Prof. dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies
Budapest/

Origjinali i të dy letrave ruhet në Arkivin Sekret të Vatikanit /ASV/, Fondi: Miscellanea: ARM. II. Vol. 3. f. 643r-645r [ose paginimi i vjetër, f. 638r-640r]; përkatësisht: Miscellanea: ARM. II. Vol. 3. f. 645r-648v. [ose paginimi i vjetër: f. 640r-643v]. – Letra e parë, ajo që Sulltan Murati i II-të i dërgon Skënderbeut, është në osmanishte, por ka të bashkangjitur, përkthimin e kohës, në gjuhën italiane. Ne kemi shfrytëzuar për përkthim, tekstin në gjuhën italiane. – Dokumenti i dytë – letra që Skenderbeu i dërgon Sulltan Muratit II-të, gjithashtu është e shkruar në gjuhën osmane; edhe me këtë rast ne jemi shërbyer me përtkthimin zyrtar që është në gjuhën italiane. Në të dy dokumetet ka nga një vulë të rrumbullakët.

Populli shqiptar gjatë shekujve krijoi dhe zhvilloi një kulturë të lartë materiale dhe të pasur shpirtërore, përmes së cilave ruajti identitetin e tij etnik dhe kombëar duke shrpehur kështu një vitalitet të jashtëzakonshëm historik. Që nga lashtësia e deri në mesjetë, në skenën politike shkëlqyen figuara të shumta prijësish, princërish dhe sundimtarësh të cilët lanë gjurmë të pashlyera në kujtesën e popullit shqiptar.
Rrethanat historike, në të cilat kaloi populli shqiptar nën sundimin dhe okupimin e perandorive të mëdha, nën administratën fetare të Vatikanit, Bizantit dhe Stambollit, nën ndikim kulturor të gjuhëve: greke, latine, turke e sllave, krijuan zbraztësi të shumta për periudha të rëndësishme të histroisë sonë kombëtare. Burimet e shkruara, kryesisht u ruajtën jashtë Shqipërisë, në shtete të ndryshme, në arkiva dhe biblioteka të shumta, shtetërore, kishtare, por edhe private dhe kryesisht në gjuhë të huaja. Njëri ndër arkivat më të pasura për histroinë e Shqipërisë në veçanti, e Ballkanit në përgjithësi, është Arkivi Sekret i Vatikanit, për shkak të rolit të rëndësishëm që kishte Vatikani në teologji por edhe në sferën e mardhënjeve ekonomiko-shoqërore, finaciare e kulturore me vendet ballkanase. Një vend i rëndësishëm i takon Shqipërisë dhe familjeve pricërore e bujare të saj, në këto marrëdhënje, të cilat kanë lënë gjurmë të shumta të shkruara. Familja më e dalluar, është ajo e Kastriotëve, për të cilën në fonde të shumta, të këtij arkivi, ruhen dokumente, akte dhe testamente të ndryshme, të karakterit publik dhe privat.
Për të ndriçuar në përgjithësi, një epokë të caktuar apo një personalitet të veçantë, të shquar në histori, siq është Gjergj Kastrioti – Skenderbeu, domosdo duhet mbështetur në burime dokumentare që ruhen nëpër arkiva të ndryshme, qofshin ato të botuara, pjesërisht të botuara apo të pa botuara; të cilat janë si një hallkë ndërlidhëse në mes historisë kombëtare shqiptare, me historinë e vendeve të Balknait, Lindjes së Afërme dhe Evroës në veçanti. Shumë herë, një gjë e tillë është e pamundur, për shkak të mungesës së burimeve të shkruara; po në raste të caktuara, edhe kur ato ekzistojnë, faktori njeri, me veprimet e tija, të njëashme, tendencioze dhe të mbrapështa, ka bërë që shumë fakte, ngjarje e data, të shtrembërohen, të keqë-interpretohen, deri në skajshmëri ekstreme, për qëllime të caktuara.
Ballafaqimi i studiuesve me raste të tilla, është i shpeshtë, shkakton vështërsi të shumta dhe herë-herë krijon rrëmujë të vërtetë, duke nxitur debate të ashpëra, për saktësimin dhe vlerësimin kritik të një burimi apo dokumenti i cili është botuar e ribotuar, në edicione të ndryshme. Është tashmë e njohur, se botimi i parë i një burimi [dokumenti] zakonisht shfrytëzohet, nga studiues e krijues të fushave të ndryshme, si akt i kryer, dmth. i skatë dhe preçiz, pa pasur mundësi që të konsultojnë origjinalin, repektivisht të krahasojnë dhe ballafaqojnë, atë, që ju është servuar, me dokumetin e vërtetë.
Vend shumë i rëndësishëm në mesin e këtyre burrështetasve dhe personaliteve të popullit tonë i takon Gjergj Kastriotit Skenderbeut, ndoshta nga vetë fakti, se epoka e tij dhe personlaiteti i tij, u studiuan më shumë se të tjerët. Studimet skenderbegiane janë të shumëanshme dhe datojnë që nga bashkëkohanikët e tij e deri në ditët e sotme. Të gjithë studiuesit, biografët dhe hulumtuesit e kësaj periudhe, kanë bërë përpejkeje të thellohen në fushat e tyre, pët të nxierr përfundime konkrete, duke mos lënë vend për dyshime dhe hamendje. Megjithatë, jo gjithëher, kanë qenë të suksesshëm, ngase rrugët e ndjekura për studim nga disa të tillë, shumë herë të vetëquajtur “historianë” dhe “studiues”, nuk kanë qenë qëllimira, por destruktive.
Biografitë e ndryshme dhe studimet e shumta, të cilat kalojnë numrin në mbi një mijë, [duke mos llogaritur këtu krijimatirët letrare], nuk ishin të mjaftueshme për të pasur një pasqyrë komplete për epokën e dhe figurën e heroit tonë kombëtar Gjergj Kastriotit Skenderbeut. Mbetej të bëheshin hulumtime dhe kërkime shkencore nëpër arkiva dhe biblioteka të ndryshme, qofshin ato shetërore, private apo kishtare. Një punë e tillë është tepër e rëndësishme, ngase në mënyrë autentike, me dokumenta të kohës, do të pasurohej gjithë ajo që më parë quhej e “imagjinuar” e “trilluar” apo e “shpikur” nga të ashtuquajtur “historianë dhe studiues” që në asnjëher gjatë “gjithë jetës së tyre shkencore” nuk kishin shkelur në ndonjë arkivë apo bibliotekë ku ruhen këto dokumentata dhe dorëshkrime origjinale, ngase nuk kishin përgaditjen e duhur profesionale, si njohje gjuhësh apo edhe njohuritë elementare në fushën e paleografisë latine, greke e sllave apo në diplomatikë, etj.
Hulumtimet nëpër arkiva e biblioteka të ndryshme, kanë mundësuar zbulime të reja të dokumeteve dhe dorëshkrimeve, për të cilat më parë është menduar se janë zhdukur apo nuk kanë ekzistuar fare. Për fat të keq, edhe sot, ka studiues e shkencëtar shqiptar, të cilët janë mbështetës të idesë se: “çdo gjë që ishte me vlerë dhe e rëndësishme nga arkivat e bibliotekat e njohura, të rendësishme, është botuar”. Këta stduiues e historianë shfrytëzojnë burimet e botuara nga autorë të huaj, të cilët, vërtet kanë botuar dokumente, por assesi në atë shkallë, sa të shterronin fondet dhe trezorët e arkivave e bibliotekave, në të cilët edhe sot e kësaj dite, ruhen thesare të paçmuara për kulturën, traditëm dhe historinë tonë kombëtare. Autorë të huaj që kanë botuar dokuemte për periudhën në fjalë janë: Babingeri, Cerone, Fallmerayeri, Gelçiqi, Gise, Hahni, Hopfi, Jorga, Katona, Ljubiqi, Makushevi, Marinesco, Nagy, Nyary, Padilione, Palli, Parrino, Pastori, Pisko, Pray, Radoniqi, Shafariku, Tajani, Tajneri, Takella, Trinchera, Valentini… etj, dhe pothuajse asnjë shqiptar. Botimet e këtyre korpuseve me dokumenta, kanë lëshime dhe gabime të ndieshme, të cilat domosdo se duhet të krahasohen me origjinalin, sidomos kur është fjala për Shqipërinë.
Në shumë arkiva e biblioteka ruhen dokumentat origjinale, në disa të tjera, vetëm përshkrimet e origjinalit! Pos dokumentave, ne kemi pasur fatin të zbulojmë edhe pesë vula të panjohura deri më tash dhe atë një prej dylli të kuq e shtypur në letër, një nga floriri dhe tri të tjera, nga dylli i kuq.
Është më se i njohur qëndrimi i studiuesve dhe historianëve shqiptarë se deri në vitin 1445, nuk na është ruajtur letërkëmbim i pasur, origjinal, qoftë ai i dalë nga kancelaria e Skënderbeeut, qoftë nga kancelaritë tjera që kanë shkëmbyer letërkëmbim. Një qëndrim i tillë bie poshtë si i pa themeltë, ngase ne disponojmë me dhjetëra letra origjinale të lëshuara nga kancelaria e Heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti – Skënderbeut. Botimi i dy letrave nga viti 1444, është dëshmia më e mirë për një pohim të tillë!
Origjinali i të dy letrave ruhet në Arkivin Sekret të Vatikanit /ASV/, Fondi: Miscellanea: ARM. II. Vol. 3. f. 643r-645r [ose paginimi i vjetër, f. 638r-640r]; përkatësisht: Miscellanea: ARM. II. Vol. 3. f. 645r-648v. [ose paginimi i vjetër: f. 640r-643v].
Letra e parë, ajo që Sulltan Murati i II-të i dërgon Skënderbeut, është në osmanishte, por ka të bashkangjitur, përkthimin e kohës, në gjuhën italiane. Ne kemi shfrytëzuar për përkthim, tekstin në gjuhën italiane. /Me këtë rast, falënderojmë monsign. Kroce-n, për ndihmën e ofruar, ngase bëri krahasimin e tekstit në gjuhën osmanishte me atë italiane/.
Dokumenti i dytë – letra që Skenderbeu i dërgon Sulltan Muratit II-të, gjithashtu është e shkruar në gjuhën osmane; është autograf dhe në fund ka firmën e Skenderbeut. Edhe me këtë rast ne jemi shërbyer me përtkthimin zyrtar që është në gjuhën italiane. Në të dy dokumetet ka nga një vulë të rrumbullakët, në të parin një vulë plumbi, ndërsa në të dytin një vulë dyelli, të cilat nuk janë të botuara.
Dokumentat i ka përmendur edhe Marin Barleti në veprën e tij madhore: “Historia de Vita et Gestis Scanderbegi Epirotarum Proncipis…”, por si zakonisht, pa referenca përkatëse, për vendruajtjen e origjinalit! Në letrën të cilën Sulltan Murati II-të i dërgon Skenderbut, te Barleti gabimisht ka shënuar datën 15 qershor në vend të 16 qershorit siq është në origjinal; si dhe në letrën që Skenderbeu i dërgon Sulltan Muratit II-të, muaji është shënuar gabim, në vend të korrikut është shënuar gusht.
Pas një leximi të vëmendshëm, të këtyre dy letrave, mund të nxierrim disa përfundime të vlershme, të cilat mund të shërbejnë për njohjen e jetës dhe veprës së Skënderbeut! Gjëja e parë që të bie në sy është, se duhet të ketë ekzistuar një letërkëmbim më i hershëm në mes Skënderbeut dhe Sulltan Muratit të II-të, nga ky që ne kemi në duar! Pastaj, Murati i II-të, në disa raste, Shqipërinë e quan: Mbretëri, e në disa raste principatë! Në anën tjetër, Skënderbeu, na njofton se Murati e “kishte ndarë nga vëllëzërit”, por na lë të kuptojmë se nuk kishte qëndruar gjithë kohën në Oborrin Perandorak. Ne këto pohime të Skënderbeeut mund ti vërtetojmë me dokumenta përkatëse, në të cilat vërejmë se vëllezërit e Skënderbeut nuk ishin të helmuar nga Sulltani. Reposhi kishte vdekur në Manastirin e Hilandarit si prift; Stanishin, më shumë se njëherë e ndeshim si bashkëluftëtar të Skënderbeut dhe së fundi Konstandinin, e gjejmë si ambasador të Skënderbeut te Alfonsi i V-të, në Napoli!
I veçantë është edhe stili dhe mënyra e komunikimit të të dy burrështetasve. Derisa Murati i II-të, me një fjalor shumë përbuzës, i rikujton Skënderbeut nderimet dhe privilegjet që ka gëzuar nga ai personalisht, por edhe nga Oborri Perandorak, duke mos i mohuar trimërinë, zgjuarsinë dhe kryelartësinë; Skënderbeu, në mënyrë shumë të mençur, me fjalë të matura dhe shumë domethënëse i bën një përgjigje të shkëlqyer, duke mos i mbetur borgj për asgjë, e në të njëjtën kohë, e paralajmëron, se është i gatshëm në çdo kohë të mbrojë lirinë e atdheut.

********************
Letra që Sulltan Murati II-të i dërgon Skenderbeut

MURATI I II, MBRET I TURQËVE E PERANDOR I ORIENTIT, I DËRGON
LETËR BUKËSHKALËSIT, SKENDERBE, ME SHPRESË SE DO TË
VËREN GABIMET E BËRA NGA ANA E TIJ.

Unë, Murati, mbret i turqëve, e perandor i Orientit, të përshëndes ty o bukëshkal i mbrapësht, që të kam rritur e ushqyer në oborrin tim, me përkujdesje e dashuri atërore. Nderet dhe favoret që kishe, gjatë gjithë kohës, që ke jetuar pranë meje, nuk të kanë munguar kurrë, o djal bukëshkal e sofër përmbysur. Më mungojnë fjalët me të cilat duhet të të flas, ngase e lënduar së tepërmi shpirtin tim, e aq më tepër më ke cenuar nderin, me pabesinë tënde të pa parë, duke më kthyer shpinën, edhepse ti ke qenë bir i familjes time të ndritur! Dhe vërtet, as fjalët më të ashpra nuk do të mund të shlyejnë pabesinë tënde, ngase ti ke një natyrë të ashpër dhe nuk përkulesh dot para askujt, pra ti, nuk je i denjë as për fjalë më të buta, e këshilla; sepse ti ke kalaur kufijtë e çdo egërsie, dhe tashi së fundi, duke ditur shpirtin tim të butë, nuk ke lënë gjë pa bërë, për të më nxehur mua, duke më bërë dëme të pallogaritura, ndaj shtetasve të mij, e veçanërisht, me tradhtinë e bëre, në favor të hungarezëve.
Veprimet tua tinzare, më bëjnë që përkundër keqardhjes së madhe, nga ana ime, të ti them gjithë ato poshtërsi që bëre ti, përkundër asaj që ma bëjnë zemrën plagë, ngase ti mohove çdo mirësi, nder dhe respket që të ofrova, duke rrëmbyer armët kundër meje. Me gjithë këtë, isha i bindur se ti o bukëshkalë, shpejt do të mblidhje mendjen, duke mos lejuar që të futesh në humnerë, jo vetëm vetëveten, por edhe atë mbretërinë tënde të zezë, se do të kërkoje ndjesë për gabimin e bëre, duke ditur se fuqia ime, do të jetë ajo që do të të shkatërrojë. Më në fund, nuk do të ketë gjë në këtë botë, që do të ndal zemrimin tim, për gjithë këto paudhësi që bën, nëse unë nuk do të zbusja zmerimin tim, duke pranuar përkuljen dhe ndjesën tënde!
Mjaft kam duruar deri tashi dëmet, shkatërrimet dhe djegjet; mjaft më ke mërzitur me dhunimet tua të shumta, duke më bërë të ndej gjithë ato të zeza; mjaft më ke bërë të vuaj në shpirtin tim; mendon se nuk do të denohet veprimi yt, tradhëtar, ndaj ushtrisë sime në Hungari, mendon se lehtë do të harroj, humbjen e gjithë atyre qyteteve të perandorisë sime në Epir e Maqedoni, se unë do të falë, gjakun e gjithë atyre ushtarëve të mij, të vrarë, mendon se nuk do të denohen vepriemt e tua të fundit, shpartallimi i ushtrisë së Ali Pashait, shkretërimet e fushave pejllore, djegja e të lashtave; pastaj, nuk u ndale me kaq, por plaçkite dhe shkretërove principatën e vjehrrit tim Gjegjit [është fjala për princin sllav, Gjergj Brankoviqin, m.a.], ngase ai, nuk mori pjesë në anën e hungarezëve; pra mblidh mendjen njëher e mirë, o i prapë; e mos prit më shumë, se kur të shpërthejë zemërimi im, atëher, do të tjetë tepër vonë për ty dhe principatën tënde.
Këto suksese të parëndësishme dhe të dorës dytë, nuk guxojnë të lejojnë kënaqësinë tënde, gjer në atë pikë, sa të rritësh orekset tua ndaj tokave të mija, se pastaj, fati yt, do ti nështrohet armës sime të pamëshirmëshme, dhe besoj se e ke të qartë, se të pret shkatërrim i vërtet, për çka më vjen shumë keq!
Rikujto më në fund, poqese ka mbetur ndonjë fije njerzie, në karakterin tënd të egër dhe kryelartësinë e veçantë, nderet që të kam bërë, që të mos them me zemër të helmuar, se i pakskësham bërë kot. Sado që nuk është nderë, për një shpirt fisnik, si ky imi, që ti përmend gjithë ato favore, që i ke shfrytëzuar bujarisht; është nga ana tjetër, shenjë e njeriut bukëshkalë, që ti përbuzësh me kaq padinjitet dhe lehtësi, kohën, vitet dhe çastet e kalaura në shërbim të oborrit tim dhe familjes sime.
Prandaj o Skenderbe, unë ndjej një dhembje të tmerrshme, për fatin tënd të keq; prekem thellë në shpirtë, duke qenë i gatshëm të arsyetoj në njëfar mase, veprimet tua; sepse, që të lë me një anë, qështjen e shpëtimit të shpirtit, që ti o bukëshkalë, o njeri përbuzës, e quan asgjë, duke lënë në heshtje këtë, gjë madhështore, ligjet e Muhametit, profetit tonë hynjorë, i përbuz me mospërfillje; përballë besimit të kotë, të krishterë; pa më thuaj çfarë të ka munguar ty, këtu në shërbimin tim, në Oborr apo gjetiu, për të kënaqur dëshirat tua të verbëta njerëzore; që tashi, po e çmon e lartëson kaq shumë, atë fundërrinë mbretërie tënde të varfër, për të cilën flet me aq zjarr e respekt?
Mos vallë të munguan armët, kujat e shkëlqyeshëm arap, skllevërit e panumërt, gjithë ajo pasuri, të cilës, as ti vetë nuk i dije fundin, gjëra këto që janë tërheqëse dhe të preferuara për çdo moshë; apo të mungonin rastet për të provuar trimërinë tënde, për të fituar nam e lavdi? Mos vallë në kohë lufte e paqeje, të janë mohuar titujt dhe gradat, që me aq nder i mbaje; grada kapiten dhe të tjera, të cilat i ishin përshtatur moshës sate? Pa më thuaj më në fund, cilin kam dashur në pallat më tepër se ty? Kush karakter më ka pëlqyer më shumë, jo vetëm nga të huajt, por edhe nga njerzit e rrethit tim dhe ata familjarë? Me çfarë zelli, përkujdesi dhe dëshire atërore, jam munduar të të edukoj, duke mos kursyer as kohën time të çmuar, kur të sollën, në oborrin tim?
Të kam rritur nën kujdesin e njerzve të ditur, duke të mundësuar njohjen e arteve të bukura dhe mjeshtërisë së artit luftarak, zakoneve të mira dhe çdo gjë tjetër të vlershme. Trimërinë dhe zgjuarsinë tënde, e kam lvadëruar, madhëruar dhe shpërblyer në shumë mënyra, duke të nderuar e stolisur, me tituj të luftës, gjë që nuk ka gjë më të bukur në botën njerëzore, saqë asnjë ushtar a komandant, nuk kam pasur më të dëgjuar, e më të ndritur se ty, në çdo betejë apo luftë! E ti, në vend se këtyre të mirave, o Skenderbe, t’iu përkuleshe dhe ti nderoje; po tregohesh i tillë, sa që vërehet qartë, se unë paskam rritur brenda mureve të pallatit tim, jo atë burrë fisnik e trim që prisja, po një muratjë të vërtet! Por, ja do të thuash, se ty të digjte dashuria e madhe për atdheun; mirë, po mos vallë unë, nëse të kujtohet, nuk të kisha premtuar kaq herë, me dëshriën time të sinqertë, principatën tënde, mos vallë unë, do të mohoja fjalën e dhënë, sikur ti të më kërkoje një gjë të tillë? Megjithatë, ti zgjodhe rrugën e turpit, more me të pabesë, në vend se të kërkoje nga unë, më të mirë, gjë që të siguroj se do të plotësoja dëshirën!
Mbaje pra, me pëlqimin e prindërve, e timin së bashku, se unë me zemërgjerësinë time fisnike, që më karakterizon çdoherë, kundrejt gjithë atyre, që dikur më kanë qenë familjarë, farefis dhe të njohur, po të fal tashi për çdo gjë, jo se pse ti më shërben dhe nderon mua; por, ngase më pëlqen, që edhe këtë urrejtje të fortë e të përgjithëshme, që shpreh ndaj meje. Të rikujtoj nderimet e bëra nga ana ime, qofshin ato private apo të tjera, duke e theksuar, veçanërisht besnikërinë tënde që ke treguar, dikur pranë meje; sigurisht, koha që ti më ke shërbyer, ka qenë shumë më e gjatë, se sa koha që më ke fyer e urrejtur.
Mbretërinë tënde atërore dhe Krujën, megjithëse i fute në dorë me dhelpëri të pashoqe dhe të kobëshme, po ti fal, me kusht, që të gjtha qytetet tjera të Epirit dhe Maqedonisë, të cilat i mban tashi, pa asnjë të drejtë; të cilat unë i fitova me luftë dhe trimëri të shkëlqyer, dikur për veten time, duhet ti kthesh, vullnetarisht.
Vjehrrit tim, Gjergjit, [është fjala për princin sllav, Gjergj Brankoviqin, m.a.], ti kthesh menjëher gjithë gjërat që i plaçkite e i rrëmbeve, sidomos ato të zotërve të tij; ndërsa ato që i mungojnë, pasi të vlerësohen drejtë, t’ia kompenzosh me të holla ose në ndonjë formë tjetër; dhe tash e tutje, çdo dhunim që i bën atij, ta e llogaritësh si veprim edhe kundër meje; gjithashtu, nuk do të ndihmosh armiqtë e tij, ngase ai është miku ynë.
Kështu, ti do ti shpëtosh urrejtjes së turqëve, njëher e përgjithmonë. Unë do të ruaj për ty, të njëjtin respket dhe dashuri, që kam ndjerë edhe më parë, përpos, nëse e vëren ti, si të arsyeshme, që për krenarinë dhe guximin tënd, të pavend, të vij unë atje, e të shpaguhem, me forcë dhe në mënyrë të pamëshirshme; atëherë, ti veq do kesh pësuar dëme të mëdha, sa do të mbash mend, njëher e përgjithmonë, se unë më, nuk do të pranoj pendimin e as mëshirën tënde, që ti do të kërkosh te unë.
O Skenderbe, ti tashmë, njeh forcën time, ushtrinë time dhe urrejtjen time, para vetes ke si dëshmi, fatkeqësinë e hungarezëve, prandaj nuk ndjej dëshirë, të të preferoj këshilla tjera, si dëshmi të armës sime të pamposhtur.
Më në fund, është dëshirë e imja, që ti o Skenderbe, të shkruaje përmbledhëtas, qëndrimet dhe qëllimet tua, për fatin dhe ardhmërin tënde dhe të principatës, të cilën tashi e zotëron. Do të kesh gjithashtu mundësi, të debatosh sy me sy me Hajredin Pashain, njeriun tim të sigurtë dhe shumë besnik, i cili do të njoftoi edhe me shumë gjëra të tjera, të cilat nuk janë shkruar në këtë letër, të cilën do ta e marrësh dorazi, nga i dërguari im.
Këto ishin fjalët dhe këshillat, që të bëra me zemër hapur, duke ndjerë helm në zemër për veprimin tënd.
Nëse jemi mirëkuptuar, Zoti qoftë me ty!
Qofsh me shëndet të mirë!
Në Adrianopojë, Pallati im, 16 qershor 1444. [848, Hixhri].
Murati i II, mbret i turqëve dhe perandorë i Orientit.

Origjinali ruhet në Arkivin Sekret të Vatikanit /ASV/, Fondi: Miscellanea: ARM. II. Vol. 3. f. 643r-645r [ose paginimi i vjetër, f. 638r-640r]. Letra është e shkruar në pergamen, ka një vule plumbi, të rrumbullakët. Pergameni është i spërkatur me flori [dmth. pergameni është i praruar në flori]. Dimensionet: 59.5 x 96cm. Origjinali është i shkruar në gjuhën osmanishte dhe ka të bashkangjitur përkthim zyrtar të kohës në gjuhën italiane. Ne jemi shërbyer me tekstin nga gjuha italiane, për të bërë përkthimin e këtij dokumenti /letre/.

**********************
Letra e Skenderbeut që i dërgon Sulltan Muratit II-të

GJERGJ KASTRIOTI, I QUAJTUR NDRYSHE EDHE SKENDERBE,
PRINC I SHQIPTARËVE, I DËRGON PËRSHËNDETJE
TURKUT TË MADH, /MURATIT II-të/, OTOAM, PRIJËSIT TË TURQËVE

I nderuari prijës i Otomanëve, dikur, siç shkruan, më paskëshit bërë shumë borxhli me gjithfarë nderimesh e privilegjesh. Unë sot do ti shlyej me urtësinë dhe gjuhën time të peshuar mirë, sepse mendoj se asgjë, nuk është aq e ulët, sesa mospërmbajtja e vetëvetes, nga një ligjërim aq i shëmtuar dhe nga fjalë tepër të ulta, si ato Tuajat, qoftë edhe kundrrejt një armiku, nga më të pamëshirshmit. Prandaj ne, letrën Tuaj, dhe të dërguarin Tuaj, i pritëm dhe i pranuam me respketin më të thellë, pa u shqetësuar fare, madje, që të të themi sinqerisht, letra Juaj, na bëri më shumë për të qeshur, sesa që duhej të zemroheshim! Ju, nga njëra anë, merrni guximin që në fillim dhe menjëher të na padisni, për mosmirënjohje dhe pabesi të madhe, e nga ana tjetër, të shtyrë nga ndjenjat e thella të shpirtëbutësisë, të cilat mbretërojnë në shpirtin Tuaj, më përmendëni humbjen e shpirtit tim, pa menduar Tuajin, shumë të mjerë, duke qenë mbrojtës dhe ruajtës i zellshëm i një feje të tillë, siq është ajo muhamedane /islame, m. a./. Më në fund, Ju, nuk respektoni asnjë rregull apo të drejtë lufte dhe më parashtroni, në një mënyrë vulgare dhe të trashë, për të mos thënë të turpëshme, si ndonjë mundës të mundurit, kushte të panumërta paqeje, veçanërisht të atilla, të cilat vështirë mund ti besoj dhe dëgjoj njeriu, pa i zënë veshët me duar!
Të gjitha këto sharje e fyerje Tuajat, o Murat i madh, do të mund ti jepnin të drejtë kujtdo, edhe atij më të duruarit, për të sharë dhe fyerë, por unë, prapseprap, një pjesë të tyre po i fal moshës e prirjes gojëlëshuar dhe mendjes sklerozikre të një plaku; pjesën tjetër, pikëllimit Tuaj, që nuk është fare lehtë për ta zbutur, sidomos ku kam vendosur që të luftoj me Ju, jo me sharje e më të gëlthitura, por me forcën e armëve, mërinë dhe inatin e luftës së drejtë për liri.
Megjithëkëtë, Ju lutem, o Turku i madh, pse talleni kaq fort me Perënditë, e me njerzit, sikur të ju kam rënë unë Ju në qafë, e jo e kundërta, Ju mua! Kështu pabesi, Ju e quani largimin tim të domosdoshëm prej Jush?! Krim ma e llogarisni edhe çlirimin e Atdheut tim, që e bëra me trimëri e zgjuarësi? Por, o njerëz, unë jam i gatshëm, që të pranoj me gjithë dëshirë, që të shpallem prej Jush, përgjegjës në jetë të jetëve, për këto krime!
Repsketi dhe nderimet Tuaja, gjithashtu kundrejt nesh, që mi kishit shkruar, e mi radhisni si litar vargor i pafund, unë, do T’iu kujtoja me kënaqësi, sikur të mund të harroja gjithë ato të këqija dhe tmerre, të cilat po të viheshin radhazi në peshojë; me siguri se mirësitë Tuaja, aq të shumta, do të zhdukeshin nga faqja e dheut, prej mbrapështive Tuaja, tepër të mëdha. Megjithëkëtë ne, nuk na pëlqen që ti radhisim këtu, e të Ju bëjmë që të skuqeni, por e shohim të udhës që t’iu kujtojmë, që Ju vetë, të vëni në peshë të gjitha këto radhazi.Për një gjë të vetme, do të habitej, pa dyshim, kushdo që mund të dëgjonte, se si kam mundur unë, ti duroj të gjitha ato mizori, neveri dhe mëri Tuajat, të cilat nuk kishin fund. Dominionin /Mbretërinë, Principatën, m. a./ atërore mi rrëmbyet; më keni ndarë nga vëllëzërit dhe mua vetë, që nuk i trembësha vdekjes, më kishin dënaur me përbuzje, dinakëri dhe vuajtje që të shuhesha me turp, para botës.
Tashi, ju duket shumë e çuditshme, o Muart i madh, që ky shpirt, që kjo zemër, që kurrë nuk e harruan lirinë, kërkonte të shpëtonte me çdo mënyrë, nga kjo robëri e tmerrshme dhe fyese. Deri kur, më në fund, kujtuat, se do të mund të duroja, sundimin Tuaj të harbuar dhe të tmerrshëm? Vërtet, unë durova shumë; shumë më gjatë se ç’mund të durohej. Asnjëher si bishtërova zgjedhes pranë Jush. Gjatë gjithë kësaj kohe, kam përballuar rreziqe të përbashkëta dhe të veçanta, si me vetë dëshirën time, si me urdhërin Tuaj!
Në biseda të përditshme, miqtë e mi të nderuar, shpesh më flisnin për pusitë dhe dredhitë që më bënit Ju! Megjithatë, unë, për një kohë të gjatë kam besaur, se as në fjalët, e as në veprat Tuaja, nuk fshihej ndonjë dhelpëri, derisa, planet Tuaja të prapta, dolën vetëvetiu sheshit! Pas gjithë kësaj, as mua nuk më mbeti gjë tjetër, pos që më kujdes dhe veprime të matura, gjithsesi në mënyrë diskrete, të përcillja të gjitha dhelpëritë dhe dinakëritë Tuaja, gjersa nuk më buzqeshi fati i shumëpritur, për të fituar lirinë time dhe të atdheut tim. Nuk ka pse t’iu vijë keq tashi, kur Ju, siç e cekëm më lartë, e keni marrë vetë – vetën në qafë, me veprimet tuaja dredharake dhe të pabesa. Unë mendoj se këto janë të pakta, o Murat i madh, në krahasim me ato që kam shpresuar e dëshiruar. Prandaj është shumë më e favorshme, që tashi e tutje, Ju, ti leni anash kërcënimet e rrepta, dhe të mos përmendëni më rastin e fatkeqësisë së madhe hungareze, që ju katandisi fare.
Çdo njeri ka zemrën e vet, ka orën e vet, ka fatin e vet, o Prijësi im; të cilin na e kanë caktuar Perënditë, që ne do ti dalim zot me durim, mençuri dhe vendosmëri të palëkundur.
Ne, o Muart i madh, nuk kërkojmë këshilla, e as mëshirë nga armiku, për veprimet dhe qëndrimet që marrim, e as që kërkojmë paqe prej Jush, por, me ndihmën e Perëndive, fitoren e mbrojmë vetë, me gjakun tonë.
Shumë i përuluri,
Me nderime. – Qofshi shëndoshë!
Në Kështjellën tonë, në Arbëri, më 14 korrik 1444.
Gjergj Kastrioti i qaujtur edhe Skenderbe.

Origjinali ruhet në Arkivin Sekret të Vatikanit /ASV/, Fondi: Miscellanea: ARM. II. Vol. 3. f. 645r-648v. [ose paginimi i vjetër: f. 640r-643v]. Letra është e shkruar në pergamen, ka një vule dylli të rrumbullakët. Dimensionet: 54 x 89,5cm.

Shënim: Fotografia eshte bere keto dite ne Biblioteken Apostolike te Vatikanit ne Vatikan.