëdha, por produkt i një këmbënguljeje të gjatë, një procesi të gjatë “psikologjie rezistence”, ku shqiptarët mësuan të ruajnë gjuhën, kulturën, traditat, edhe kur gjithçka rreth tyre kërkonte t’i zhdukte.

Dhe më në fund, pasardhësit e ilirëve, një popull i lindur i lirë, u bënë zot të trojeve të tyre. Në Vlorë nuk triumfoi vetëm pavarësia politike; triumfoi dinjiteti. Triumfoi e drejta për të thënë “ne jemi këtu”. Triumfoi ideja se një komb i vogël mund të mbijetojë jo me forcë, por me vetëdije, me tolerancë dhe me besim në veten.

Përse Pavarësia e Shqipërisë ishte ndryshe?

Pavarësia e Shqipërisë nuk ndodhi në vakum. Ajo ishte pjesë e një vale më të gjerë lëvizjesh kombëtare në Europë, por kishte tiparet e veta unike.

1. Ndryshe nga Greqia (1821) dhe Serbia (1878): Shqipëria nuk kishte rebelim të armatosur të qëndrueshëm të mbështetur nga Fuqitë e Mëdha. Greqia pati mbështetje të gjerë nga Anglia, Franca dhe Rusia. Serbia u mbështet fort nga Rusia. Shqipëria nuk kishte askënd. Ishte e vetme në tryezën diplomatike, shpesh e parë si “problemi i fundit i Ballkanit”. Kjo e bën aktin e 1912-ës më shumë se politik, e bën akt të vetëbesimit të pastër.

2. Ndryshe nga Italia (1861): shqiptarët nuk u bashkuan rreth një dinastie apo monarkie të fortë. Garibaldi dhe Mbreti Viktor Emanuel ishin figura unifikuese. Shqipëria nuk kishte princ, dinasti, ushtri, aparat shtetëror. Kishte vetëm një ideal të përbashkët: të mbijetonte si komb.

Ky është një rast unik në Europë: një shtet lind nga vullneti moral, jo nga fuqia e armëve.

3. Ndryshe nga Rumania, Bullgaria apo Hungaria: shqiptarët nuk kishin kishë kombëtare.

Këto shtete unifikuan identitetin përmes fesë kombëtare. Shqipëria kishte tre fe, asnjëra me status dominues politik. Dhe pikërisht ky diversitet, që për shumë vende të Europës ishte burim konflikti, në Vlorë u shndërrua në forcë integruese. Klerikët e tre besimeve, që u lutën së bashku për flamurin, krijuan një moment që shumë kombe të Europës së asaj kohe nuk e kishin njohur ende.

Albanologjia dhe historia e letrave shqipe: Dy hemisferat e kujtesës kombëtare

Në një kohë kur politika ditore prodhon më shumë zhurmë se vizion, shqiptarët rrezikojnë të harrojnë dy shtyllat themelore që mbajnë gjallë vetëdijen e tyre: albanologjinë dhe historinë e letrave shqipe. Ato nuk janë luks akademik, por hartat e brendshme që tregojnë nga vijmë dhe kush jemi. Siç thoshte Eqrem Çabej: “gjuha është pasqyra më e saktë e shpirtit të një kombi”. Dhe nëse kjo pasqyrë thyhet, kombi humb fytyrën. Albanologjia është shkenca që ka për detyrë të rindërtojë identitetin e shqiptarëve, duke studiuar gjuhën, kulturën, traditat, folklorin, epikën, mitologjinë dhe vijimësinë historike. Ajo lindi jo vetëm si kërkim shkencor, por si nevojë ekzistenciale për të provuar një identitet që shekujt e pushtimeve e lanë në mjegull.

Studiues si Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani, më vonë Çabej, Demiraj, Shuteriqi e deri te Robert Elsie, i dhanë dimensionin europian dhe shkencor kësaj fushe. Pikërisht për këtë, Çabej e quante misionin e albanologjisë një “kthim te rrënjët që vetëm e ardhmja mund t’i japë kuptim”.

Në thelb, ajo studion jo vetëm faktet, por plagët. Kërkon të rindreqë ndërgjegjen e një populli që ka jetuar shekuj të tërë nën rrezikun e asimilimit. Prandaj albanologjia është edhe një formë terapie kombëtare: ajo na mëson t’i lexojmë traumën, vazhdimësinë dhe rezistencën tonë kulturore.

Historia e letrave shqipe: Kronika e shpirtit shqiptar

Nëse albanologjia studion identitetin, letërsia e shkruar tregon historinë e shpirtit. Që nga “Meshari” i Buzukut, vepra e parë e njohur e shkruar në shqip, letërsia jonë ka qenë një testament i luftës për të ekzistuar. Naim Frashëri i dha shqiptarëve mitologjinë e rilindjes. Ai e tha qartë: “Gjuha nuk është vetëm fjalë, por komb.” Migjeni, në krahun tjetër, i vuri gishtin plagëve sociale që Rilindja kishte idealizuar. Ai shkroi: “Shpirti im asht plot me dhimbë… dhe dhimbja duhet thanë.”

Fishta e ngriti në epikë shqipen, duke e shndërruar në monument gjuhësor, ndërsa Noli i dha frymë europiane, filozofike, prej njeriu që e shihte kombin në duel me modernitetin. Kadareja, më vonë, i dha letërsisë shqipe dimensionin universal: “Letërsia është kujtesa që i kundërvihet harresës.” Nëpërmjet Kadaresë, letërsia shqiptare përshkroi frikërat, idealet, rebelimin, nostalgjinë dhe pasiguritë tona. Ai e bëri letërsinë manual psikologjik të popullit, të shkruar me metafora.

Nëse kërkojmë një bosht të brendshëm mbi të cilin rrotullohet identiteti shqiptar, atëherë mund ta shohim kombin si një triptik prej tre shtyllash që, megjithëse të ndryshme, ushqejnë njëra-tjetrën: Pavarësia, Albanologjia dhe Letërsia Shqipe. Ato nuk janë thjesht tri fusha studimore apo tre kapituj historikë, por një lloj Triniteti laik, përmes të cilit shqiptarët kanë mësuar të kuptojnë veten, të mbrojnë ekzistencën e tyre dhe të ndërtojnë kuptimin e përbashkët.