s p – Page 2079 – Dielli

100 VJET ME SHQIPËRINË

September 5, 2022 by s p

Ernest Marku/

Ky është titulli i një vepre studimore të autorit Llesh Kola, i cili, me një punë kërkimore disavjeçare dhe me skrupulozitet për t’u admiruar, ia ka dalë që t’i prezantojë një lexuesi dashamirës ndaj historisë e diplomacisë, kronologjinë e mardhënieve 100-vjeçare SH.B.A-Shqipëri, permes dokumenteve të Departamentit Amerikan të Shetetit. Autori është treguar i kujdesshëm që, para se të na paraqesë dokumentet arkivore të konsultuara prej tij, të bëjë një rezyme të situatës politike të kohës kur është prodhuar dokumenti në fjalë; si dhe, pa harruar të përmbledhë informacionin që buron nga këto dokumente, duke e parë sërish çdo gjë në një kontekst politik koherent. Natyrisht, përvoja e tij si diplomat karriere, e ka bërë zotin Kola që të jetë skrupuloz deri në fund në paraqitjen e këtyre dokumenteve, duke kryqëzuar informacionet që vijnë nga relacionet e ministrave amerikanë, të akredituar në vende të ndryshme europiane, si dhe ata respektive të akredituar në SH.B.A. Kjo metodë prezantimi, e kalit disi durimin e lexuesit, por nga ana tjetër të ofron mundësinë që, nëpërmjet nuancave të ndryshme të të shprehurit diplomatik, të krijosh një kulturë të përgjithshme mbi këtë fushë, apo të kuptosh ndikimin dhe orientimin paksa ndryshe të aleatëve perëndimorë, ndaj çështjeve shqiptare. Vlen të theksohet se gjuha e tekstit është e gjallë dhe korrekte, struktura e ndërtimit të fjalisë është e tillë që e lehtëson mjaft qasjen me mirakande të lexuesit; gjë e cila flet për një profesionalizëm dhe për një kulturë e erudicion të gjerë të autorit, si dhe për një punë të admirueshme të redaktores Albana Deda.

Befasitë dhe risitë historike, që zbulohen në këtë botim, janë të shumta e të gjithanëshme, cilësi kjo që mban gjallë kureshtjen e lexuesit, duke rritur pritshmëritë, nga kapitulli në kapitull. Gjëja e parë që zbulohet në këtë vepër, është fakti që dokumenti i parë diplomatik, ku përmenden shqiptarët, në Departamentin Amerikan të Shtetit, nuk është ai i viti 1914, siç publikonte historiani i mirnjohur, Paskal Milo; por këto dokumente për shqiptarët, shtyhen edhe më tej, deri në vitin e largët 1880. Ndoshta kjo ndodh, siç argumenton autori parathënies së këtij botimi, profesor Ksenofon Krisafi, për arsye të deklasifikimit periodik të dokumenteve sekrete, nga ana e Departamentit të Shtetit; gjë e cila na i rrit pritshmëritë dhe krijon kushtet për të lindur shpresa, se një ditë do të dalin në dritë dokumente edhe më të hershme të shekullit të XIX, pse jo edhe atij të XVIII. Është kënaqësi që lexosh, se si diplomati amerikan, Kasson, në relacionet e tij të vitit 1880, përshkruan “…përfitimet “bujare” që Malit të Zi mori nga Fuqitë e Mëdha, nëpërmjet traktateve famëkeqe anti-shqiptare, si ai i Berlinit, dhe vetëm tre muaj para Berlinit, nga Traktati i Shën Stefanit”. Natyrisht që këtu, për lexuesin shqiptar të mirinformuar në histori, nuk ka asnjë risi; por risi përbën lajmi se, edhe Departamenti Amerikan i Shtetit, qysh në atë kohë, ishte në dijeni të këtyre rrethanave.

Interesante janë ngjarjet e majit të vitit 1915, kur Marina Ushtarake Italiane, vendosi të kontrollonte çdo lëvizje të anijeve në detin Adriatik dhe kur, Ambasadori Amerikan në Itali, i bën një notë zyrtare Ministrisë së Jashtme Italiane, ku e cilëson këtë vendim si një shkelje të të drejtave të një vendi si Shqipëria, e cila nuk ishte pjesëmarrëse në Luftën I Botërore… Llesh Kola, paraqet të gjithë panoramën e komunikimit diplomatik mes dy shteteve, SH.B.A-ve dhe Italisë, deri në nëntor të atij viti, kur ngjarje të tjera më të rëndësishme e eklipsojnë këtë problematikë. Për sa i përket Konferencës së Paqes në Paris, në lidhje me ndikimin amerikan aty, autori sjell disa të dhëna interesante, siç është parimi i propozuar nga ata dhe i pranuar nga Konferenca se “përzierja e përfshirja e Fuqive të Mëdha duhet të ndalet dhe, përpjekjet për të arritur unitetin kombëtar nëpërmet masakrave, duhet të braktisen” Në dokumentet e Departamentit të Shtetit, Llesh Kola ka gjetur edhe opinione mjaft interesante, siç ishte ai Lordit Hobhouse, i cili shoqëronte Lordin Bayron në Shqipëri, në fillim të shekullit XIX. Ai shkruante për popujt që formonin Perandorinë Osmane: “Vetëm shqiptarët janë të vetëdijshëm për kombësinë e tyre, popujt e tjerë janë grupuar sipas besimit të tyre fetar”. Po ashtu edhe deklarimet e zotit Aubaret (Obare) delegat francez i Komisionit për Lindjen e Rumelisë, më 1880; i cili shprehet: “Ata janë shqiptarë para çdo gjëje. Nëse është e vërtetë se katolikët janë të lidhur ngushtë me fenë e tyre, është po ashtu e vërtetë se ata, bashkë me myslimanët, janë qytetarë me ndërgjegjie të lartë kombëtare, që dashurojnë tokën, respektojnë shumë zakonet dhe i vendosin ato mbi gjërat e tjera”. Leitnant-Koloneli Amerikan, Miles, do të deklaronte në Konferencë se: “…sllavët e jugut dhe shqiptarët, ishin aq shumë të ndryshëm, madje edhe të kundërt në të gjitha karakteristikat, aq sa ishte e pamundur të pritej që ata të jetonin në paqe, brenda të njëjtit kufi politik, edhe për shumë breza që do të vinin”.

Në lidhje me njohjen e Shqipërisë nga ana e Shteteve të Bashkuara, dokumentet janë të njohura ndaj autori nuk bën shumë komente mbi to. Interesante janë divergjencat e qeverisë amerikane dhe asaj britanike, në lidhje koncensionet e vajgurit në Shqipëri. Zoti Kola përshkruan me mjeshtëri, komunikimin diplomatik mes këtyre qeverive, për të mbërritur te nota verbale e Sekretarit të Jashtëm Britanik, që i dorëzon Ambasadorit Amerikan në Londër, ku ndër të tjera shprehet: “Ministri Britanik e mbështet koncensionin, por ai (koncesioni) nuk është i karakterit monopolist. Qeveria Britanike, është plotësisht dakort në parim me pikëpamjen amerikane, për parimin e dyerve të hapura dhe të mundësive të barabarta në konkurim”. Kuptohet qartë, ndikimi amerikan në demokratizimin e jetës e së shoqërisë shqiptare, edhe pse të iniciuara nga interesa të tjera. Ministri Amerikan në Tiranë, pasi Noli deklaroi se nuk do të kishte zgjedhje deri në mars të vitit 1925 (muaj që ai nuk e priti dot si kryeministër) do ta cilësonte Qeverinë Noli si “… të përkohshme, në një kryeqytet të përkohshëm dhe që vepron në mënyrë të paligjshme, sipas një kushtetute të përkohshme”. Nga ana tjetër, autori Kola, përshkruan plot elokuencë evoluimin e qëndrimit amerikan, nga refuzimi, pritja e deri te njohja e Qeverisë së Zogut, si dhe e monarkisë më vonë. Sekretari i Shtetit, Frenk B. Kellog, udhëzonte Ministrin Amerikan në Shqipëri, Hart, që t’i dërgonte një notë zyrtare Ministrit Shqiptar të Punëve të Jashtme, ku ndër të tjera thuhet: “Me udhëzimin e qeverisë sime, kam kënaqësinë të njoftoj Shkëlqësinë tuaj, se Qeveria e Shteteve të Bashkuara, e shtrin njohjen në Mbretërinë e Shqipërisë…” Vihet re se nuk njihet cilësimi i Mbretit Zog si Mbret i Shqiptarëve, por vetëm i Shqipërisë.

Në lidhje me pushtimin e Shqipërisë nga Italia Fashiste, autori Kola, pasi ka kosultuar me kujdes dokumentet e Departamentit Amerikan të Shtetit, bën një deklaratë mjaft interesante, ku thotë: “Departamenti i Shtetit, nuk e njohu kurrë Qeverinë Shqiptare të dalë pas pushtimit Italian të Shqipërisë…”. Gjatë Luftës II Botërore, Sekretari Amerikan i Shtetit, Hull, nënvizonte se “Ish-Qeveria e Mbretit Zog, mund të konsiderohet si e pezulluar dhe përçarja e fraksioneve në perëndim, ka penguar në formimin e një grupi me karakter përfaqësues”. Kurse pak më poshtë, ai shprehej: “Nuk kemi askënd, të cilit mund t’i dërgojmë një ftesë për ndonjë konferencë ndërkombëtare, që të mos jetë i paragjykuar më tej, nga institucionet politike të vendit”. Autori i këtij botimi, sjell të dhëna mjaft interesante mbi dakortësimin anglo-amerikan, për mosnjohjen e Qeverisë së Beratit, qëndrim i cili do të ndryshonte me kalimin e kohës. Këshilltari Amerikan, Kirk, do të relatonte në nëntor të vitit 1944: “E vetmja rezistencë që ka mbetur, është ajo e rretheve katolike në veriperëndim të vendit, rreth Shkodrës; por nuk është thënë se ata, do të luftojnë më tej me Frontin Nacional-Çlirimtar, kur ai të dominojë krejt vendin”. Llesh Kola ka pasqyruar me profesionalizëm, të gjithë evoluimin qëndrimit amerikan në lidhje me njohjen e Qeverisë Hoxha. Siç del nga konsultimet me dokumentet e Departamentit të Shtetit, amerikanët kanë qenë gjithnjë konsistentë, në kërkesën e tyre për zgjedhje të lira. Me ndërprerjen mardhënieve diplomatike dhe largimin e Misionit Amerikan nga Shqipëria, në vitin 1947, Nënsekretari Achson, do të deklaronte në një intervistë se: “Ai nuk do të fliste për Shqipërinë, sepse shqiptarët kishin vepruar në mënyrë tronditëse kundër tyre, kundër Misionit që u dërgua në Tiranë dhe shqiptarët e dinë shumë mirë se është e nevojshme për ta, të veprojnë në mënyrë të civilizuar dhe të përmbushin detyrimet e tyre… Durimi ynë me shqiptarët, ka mbaruar”.

Me rastin e provokacioneve greke në kufi, në gushtin e 1949-ës, autori Kola na ka sjellë një dokument mjaft të rëndësishëm, i deskriptuar nga takimi midis përfaqësuesve amerikanë, Bishop e Summers dhe anëtarëve të delegacionit grek, Rendis e Spiropoulos. Në memorandumet e përfaqësuesve amerikanë, të datave 21 dhe 22 gusht, arrihej në përfundimin se: “Argumentet greke nuk bindin, nëse ka pasur një qëllim të dukshëm nga autoritetet shqiptare apo greke, për ta konsideruar veten në luftë me njëri-tjetrin; apo që autoritetet shqiptare, kishin ndonjë të drejtë që të vepronin në emër të Shtetit Shqiptar”. Përfaqësuesit amerikanë, flasin për mungesë autoriteti të qeverisë kuislinge në kohën e pushtimit Italian, për t’i shpallur luftë një shteti tjetër. Qoftë edhe vetëm këtë dokument të na kishte sjellë Llesh Kola, ky libër do të vlente mjaft; pasi nuk ka argument më të fortë politik, apo edhe juridik, sesa ky qëndrim amerikan, në duart e Qeverisë Shqiptare, në bisedimet me Greqinë për abrogimin e Ligjit të Luftës. Në vitin 1980, Departamenti Amerikan i Shtetit, sipas autorit Kola, pasi kishte analizuar situatën dhe po mendonte që ta mbyllte përfundimisht dosjen e Shqipërisë, do të shprehej: “… nuk ka shenja se ajo do t’i ndryshojë qëndrimet e palëkundura ideologjike në favor të një hapjeje, me gjithë vështirësitë që po përballon, pas ndërprerjes së ndihmës ekonomike nga Kina, mbështetësi i fundit i Tiranës”.

Duke përfunduar, mund të them se ky është një libër mjaft profesional dhe i nivelit akademik, i denjë për të mbrojtur doktoraturën në çdo universitet prestigjoz, i rekomandueshëm për studentët e masterave shkencorë në fakultetet e historisë apo programet studimore të diplomacisë; ashtu siç është interesant për lexuesit e vëmendshëm e dashamirës të historisë.

KONFERENCA e 50-të NDËRKOMBËTARE E STUDIUESVE TË BALADËS

September 5, 2022 by s p

Mili i Haidhesë – Përtej urës sē Qabesë – një rimarrje e baladës sē njohur

Lili Sula

#AShSh

#50thinternationalconferenceofinternationalballadcommission

Për një sërë motivesh që më së shumti lidhen më letërsinë e shekullit XIX, me Romantizmin si shkollë letrare e njëherësh me lindjen e letërsisë moderne, po aq sa dhe me pasurinë e vlerat e paçmuara të trashëgimisë sonë popullore, është thuajse e pamundur të hasësh poetë të kësaj periudhe që të mos jetë ndikuar nga folklori në dy drejtime: në mbledhjen, sistemimin dhe botimin e krijimtarisë popullore, si dhe në një ndërkallje krijuese e artistike me të. Në kontekst europian të kujtojmë Herderin i cili më 1778-`79 botoi veprën Këngë popullore që u ribotua me pas nën titullin Zërat e popujve në këngën popullore, ku përmblidheshin këngë popullore gjermane, kelte, nordike, italiane, spanjolle, greke etj, pra një botim me poezi europiane e përtej Europës që do të ndikonte mjaft tek vendet e tjera e veçanërisht tek poetët e vendeve të vegjël duke i nxitur ata të thelloheshin në poezinë populore. Po kështu peshkopi Thomas Percy në Angli publikoi (1765) balada popullore angleze e skoceze, për t`u ndalur tek Këngët e Ossianit (1770) të James Macpherson-it që këndonte bëmat e heronjve mesjetarë keltë, të cilën autori e botoi si një poezi e lashtë popullore e që menjëherë u kthye nw njw praktikë imituese në vende të tjera.

Romantikët tanë, edhe për arsye jashtëletrare, që lidheshin drejtpërdrejt me çlirimin nga perandoria osmane dhe krijimin e shtetit të pavarur, u dhanë mjaft pas pasurisë folklorike; ata e çmonin poezinë popullore, duke e cilësuar si poezi origjinale, ndërsa krijimet autoriale të denja për të imituar atë. Thimi Mitko me Bletën shqiptare (Aleksandri, 1878) e Spiro Dine me Valët e detit (Sofie, 1908), Zef Jubani me Përmbledhje këngësh popullore dhe rapsodish shqiptare (Trieste, 1871) e të tjerë personalitete përfaqësojnë rilindësit që iu përkushtuan mbledhjes dhe botimit të trashëgimisë folklorike. Ndërkohë që mes poetëve dalloi Jeronim De Rada, themeluesi e letërsisë sonë moderne, që mblodhi dhe botoi këngë popullore nën titullin Rapsodi të një poeme arbëreshe (Rapsodie d`un poema albanese, Napoli, 1866) dhe Zef Skiroi e Gavril Dara i Riu, të cilët mistifikuan; i pari botoi Rapsodie Albanese (1885-`87) dhe i shpallte krijimet e veta si përmbledhje këngësh popullore të mbledhura mes arbëreshëve, ndërkohë që Dari i Ri poemën e vet Kënga e Sprasme e Balës ia atribuonte rapsodit të shek. XV, plakut Balë. Romantikë në krijimtarinë artistike dhe rilindës të përkushtuar, që veprimtarinë jashtëletrare ia kushtuan dritësimit të rrënjëve të lashta arbërore, poetët arbëreshë, mbase dhe më shumë se poetë të tjerë të shek. XIX, patën marrëdhënie të vetëdijshme me folklorin, një ndërkallje kreative që plotësonte deri-diku dhe paratraditën e pakët të letërsisë së kultivuar prej së cilës ajo përfitoi artistikisht.

Balada Mbeçë, more shokë, mbeçë, mbetet një nga perlat e folklorit tonë, e cila bashkë me, Kostandini e Garantina i dhe baladën e murimit, të Kalasë së Rozafatit artikulojnë mbajtjen e fjalës së dhënë dhe përbëjnë një fond antologjik e bërthamë të pashtershme gjeneruese.

Mbeçë more shokë mbeçë

Mbeçë, more shokë, mbeçë,

Përtej urën’ së Qabesë

Të t`i falei nënesë,

Të dy qetë të m`i shesë,.0

T`i apë nigja së resë.

Ndë pjetë nëna për mua,

T`i thoni se u martua;

Ndë thëntë se ç`nuse muar,

Tre plumba ndë krahëruar,

Gjashtë ndë këmbë e ndë duar;

Në thëntë seç krushk i vanë

Sorrat e korbat’ e hainë (Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar (1635-1912), Tiranë 1961, f. 79)

Balada ka qarkulluar në disa motërzime, tekstet e së cilës janë regjistruar në krahina e zona të ndryshme në mbarë vendin e sidomos në krahinat e Jugut. Për herë të parë, teksti i saj i përbërë nga 12 vargje është regjistruar nga Johann Georg von Hahni, ndërkohë që në varante që hasen në Çamëri, Skrapar, Pilur, Himarë, Prespë teksti i baladës shkon deri në 20 vargje. Duhet të theksojmë se një nga interpretimet më të bukura të kësaj kënge, i cili plotësohet me kostumografinë, muzikën, grupin polifonik, interpretimin xhestual dhe efektet skenike e të tjera cilësi sinkretike të baladës është realizuar në festivale folklorike nga mjeshtri i këngës polifonike, Demir Zyka:

https://youtu.be/QONbgDbwsnw

Balada shquhet për sintetizëm – shkruan studiuesi i baladave popullore Sadri Fetiu – kështu që çdo fjalë apo çdo varg i saj përmban shungullimën e veçantë të dhembjes tronditëse për fatin e individit dhe të familjes, për kushtet e rënda të jetës së popullit, për lidhjen e tij shpirtërore me truallin e tij, si dhe për luftën e madhe, qoftë si angazhim i drejtpërdrejt, qoftë si vetëdije e krijuar gjatë shekujve, për ta ruajtur dhe trashëguar vazhdimësinë e rrjedhës së jetës familjare nëpërmjet brezave që do të vijnë.” (Balada popullore shqiptare, f. 161). Ajo artikulon dramën e individit, të ushtarit të rënë larg atdheut e vendlindjes, dhimbjen e thellë për familjen dhe gjendjen e saj ekonomike e për të ardhmen e saj, lidhjen e fortë të të riut me nënën e gruan dhe në një rrafsh të dytë balada këndon dramën e tragjedinë e përhershme të shqiptarëve për të siguruar të ardhmen në migracion në kontrast të përsosur poetik mes largimit të detyruar në dhera të largët e në vetminë e shkretëtirës së Arabisë, në Jemen dhe premtimit dhënë njerëzve më të afërt e dëshirës për t`u kthyer në gji të familjes e shoqërisë, në një tension kundërvënës mes jetës së ndërprerë e të pagëzuar të djalit dhe vijimit të saj nga nëna (dhe babai në disa variante). Në këtë këngë të përzishme shtrihet “një enciklopedi e tërë dhimbjeje shprehet I. Kadare për Urën e Qabesë, “më të bukurën e këngëve të nizamëve dhe një nga margaritarët e rrallë jo vetëm të poezisë sonë, por të poezisë popullore në përgjithësi” (I. Kadare: Autobiografia e popullit në vargje, Tiranë, 1980, f.59-60)

Krijimet e popullit janë jetëgjata edhe falë ligjërimit sintetitik e kondensimit të tij në formula me karakter universal, si dhe qarkullimit nacional e mbinacional (në kontekst europian e botëror) duke u mundësuar atyre, qoftë dhe në trajta gjurmësh e jehonash të zbehta, të migrojnë nëpër kohë nga një autor tek tjetri. Rimarrje të tekstit të Urës së Qabesë haset edhe tek Lahuta e Malcis’ e Gjergj Fishtës, e cilësuar si Iliada shqiptare prej nga buron kaq natyrshëm gurra popullore. Në këngën XVIII, Te ura e Sutjeskës, luftëtari që ka rënë trimërisht në betejë me shkjanë i jep amanetet shokëve për nënën e babanë. Situata baladeske ndërtohet në raport familjar mes dy prindërve të cilët nuk do ta shohin më të birin, por duhet të jenë krenarë për të, që u “shkri si qiriu” për Shqipërinë.

Amanet, o shokë të mí,

Neper Dardhë kur të kaloni,

Armët e mija barrë t’ i çoni,

N’ oborr t’ kullës edhe t’ m’ i lshoni,

Nânës as tatës mos m’ u kallxoni

Pse janë t’ vjeter e i verboni.

Ne pëvetët nana per mue,

Thoni: djali t’ âsht martue!

Ne pëvetët se ç’ nuse muer:

Muer nji plume në krahnuer!

Ne u pëvetët se ç’ darsmorë pat:

Pat tre korba ndêjë per ngiat!

Ne u pëvetët se ç’zoja kndojshin!…

Orrla e sorra m’ tê po rmojshin!…

Qindro, thoni, oj nanë e shkretë,

Se Micani të ká metë,

Tue luftue me Mal të Zí,

Qi të mjeren moj Shqypní

Po e vorfnon me djelm të ri,

Ke po i vret hiri e pá hiri,

Gjithkû t’ jetë djali mâ i miri!”

Edhe â shkimë si shkimet qiri. (Lahua e Malcis, botime françeskane, 1997, f, 211-212)

Një nga nyjet strukturore të baladave, studiuesit shënojnë shkeljen e tabusë dhe në këtë vështrim profesor Sh Sinani e grupon Përtej urës së Qabesë në baladat e shkeljes së tabusë së shenjtërimit të dhëndrit kur ve kurorë, ndërsa studiuesja O. Velaj* e klasifikon si baladë mbi fjalën e dhënë nënës e nuses për t`u kthyer nga lufta, duke e përfshirë tek baladat e dhëndrit që vdes. Përtej urës së Qabesë ka në thelb vdekjen dhe vdekja është një motiv i parapëlqyer i baladës që organizohet në ligjërim të dhimbshëm në një strukturë ku klishetë e caktuara, skena të ritualit familjar, përsëritja, dialogu gjenden në të gjitha trajtat e qarkullimit të saj, qoftë si tekst i regjistruar apo në variantin e kënduar. Në studimin monografik Balada popullore shqiptare studiuesi Sadri Fetiu* shprehet se “Topose të këtilla që lidhen me raportet ndërmjet jetës dhe vdekjes, si dy skaje ekstreme të kuptimit të ekzistencës njerëzore, kanë krijuar dhe vetë hapësirë të veçantë poetike në të cilën shtrihen syzhetë e baladave” (Prishtinë, 2000, f. 45). Dramaciteti i vargjeve shtohet nga largësia e madhe e të rënit në luftë me vendlindjen, shtëpinë, nënën e cila pret që djali t’i kthehet shëndoshë e mirë e me përfitime ekonomike, që të martohet e të trashëgohet e ta gëzojë, ndërkohë që do të përballet me humbjen përfundimtare të tij, me vdekjen dhimbjen, mungesën, brengën e mallin. Tema e familjes është shumë e shpeshtë në të gjitha llojet e baladave” ndaj është e kuptueshme që ato të kenë përbërës të këngëve rituale familjare e të vajeve. Në vargje lakonikë vdekja këmbehet me martesën në një përthyerje të plotë antonimike (oksimoron), martesa barazohet e njëjtësohet me vdekjen e cila, duke mos u përmendur asnjë herë, peshon më rëndë përmes heshtjes, ndërsa në fjalët e fundit të ushtarit: Ndë pjetë nëna për mua, / T`i thoni se u martua (shih Kadare f. 61-64) mes e pritshmërisë së nënës dhe ndodhisë reale përcillet tragjizmi me thjeshtësinë e një bashkëbisedimi të përditshëm rutinor.

Zef Skiroi (1865-1927), një dishepull i J. de Radës, si dhe romantikët e tjerë, në kontekst të angazhimit të tyre si rilindës, ishte i përkushtuar për mbledhjen dhe botimin e thesarit folklorik, për të dëshmuar origjinën e lashtë të gjuhës dhe rrënjëve shqiptare. Përveç Rapsodie Albanese, ai mblodhi në rini këngë popullore që i botoi në përmbledhjen Canti tradizionali ed altri sagggi delle colonie albanesi di Sicilia. Ndërkallja e krijimtarisë autoriale me atë anonime është e ngjeshur në rrafsh të shprehjes së përmbajtjes e shprehjes së formës, si lindja e dashurisë së të rinjve në krua, këmbimi i unazave dhe premtimi për besnikëri bashkëshortore, ritet e jetës familjare etj. Si dhe De Rada e Gavril Dara i Riu dhe të tjerë poetë të kësaj periudhe, Skiroi e shëmbëllen poezinë folklorike edhe në pikëpamje të figuracionit të kalkuar sipas modelit folklorik, si me strukturën metrike e ritmike që ndjek modelin e traditës gojore arbëreshe, konceptimin e personazheve si plaku Dodë e deri tek ndërkallja e baladës Mbeçe more shokë mbeçë në këngën XVI të poemës etj. Dhe kjo nuk është risi po të sjellim ndër mend se De Rada para tij pati ndërfutur në Kangjélin XI të Milosaos vargjet e mahnitshme: Duró, zëmër, e duro / sa durói máli me bōr.

Idili Mili dhe Hadhia është ndikuar mjaft nga Këngët e Milosaos të De Radës duke krijuar në Siçili një poemë të ngjashme me atë të Kalabrisë. Poema është botuar tri herë, më 1890, 1900, 1907 e poeti na la gjithashtu edhe një version të pabotuar. Idili thuret mbi dashurinë tragjike të dy të rinjve, Milit e Haidhesë në kontekst të përkushtimit patriotik ndaj vendit. Lumturia e të rinjve ndërpritet nga vdekja e Milit e cila në këngën XVI të poemës, paralajmërohet nga ëndrra e Haidhesë. Balada Mbeçë, more shokë, mbeçë ndërfutet në ëndrrën e saj për t`i rrëfyer kobin që do të ndodhë, fatin tragjik të të dashurit. Është një nga këngët më të bukura ku kulmon tensioni dramatik, në plan të predistinatës e të ndjeshmërisë për fatalen. Ëndrra është element tepër i rëndësishëm strukturor i romantizmit që parathotë ardhmërinë e fatin e protagonistëve, të cilët si besimtarë e kristianë të devotshëm as që përpiqen ta venë në dyshim e aq më pak ta ndryshojnë atë, por thjesht e jetojnë ashtu si t`ju vijë. Pikëtakohen këtu kristianizmi i adhuruar për romantikët (rituale, kode, praktika, toponime që hasen në poemë) dhe fatin e paracaktuar me mendësinë tonë popullore që shprehet përmes ëndrrave, numrave, këngës së zogjve etj. Ndërfutja e baladës në ëndrrën e Haidhesë është vendimtare, ajo parathotë çdo të ndodhë ndaj dy këngët e fundit të poemës shtjellojnë e jetësojnë ëndrrën duke artikuluar tragjizmin e dy protagonistëve.

Bobo ç`ëndërr pati vajza

Natën pas së bardhës dit

Kur te shpia m`i hiri këmbë

Trimi i saj ta parën herë!

Shumë ai ju duk i zbet:

-“Ëm unazën, zonja jime,

Em unazën çë të dhash,

Përse kam të vete nd`ushtër

Të luftonj për nëndë vjet;

Në ng` prjerrësha, martou”.

Vate e ajo mbë lip qëndroi.

Porsa shkuan nëndë vjet,

Nëndë vjet e nëndë dit,

Ndë katunt luftarët jerdhën,

Gjith luftarët shokt e tij.

Tek e jëma u nisn` e vanë:

-“Zonjë e madhe, biri jit

Do të t`vinjë kur t`i lash

Një këmish me lot të sivët,

E me zjarrin të ja tërsh,

Po me zjarrëthin e zëmbrës”.

Vanë e gjetën pran të heshmen

Si mb`an derës i përisëj:

-“Vash, në ti ngë merr një nesh,

Në ngë merr një nesh si dhëndërr,

Kë të rrish e vë gjith-monë.

Ai trim kuj kë aqë mall

Çajti besën e u martua.

Nusja e tij, në do t`e dish,

Kle një plak me si të gërrier

E pa hundë edhe e pa dhëmbë.

Ulq e korba krushqit klenë,

Ulq e korba ç`atë han”. (Milo e Haidhe, kg XVI, G. Schiro, nën kujdesin e Matteo Mandalà, f. 145-146)

Pyetja e parë që shtrohet është se nga e siguroi Skiroi tekstin e baladës, duke pasur parasysh se ajo nuk është përfshirë në përmbledhjen folklorike të Th. Mitkos. Sipas gjithë gjasave, Skiroit të apasionuar pas krijimtarisë anonime i ka rënë në dorë vëllimi i Hahnit, Albanesischte Studien, (Studime shqiptare, 1854) dhe balada Mbeçë more shokë mbeçë do t`i ketë bërë përshtypje dhe do ta ketë pëlqyer tepër, ndaj i bashkohemi idesë së studiuesit Ali Xhiku* që haset më pas edhe tek profesor S Fetiu** për burimin e saj.

Përtej rrjetës tekstore horizontale të qarkullimit të këngës popullore të nizamit në hapësirën perandorake (e kam fjalën për atë osmane) ruhen gjurmë të qarta ndikimi në plan vertikal; Skiroi nyjëton shtresa të largëta homerike që na risjellin shokët e Odisesë së Homerit në skenë teatrore para Penelopës në kushtëzim përzgjedhës mes mëtonjësve dhe shtresa pagane, si këmbimi i unazave në shenjë të mbajtjes së premtimit për besnikëri mes të dashuruarve apo nga balada e Konstandinit që shkon në luftë për 9 vjet dhe pritjes për t`u kthyer nga lufta, nga ana e Haidhesë. Besnikëria e fjala e dhënë kanë qenë e janë në themel të moralit e të virtyteve të popullit tonë gjë që janë sanksionuar edhe në kode kanunore e zakonore, si institucione morale e juridike të padiskutueshme. Të jesh në besë të dikujt krejt natyrshëm do të thotë të zbatosh kodet e lashta të shqiptarit dhe e kundërta, të presësh mikun në besë, nënkupton të vulosësh më turp shqiptarin, individin dhe mbarë zonën e gjakut e të fisit të tij, që pasohej me masa të ashpra deri dhe dënimi me vdekje. Në mendësinë e popullit tonë mik me besa -besë; lidhem me besa- besë; atë që trettë besën nuk e tret as dheu përbëjnë zotime solemne e të pathyeshme për të vepruar së bashku për një qëllim, kode të një mekanizmi të lashtë që mjegullnaja e kohës nuk e ka zhbërë. Ama, thyerja e tabusë, shkelja e besës mosmbajtja e fjalës është thelbi i parapëlqyer i thurjes së baladës që shoqërohet me tone melodramatike, forcën fizike të heronjve, dashurinë për familjen (e dashura, gruaja, nëna që Skiroi në i sjell në rend të përmbysur në krahasim me tekstin burimor). Balada e Urës së Qabesë ka zgjeruar linjën e marrëdhënieve mes personave përmes ligjërimit në dy shkallë; takimi i ndarjes në ëndërr (hipotetik) me të dashurën dhe kthimi i shokëve të Milit nga lufta për të plotësuar amanetin e tij, për të takuar nënën dhe Haidhenë. Kështu, linja motivore është zhvendosur nga teksti burimor: Mili lufton ndaj pushtuesit, të huajit ashtu si i ngrati Mican Leka i Fishtës, që i shtri për dekë, me duer në zemër e kryet në stom duke i shku gjaku lum, thërret shokët me i lënë amanetet. Të vërejmë gjithashtu se të dhënat historike mbi rënien në luftë të trimit, sulmeve e kundrasulmeve të ushtrive e sfondit të përgjithshëm historik janë mjaft të rrudhura për të mos thënë se mungojnë në tekstin burimor dhe në atë të Milit e Haidhesë, ku zotëron ndjeshmëria lirike dhe përjetimi intim i marrëdhënieve intime, familjare e sociale. Ndërkohë, tek kënga e Lahutës që karakterizohet nga bëmat e heroit kolektiv, nga betejat popullore e tonet të forta epike, përçohen të dhëna nga ngjarja dhe koha historike, evidentohet armiku, shënohen toponime e mikrotoponime e njëherësh shprehet qartë krenaria e trimit të rënë në luftë për Shqipërinë.

Protagonisti i Përtej urës së Qabesë gjendet shumë larg, i rekrutuar për të kryer shërbim ushtarak në hapësirën gjeografike osmane, ka shkuar nizam në Jemenin e largët për arsye ekonomike e ka rënë atje. Ruhet këtu thyerja e “besës” dhe kundërvënia e vdekjes me martesën (jetën) (Çajti besën e u martua), ndërkohë që është zëvendësuar motivi i vdekjes së të riut, duke e lartësuar rënien e trimit në shërbim të vendit. Është reduktuar gjithashtu dialogu i shokëve të Milit më nënën e tij, duke përcjellë tërthorazi humbjen e të birit përmes sinekdokës, larjes së këmishës së djalit me lot të syve dhe tharjen me zjarr të zemrës. Shkalla e dytë e tekstit është thurur në takimin me nusen e trimit, ku në situatë teatrale shokët e Milit shkojnë tek e bukura Haidhe e në ligjërim kushtëzues, ngashëm me shokët e Odisesë te Penelopa, i drejtohen që të zgjedhë mes shokëve të Milit, përndryshe do të mbesë e ve. Gjurmët tekstore e shkëpusin këngën e Skiroit nga balada e Urës së Qabesë për të na drejtuar tek poemat homerike, ndërkohë që trajta dialoguese ligjërimore mes nënës dhe shokëve të këngës së nizamit zëvendësohet me artikulim informues, kushtëzues e urdhërues, nga ana e shokëve të Milit, duke mos i lënë hapësirë ligjërimore Haidhesë. Vijon e thellohet oksimoroni si kur shënohet veprimi (u martua = vdiq) ashtu dhe kur emërohet (nusja – plakë = vdekja) duke përshkallëzuar përshkrimin e fytyrës së plakës pa hundë e pa dhëmbë, një përçudnim që na kujton qeniet mitologjike thuajse monstruoze. Është rrudhur ceremonialiteti i dasmës së përzishme duke shmangur pyetjet e versionit burimor ndë pjete, që e lenë në dimension hipotetik e të vagullt dialogun e njëherësh është shtjelluar dhe zgjeruar përshkallëzimi i festës së dasmës së përmortshme deri në skena tragjike ku krushqit, zogu mitologjik i gjëmës dhe ujku hanë trupin e të ndjerit, që artikulohet vetëm nga zëri i shokëve të Milit. Është tipar i baladës që ndodhia e situata të kalojë nga individi te familja e shoqëria si për t’i dhënë përmasë kolektive e përgjithësimi ngjarjes (fenomenit). Polifonia e përqendron dhe ngjesh ligjërimin duke i shtuar zymtësinë e tonet dramatike e tronditjen Haidhesë, që mbetet e shtangur nga ndodhia e papritur e menjëherë ndien se dhe jeta e saj po shkon drejt fundit fatal. Dhe është krejt e natyrshme pasi poema e Skiroit është vepër romantike që i këndon dashurive të forta që janë të paracaktuara të përfundojnë tragjikisht. Kënga XVI ligjëron përmes ëndrrës vdekjen e Milit e parathotë fatin tragjik edhe të Haidhesë, duke ruajtur strukturën e tekstit baladesk nën dhimbjen e tonin elegjiak për humbjen e të dashurit dhe të birit e duke e zhvilluar në një skenë shumë familjare që ia le peshën më të rëndë gruas, Haidhesë. A do të mund të jetonte ajo pas vdekjes së të shoqit (që nënkupton shpërbërjen e afërt të familjes), si ia rrëfyen e përsëriten shokët e Milit në dy vargjet e fundit Ulq e korba krushqit klenë, / Ulq e korba ç`atë han”, a do të mund ta shqiste nga sytë atë pamje makabre, apo do joshet drejt po të njëjtit fund dasmë-vdekje?

Dy këngët e fundit bashkë me Vajtim i Haidhis – një intermexo elegjiake që i kushtohet vdekjes së Milit – na përfshijnë në çastet e fundit të rënies në luftë të Milit dhe befas, në fund të poemës gjendemi në situatën ku familjarët dhe e ëma, sipas riteve ortrodokse e pagane të katundit, e gatisin si nuse për ta vajtuar Haidhenë. Është kënga e vajit të dasmë-vdekjes së saj, parathënë me gjuhën e ëndrrave, në pështjellime përtejkontinentale dhe gjithëkohore me një rrezatim të përbotshëm të fatit tragjik të ushtarit, nizamit apo luftëtarit të atdheut, që pikëtakohet me fatalitetin e dashurive pasiononte romantike.

Kënga XVI përbën një strukturë kyç poetike për të hulumtuar rrjetin e raporteve tekstore në rrafsh horizontal e vertikal që bashkërendohen me elemente të tjerë të rëndësishëm të poetikës së veprës së Skiroit e të gjithë krijimtarisë së tij për t`u hapur më tej me poetikën e romantizmit arbëresh e më gjerë. Sigurisht kjo qasje e mëtejshme do të hulumtonte zhvillimin e baladës në letërsinë italiane, duke ngritur çështje mbi praktikat makfersioniane, të cilat në i gjetshim, duhen shpjeguar, në të kundërt, duhet të theksojmë origjinalitetin e poetëve tanë. Po përqasje të tilla duhen bërë ndër vështrime të gjera krahasuese të romantizmit arbëresh me romantizmin italian. Pa këto krahasime analiza dhe interpretimi i romantizmit arbëresh do të mbetet i mangët.

KOLAZH SHQIPËRIE NË METROPOLIN ÇIKAGO

September 5, 2022 by s p

-mbresa të kaltra-

Nga Eda & Visar Zhiti

Nuk është vetëm gëzim i beftë që në metropolin e madh botëror, në Çikagon mahnitëse, në “downtown”, ku grataçielet shkojnë deri lart midis reve, me arkitekturë atraktive, ndryshe nga njëra-tjetra, objekt studimi për arkitektët kudo, – arkitekte është dhe vajza për të cilën do të flasim, – me rrugët e mbivendosura si në një “fantashencë”, ja, liqeni qetësues, më i madh se Adriatiku dhe Joni bashkë, afër tij, përmes asaj dritnaje marramendëse, në një lokal të vogël, të ndriçuar mirë, Art Studio & Art Galery, W Armitage Ave, do të gjenim imazhe nga Shqipëria jonë.

Ishte hapur ekspozita e fotografisë artistike, eksperimenale, me një titull të gjetur “Dritë dielli dhe Mëndja” (Sunlight & The Mind). Rilindasit tanë fotografisë i thoshin “dritëshkronjë”

Njëra anë e paretit të sallonit të artit ishte mbushur me fotografitë e vajzës shqiptare, Katra Seferi, imazhe të kapura prej saj, por dhe të bashkuara me fantazi duke krijuar kompozime me kuptim nga vendet ku ajo ka qenë, në Amerikë dhe Europë.

Ja, kolazhi fantastik i Shqipërisë së saj, male dhe det dhe perëndim dielli “si një minierë floriri” më kujtoi vargun e një poezie, dallgë dhe gjire si guacka të hapura dhe re, ku është kjo pamje kështu, Zvërneci dhe jo vetëm, pranë amfiteatri antik i Butrintit, më pas ndërtesa të reja, të pambaruara, beton agresiv, blerime qetësuese më tej dhe lule të verdha sikur t’u jetë thërrmuar dielli mesdhetar përsipër dhe një siluetë njerëzore në majë mali, Mos harroni njeriun!

Nga është vajza me emrin shqiptar Kaltra, pyesin të pranishmit. Dhe lexojmë në korrnizën e varur në anë të eksponateve të saj:

…ka lindur në Shqipëri, po me edukim artistik multidisiplinor në Çikago, Duke qenë dhe në Shqipëri dhe në Romë, Kaltra hyri në mjediset kulturore, ku gjeti piktakimet frymëzuese dhe pasionin për mjeshtërinë artistike. Së fundmi Kaltra është fokusuar në zhvillimin teknik professional përmes mediumeve të ndryshme. Ka kryer studimet Bachelor në shkencën e arkitekturës në Universitetin e Çikagos në Illinois në 2019. Gjatë studimeve të saj ajo mësoi të dizenjojë peizazhe të qytetit duke përdorur fotografinë, pikturën, vizatimet dhe modelet dixhitale 3D. Pas diplomimit Kaltra ekspoloroi artin e hapësirës përmes lenteve të brendshme dhe të jashtme si arkitekte projektuese, dizenjuese e fasadave me alumin, etj.

Salla mbushet me të rinj e të reja, me fëmijë e të rritur, mes tyre është dhe autorja, Kaltra Seferi, e bukur, me luledielli në duar. Po kjo qenka mami, duket si shoqja jote, dëgjojmë, babi ky, dashamir i artit tënd.

Dalin dhe hyjnë të tjerë, raca të ndryshme që këtu s’kanë pse të bëjnë përshtypje, qeshin bashkë, miqëisht njëlloj, marrin nga gotë vere a birre, bisedojnë, bëjnë foto të fotove, ja, disa nga temat e Kaltrës, “Treni në botën tjetër”, “Perëndim i egër, i egër”, “Zvërnc i ripërfytyruar”, “Italia” me kupolat e Romës dhe Firences e të famshmen “Ponte Vechio”, “Barcelona”, “Park city”, “Chicago”, ku kontrastet janë në një plan, në një barazi shqetësuese.

Në paretin tjetër të “Art Space”, përballë atyre të Kaltrës janë fotografitë, të gjitha blu, të një djali fare të ri, Sam Bulleit, i lindur në 1998, lexojmë biografinë e tij në kornizë, artist shumëdisiplinor, është nga Louisville, CY, jeton në Çikago, ndjek Bachelor në artet, punon me fotografinë në media dhe libra, ai sikur endet në një botë konfuze, shpesh me ironinë dhe cinizmin e imazhit. I mbyllur nga pandemia e Covid-19, me fotot në këto dy vite, ai i iku kufijve të apartamentit të tij duke u bërë pjesë e së përbashkëtës. Dhe kishte sjellë pamjet nga një video game për “playStation 4”, ku elaboronte një hartë të botës reale të Japonisë, me operime të inteligjencës artificiale, fotogarfi rrëmbyese, duke të bërë, sit ë thuash pjesë e tyre, e ndjesisë etj, etj.

Menaxherja e sallonit të artit u jep fjalën dy të rinjve, Kaltrës dhe Samit, flasin shkurt dhe mençur, të sinqertë dhe duartrokiten po aq sinqerisht nga të pranishmit.

Kur dolëm në Çikagon fantastike të natës, me atë pluskim të pambarimtë dritash që përzjeheshin me yjet, si të ishin ndërkohë dhe vazhdim i ekspozitës, që porsa pamë, bota e të rinjve, po thoshim, tërheqëse në thellësitë e pasionit dhe mendimit të ri, shpesh e kuptueshme nga ne, më kurajoze, më e pastër dhe më turbulluese, ku përvoja jonë u bëhet mbështetje, por më shumë dashuria jonë dhe prej tyre ne marim vrull dhe ide, aq sa të vjen të thuash: na merrni dhe ne, të vijmë pas jush me kohën, të mos mbetemi pas…

Gjithsesi faleminderit për sonte, Sam, edhe ty, Kaltra, që solle dhe kaltërsi Shqipërie në metopolin e madh, në qendër, në Çikago, si për të ma thënë që vendlindjen e mbartim me vete, ajo nuk na pengon, përkundrazi e bëjmë pjesë të botës siç dhe është, që më shumë se sa me artin, nuk bëhet me tjetër…

Po afronte mesnata. Në atdhe ka zbardhur dita e re…

SHENJTORJA NËNË TEREZA, SHQIPTARËT DHE SHTETI I TYRE PËRGJYSMË…

September 5, 2022 by s p

Nga Visar ZHITI/

Dita e shenjtërimit të Nënë Terezës tashmë është festë e të gjithëve, e shpallur zyrtarisht dhe vërtet në atë ditë ajo përkujtohet, duhet të ketë veprimtari kushtuar asaj, homazhe, konferenca, botime, koncerte, etj, etj.

Vepra e saj humanitare, bëmat edhe fjala, i kanë kaluar kufijtë, nuk është thjeshtë një misionare e madhe katolike, as vetëm fituesja e Çmimit “Nobel” për Paqe, e konsideruar, me gjuhën e sotme, si “investitorja e dashurisë”, ‘Industrialiste e buzëqeshjeve”, etj, duke e quajtur si gruan më të njohur të planetit, Nënën e Botës, etj.

Pse? Sepse në fund të fundit, me gjithë zhvillimet mahnitëse, kur jeta dhe botkuptimi shkencor, vetë shkenca, artet, janë modernizuar pabesueshmërisht shumë, shekulli XX dhe XXI ka sjellë çudira edhe në përditshmëri të paimagjinuara dot më parë, njeriu eksploron atomin dhe qelizën, po kështu hapësirat qiellore dhe galaksitë, dhe vetveten të gjithë, ndërkaq e kërkon Zotin gjithandej, i duket sikur nuk e gjen, po është e thjeshtë, edhe sipas mendimit të vjetër aristetolian që s’ka pasojë pa shkak, pra dhe gjithë ky krijim universal ka dhe krijues, etj, etj, por një gjë ka mbatur e njëjtë, njerëzit më shumë se gjithçka kanë nevojë për dashuri dhe buzëqeshje, pra njerëzimi. Këtë mori si detyrë Shenjtja Nënë Terezë. Këtu mbase fillon për ne misteri shpirtëror i Krijuesit Suprem, te dashuria dhe buzëqeshja.

Edhe unë kam shkruar për Shenjten tonë Nënë Tereza: Modeste skajshmërisht, e varfër po aq skajshmërisht, nga ana materiale e kam fjalën, dinjitoze gjithmonë deri në madhështi të brendshme, Nënë Tereza, Shenjtorja moderne, pa asnjë lloj biznesi, pa shpikur asgjë, pa udhëhequr asnjë vend e, (nëse ka personalitete që futen në histori me dhunë, duke bërë plojë të madhe e dalin prej andej duke i zvarritur statuja), pra, pa zbuluar ligje të fizikës, megjithese rizbulon zjarrin e shpirtit me shkencën e mrekullisë së besimit, pa shkruar epopera, veç lutej me mërmërima, duke investuar dhëmbje, Ajo u bë e përbotëshme, u bë vetë botë.

Të futesh në dashurinë e gjithëkohshme të botës me të vetmen gjë që ke:

dashurinë, të cilën e ke kthyer në profesion dhe njëherësh ta mbash atë në lartësitë hyjnore, duke bërë të besohet se po aq shumë ajo është dhe njerëzore, e përditëshme, në Tokën tonë.

Të rrish në kujtesën e njerëzimit, madje në thelbin e ndërgjegjes së tij, me dobësinë tënde të shndërruar në fuqinë tënde, të vëna në lëvizje nga shpirti ashtu si duart që ledhatonin me dhëmbje duke dhuruar shpresë, ngazëllim dhe besim. Dashuria dhe drita të rimarrin kuptimin që kishin në zanafillë dhe që kanë përjetë. Sa më shumë shenjtëri Nënë Tereze në qytetet tona, në shtëpitë tona, në shpirtrat tanë!

SHENJTJA NËNË TEREZË ËSHTË SHQIPTARE,

POR SA JANË SHQIPTARËT TË NËNË TEREZËS?

Kjo është çështje. Është çështje laike. Pyetja që kam bërë më herët dhe e bëj. Për një të vërtetë njerëzore, është marrëdhënia jonë midis nesh, Të nisemi nga vetja, nga tjetri, tek shteti. Në fund të fundit edhe Nëna Tereza porosiste: do të rregullosh botën, filloje nga shtëpia jote, rregullo atë, duaje, buzëqesh. Që një ushtarak i madh amerikan e përsëriste me ata të misionit të tij: do të rregush botën, rregullo shtratin tend në fillim. Nga e vogla të dalim tek e madhja, janë bashkë pazgjidhmerisht me njëra-tjetrën.

Shenjta Nënë Tereza është shqiptare, bijë e popullit shqiptar, me prindërit nga Prizreni dhe Gjakova në Kosovë, lindi në Shkup, në Maqedoninë e sotme të Veriut, të Jugut për ne, babain ia helmuan kur kthehej nga Beogradi si veprimtar i çëshjes shqiptare, nëna i vdiq në Tiranë në Shqipëri, e keqtrajtuar nga diktatura që sundonte atëhere, Nënë Tereza ndjeu Thirrjen dhe u bë murgesh:e katolike, shërbeu gjithë jetën në Indi për më të varfërit e me të varfërve, hapi shtëpi dashurie siç i quante ajo shtëpitë e mëshirës, të bamirësisë në shumë vende të botës.

U bë e përbotshme si shëmbëlltyrë, emblematike, shenjtore. Vendet më të lidhura me atë, kuptohet, janë Vatikani, Selia e Shenjtë së pari, së cilës i përkiste; India e madhe si vendi i punës, ku adhurimi për të është jashtzakonshëm dhe prej saj dhe për shqiptarët; Maqedoni e Veriut, e Jugut për ne përsëris, për Shkupin ku lindi, që kërkojnë t’ia ndërrojnë kombësinë duke qenë të padrejtë me shqiptarët, shpesh dhe aggressive; Kosova e prindërve të Nënë Terezës dhe bashkë me të Shqipëria si shqiptare që është. Duke qenë një komb me dy shtete tani, Republika e Shqipërisë dhe Republika e Kosovës kanë privilegjin e përkatësisë së saj, heronjtë ashtu si dhe historinë e kemi të përbashkët, Gjergj Kastrioti Skënderbeun dhe pushtimi 5 shekullor otoman, Buzukun, Bogdanin, Frashërllintë e mëdhenj, Ismail Qemalin dhe Isa Boletinin, Luftën II Botërore, pushtimin sërish, bashkimin dhe ndarjen, po kemi gjuhën dhe zakonet të përbashkëta, letërsinë dhe artet dhe ardhmërinë euroatlantike të përbashkët, dhe Shenjten Nënë Tereza, pra kemi dhe përparësinë të bëjmë për të më shumë se të tjerët, siç marrim nga shenjtëria e saj ta shpërndajmë dhe të dimë t’ia tregojmë botës, që Shenjten Nënë Tereze, që ju dhamë, e meritojmë…

Në Kosovë janë bërë të njohura veprimtaritë, jo vetëm ato të Katedrales “Nënë Tereza” në Prishtinë, por dhe ato shtetëroret, Presidencialet, dhe të përbashkëta, përnderime e tubime, konferenca shkencore, botime, koncerte, takimet dhe në shkolla, etj, etj.

Po në Tiranë? Është 25 vjetori i shkuarjes në amëshim i Shenjtes Nënë Tereza dhe 5 Shtatori i gjashtë i kanonizimit të saj si shenjte.

Nis që nga aeroporti “Nënë Tereza”. A ka ndonjë shenjë aty, që të na e përkujtonte, një pllakat a drita, as lule të freskëta në shtatoren e saj, aq të trishtë? Vitin që shkoi, e mbaj mend, asgjë.

Mësomë të dua! – lutej Nënë Tereza. Të mësojmë të duam. Po Presidenti i Republikës? Edhe pse me emër festiv mysliman, ai duhet ta dijë që Nënë Tereza edhe kur lutej thoshte “vëllezërit e mi myslimane”, ka bashkëpunuar me ta, madje është dhe nismëtare në ringritjen e Kryegjyshatës Bektashiane në Tiranë.

Paraprakisht nuk ka ndonjë lajm për ndonjë veprimtari a fjalë. Unë jam i prirur të nëpërmend se në prag të kësaj date, ai largoi nga zyrat e presidencës një punonjës të shkëlqyer të saj, Edvin Shvarc, me diplomë amerikane, zotërues gjuhësh të huaja, përkthyes, që kishte punuar me 4 presidentë të tjerë para Bajramit, ndërkaq biri dhe vazhdues i përkthyesit brilant, që i dha shkëlqim gjuhës shqipe, Robert Shvarc, hebre, siç është dhe Krishti. Më erdhi vetvetiu kjo lidhje, Shqipëria është vendi proverbial që i mbrojti dhe u dha strehë hebrenjve kur përndiqeshin nga nazifashistët. A thua kështu do të niste festimi presidencial në Tiranë për Shenjten Nënë Tereza?

Dhe s’kam si të mos kujtoj, e pamundur, lidershpin shqiptar, qeveritarët dhe politikanët e lartë në ditën e senjtërimit të Nënë Terezës, 6 vjet më parë në Vatikan. Janë po ata dhe tani, të pa ndryshueshëm.

Isha atje, kreu i ambasadës së Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë, në Vatikan edhe unë. Natyrisht rrugëtimi im nga i burgosur politik i diktaturës në atë detyrë të lartë, është dhe simbol i ndryshimeve të ndjeshme posdiktatoriale.

Ja, disa nga shënimet e mia:Po i risjell:

SHENJTËRI NGA 5 SHTATORI I SAJ

Erdhi. Sa dritë kishte ajo ditë! Në një nga dritaret e pëfaqësisë, në katin e dytë të një pallati të vjetër në Rrugën “Ottaviano” 43, kishim vënë një portret të madh të Nënë Terezës, që dukej sikur e qeshura e saj e bënte më të ëmbël ajrin dhe pelegrinët apo turistët e shumtë ndalnin, e fotografonin dhe vazhdonin në turma të shkonin për te sheshi më i bukur i të gjithë botës katolike, para Bazilikës “San Pietro”.

Isha vetëm në ambasadë, bashkëpunoja me time shoqe, punonim deri pas mesante, dërgonim relacione të shpeshta në Ministrinë tonë të Jashtme, në Tiranë dhe në Sekretarinë e Shtetit të Vatikan.

Do të mblidhej e gjithë bota atë ditë të shenjtë. Vendet që lidheshin më shumë dhe drejtpërsëdrejti me Nënë Terezën, Shqipëria e para me Kosovën, Maqedonia e Veriut, për ne Maqedonia e Jugut dhe India do të kishin delegacionet më të mëdha shtetërore, edhe mbi 20 veta. Vendet e tjera jo. Do të vinin kryetarë shtetesh, president, mbretër, nobelistë…

Ambasadori i Maqedonisë së Veriut më tha një ditë pas njërës nga meshat në Bazilikë se s’dinte nga t’ia mbante, ata të qeverisë së tij donin që të vinin që të gjithë në ceremoni, po me të tutë si i keni punët ju, – më pyeti.

Edhe unë s’di nga t’ja mbaj, – i thashë, – s’do të vijë asnjëri…

Lejomëni të rrëfehem. Nga Presidenca s’kishte përgjigje a do të vinin. Edhe nga Parlamenti. Kryeministri do të vinte, por jo delegacion shtetëror, ja ashtu vetëm, me grupin e tij. Me Ministrin e Jashtëm, mbase. Nga Sekretaria e Shtetit të Vatikanit donin të dinin sa vetë do të vinin, nga Shqipëria, cili do të ishte kryetari i delegacionit shtetëror? Nëse nuk vinte presidenti? Kabineti i tij absurdshëm po bashkëpunonte me nunciaturën, jo me ambasadën e vet. Erdhi në kohë një listë nga Kryeministria, do të vinte Kryeministri, bashkëshortja, Ministri i Jashtëm dhe nja dy drejtorë të asaj ministrie. Pastaj më vjen një listë e gjatë, ku presidenti i Republikës, si kryetar delegacioni do të ishte në krye të nja 25-30 vetave, bashkëshortja, stafi i tij, këshilltarë, roje, vetura. etj. Pra s’kishte vend më për të tjerë, sipas tyre. Një ditë a dy para ceremonisë dëgoi listen e vet parlamenti, do të vinte Kryetari pa bashkëshorten, me një këshilltar e nja dy deputetë. Nga opozita asnjë lajm për pjesëmarrje. Gjithsesi kordinuese dhe bashkëpunuese e drejtpërdrejtë duhej të ishte dhe është vetëm Ministria e Punëve të Jashtme

Sekretaria e Shtetit të Vatikanit më mirëkuptonte dhe priste e qetë çdo sugjerim timin, kërkesë apo shkresa që anullonin njëra-tjetrën, siç më vinin nga atdheu.

Dhe mbërriti delegacioni shqiptar, tre krerësh, presidenti me të vetët, sa shumë, që s’donin të kishin punë me askënd, veç me piceritë e Romës, kryeparlamentari, jo dhe aq shumë në grup, kryeministri – korrekt me pjesëtarët e dërgatës së tij. Ishin vendosur në hotele të ndryshme, pa paqe midis tyre.

Ndërkaq Dioqeza e Prizren-Prishtinës kishte organizuar një koncert të madh në Romë, i ndihmova dhe unë me adresa dhe lidhje, në një kishë të famshme me artistë shqiptarë nga e gjithë bota, që vërtet ishin të shkëlqyer. Na mblodhi dhe na frymëzoi Nënë Tereza, thoshim. Mes spektatorëve pafund ishin të gjitha copërat e delegacionit tonë, edhe nga opozita, por kurrsesi bashkë.

Dhe ja, mëngjezi i shenjtërimit, me emocione të mëdha e me shqetësime ende më të mëdha. U kërkua nga policia italiane dhe protokolli që makinat e delegacionit shqiptar si për çdo delegacion shtetëror, të ishin në rresht bashkë. Ata të presidencës, vetë presidenti u alarmuan, erdhi me vrap një me kostum të zi e kravatë, s’ishte presidenti, po një i dërguar i tij, se makina e tyre, ajo e presidentit duhej të ishte e para, gati bërtiste, i mbytur në djersë nga vrapi, e sqaruam se para tyre nuk ishin as makinat e Kryeministrit e as të Kryetarit të parlamentit, kursesi e ministrit të jashtëm, por ato të policisë italiane dhe, sipas protokollit, pas tyre vinte makina e ambasadës së Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë. Zyrtarisht ju jeni te parët. Mezi u qetësua ai dhe shpura.

Si shumë po vepron qoftëlargu mes nesh, thosha me vete këtë varg të Nënë Terezës. “Qoftëlargu” ajo i thoshte djallit shqip.

U futëm në Vatikan, vargan vaturash të zeza, nga portat pas dhe do të dilnin në shesh duke kaluar mespërmes brenda Bazilikës mahnitëse të Shën Pjetrit. Sheshi ishte plot, një det me njerëz dhe me flamuj nga e gjithë bota. Skuqnin flamujt u bukur të Shqipërisë. Ja, dhe ata të Kosovës. Rojet e palëvizura zviceriane me shtiza në dorë, me uniformën me ngjyra, të stilizuara nga Mikelanxhelo.

Delegacionet shtetërore po zinin vendet e caktuara për to afër altarit të madh, përballë kardinalëve.

Pa i folur njëri-tjetrit u ulën në rreshtin e parë presidenti shqiptar me bashkëshorten dhe pranë saj bashkëshortja e Kryeministrit me Kryeministrin, Në rreshtin e dytë – Kryetari i Parlamentit, ndërsa në vendin e Ministrit të jashtëm ishte ambasadorja në Romë. E zura e para, tha. Vendet tona si diplomat i kishin zënë ata të shpurës së klanit të presidentit dhe bisedonin me zë të lartë, aq sa delegacionet e tjera kujtuan se po grindeshin.

Nejse. Rëndësi ka dielli. Shkëlqente mahnitshëm. Në taracat sipër, mes statujave të shumta, kamerat e gazetarëve nga e gjithë bota, edhe nga Shqipëria e Kosova. Kori i madh kishtar, muzika gregoriane, po ngriheshin nëpër ajrin biblik. Erdhi procesioni i bardhë me Papa Françeskun. Një mallëgjim hyjnor na mbushte shpirtrat.

Filloi mesha e shenjtë. Kanonizimi i Nënë Terezes tonë. U tha që është shqiptare. Kur erdhi koha që, sipas ritualit në meshë, i duhej dhënë dora njëri-tjetrit në shenjë paqeje, në gjithë atë shesh me mbi 100 mijë veta, vetëm presidenti shqiptar nuk i dha dorën kryeministrit të tij dhe e anasjellta.

Ndërkaq do të ndodhte dhe një si incident, le ta themi, por me Maqedoninë. Në broshurën e meshes së shenjtë, të shpërndarë ndër të pranishëm, në biografinë e Nënë Terezës, në anglisht ishte shkruar që ka lindur në Shkup dhe në kllapa ishte shtuar: (Shqipëri). Ambasada e Maqedonisë së Veriut, e Jugut për ne, protestoi, Shkupi s’është në Shqipëri, por kur lindi Nënë Tereza, në 1910, Shkupi ishte Sanxhak shqiptar dhe ende s’ishte shpikur Republika e Maqedonisë. Zyrtarët e Vatikanit kërkuan ndjesë, broshura s’kishte kohë të rishtypej, pas fjalës Shkup, emri Shqipëri në kllapa, u nxi, por ashtu tërhiqte më shumë vëmendjen. Nuk di si ndodhi ky gabim, që s’ishte aq gabim, nuk besoj se u bë qëllimisht, por e ndolli një e vërtetë historike.

Nuk po zgjatem më. Thjesht rrëfeva. Një kujtim, një përvojë jo vetëm imja. Thuhet se çdo popull ka qeverinë që meriton, po dhe çdo qeveri ka popullin që meriton. Ajo që ndodh lart, përëritet poshtë, diku si komedi e diku si dramë, shpesh duke ndërruar vendet ngjashëm.

Kujtojmë në ditën e Shenjtes Nënë Tereza, si qortim dhe si mundësi përmirësimi. Të shtetit dhe të popullit të tij. Po, po, mund të mësojnë dhe duhet qoftë dhe nga një njeri i vetëm, kur është “Nënë Terezë”. Ndërkohë të mos harrojmë më të rëndësishmen, pse jo dhe me krenari, megjithëse Nënë Tereza predikon përuljen, por dhe kjo të bën krenar, që shqiptarët i dhanë botës sërish një shenjtore, tani moderne të shekullit XX, që u kanonizua 6 vjet më parë në shekullin që jemi. Të marrim çdo ditë prej saj besimin e lartë, vullnetin e paepur për punë, këmbënguljen dhe arritjen, nga plagët tek yjet, shenjtërinë, por dhe thjeshtësinë dhe nga ato që nuk blihen, sado kapitalist i pasur qofsh, nuk kostojnë asgjë dhe janë gjithçkaja: dashuri dhe buzëqeshje. Për një jetë më të bukur dhe Atdhe më të çmuar e të dashur. Amen!

Opozitarizmi si kulturë e munguar

September 5, 2022 by s p

Opozitarizmi është kulturë e munguar në Shqipëri , dhe jo vetëm në Shqipëri ,e ndofta prandaj është kaq e vështirë ekzistenca dhe mbijetesa e tij edhe pse është një nevojë kaq jetike e munguar dhe e domosdoshme.

Në vënde si Shqipëria ku mungojnë rregullat dhe standartet e ku lehtësisht liria ka si derivat ose kaosin ,ose frikën ,fenomeni i mungesës së opozitarizmit bëhet shqetësues pasi e shpie vendin dhe të drejtat në lakun e krizave të thella shoqërore, morale madje edhe ekzistenciale.

Kur hedh sytë nëpër histori të afërta dhe të largëta sheh se sa i vetmuar , mohuar dhe dhunuar është “ zëri që kundërshton “, ai që nuk dakortësohet me të gjithë dhe me gjithçka por mbetet si një tentativë e vazhdueshme për dëgjim dhe respektim të principeve apo parimeve individualiste prej të cilave lind evoluimi.

Pikërisht këtu zë fill e nis logjika që i jep frymë opozitarizmit.

Si një instrument që nuk i nënshtrohet grupit i cili jo gjithmonë ka të drejtë opozitarizmi bëhet embrion i një të drejte që hesht, i një të drejte që nuk duhet të dhunohet, i një të drejte që duhet të mbrohet.

E keqja jo rrallë herë “ përqafohet” nga turma, madje e kundërta është e vërtetë ajo vetëm sa e nënshtron atë pêr shkak të dy elementëve fatkeqë që mbisundojnë sjelljet njerëzore ; servilizmi dhe të qenit sipërfaqsor.

Edhe kur turma thërret dhe duartroket për dikë ( mungesë thellimi dhe të menduari) , kjo jo gjithmonë është për tju gëzuar .

Si ta ndihmosh opozitarizmin ?!

Kjo nënkupton të jesh objektiv në perceptimin e realitetit, të njohësh problemet jetike që prekin dhe përndjekin jetët, të dallosh të keqen , të ndihmosh fatkeqin, të jesh i vërtetë dhe realist, të dëgjosh “ zërin që s’ flet dot “ të jesh me të drejtat e të drejtëve në një botë ku jo çdo e drejtë e fituar / dhuruar është realisht e drejtë.

Mund edhe të duket teorike renditja ;1, 2, 3 por opozitarizmi është edhe logjikë .

Opozitarizmi dhe e vërteta jane gjithmonë bashkë dhe e vêrtetë do të thotë fakt, ngjarje, përjetim, rrëfim, përllogaritje e të gjithave dhe dëshmi me çdo mjet e tyre .

Opozitarizmi dhe mos heshtja ecin paralel , nuk ka armik më të madh të opozitarizmit se heshtja .

A nuk heshtën të drejtat e shqiptarëve për infinit vjet ?!

Dhe rezultati ishte nënshtrimi i tyre ndaj dhunës fizike dhe ekonomike për pa limit vjet .

Opozitarizmi ka partner ndershmërinë dhe principet ;ato në familje , miqësi , shoqëri, organizatë ,etj. Duket teori por janë të drejtët ata që dhunohen më shumë në shoqëritë kur rolin e mbrojtësit të të drejtave e bëjnë jo pak herë pikërisht dhunuesit e tyre.

Opozitarizmi dhe besueshmëria janë dy koncepte që kanë si bazë objektivizmin . Pra për sa kohë ekziston e vërteta : si fakt , si dokument , si dëshmi, si akt ,si zë që ngre krye dhe ZË ,opozitarizmi merr shtigjet e lirisë që vazhdimisht cungohet nga errësira përballë ; ajo e iluminimit të rremë, dhunës , mohimit dhe denigrimit .

Ndaj duhen dëgjuar viktimat e dhunës , ata që nuk flasin, flaken, denigrohen ,ata sistemi i gjatë i pa lirisë i la të pa zë, të pa shkollë, të pa shpresë , të pa krahë .

Dhe vonë nuk është kurrë të fillohet nga ata sepse e drejta flen mbi plagë të vjetra dhe të reja .

Kurrë nuk është vonë për t’u kthyer aty ku zinxhirët e fajeve kanë zënë ndryshk prej lotëve të neglizhencës edhe të harrimit .

Opozitarizmi është filiz lirie!

Marjana Bulku