s p – Page 2095 – Dielli

R.I.P Dr. Philip Çaushaj…

August 26, 2022 by s p

It is with great sorrow and sadness that we inform our community of the passing of Dr. Philip Çaushaj. Beyond his endless medical accomplishments that are far too long to list, Dr. Çaushaj was a pillar and an activist in the Albanian American medical community. As an Honorary Member and a former President of our society, Dr. Çaushaj always looked to help in any possible way that he could. There are countless medical professionals, as well as current medical students, who owe a great debt to Dr. Çaushaj for his mentorship, guidance, and support. We had the pleasure and honor of having Dr. Çaushaj join us for our last health fair and social event back in March where both days he was the brightest light in the room. We are glad that Dr. Çaushaj got to feel the love that we as a society and a community have for his contributions. While losing such a big pillar of our society is a devastating loss, Dr. Çaushaj’s help, guidance, and mentorship, made it possible for many new pillars to rise and prosper. As someone who enjoyed gardening in his spare time, Dr. Çaushaj also planted many seeds in our Journal Clubs where we will dearly miss him, as he was truly the joy of them. Most importantly though, we have lost someone who many of us consider a dear friend. Dr. Çaushaj is survived by his two children, Katherine and Samuel.

Shqiperia duhet te rivendoset ne balancen historike te filleses shteterore te epokes moderne

August 26, 2022 by s p

Prof. Dr. Romeo Gurakuqi

Percaktimi i kritereve te ndarjes se re territoriale e Shqiperise nuk do te duhet te jete ne tager te vleresimit te deputeteve te Parlamentit te Shqiperise, per shkak te mungeses se dukshme te kompetences dhe nga sa kuptohet prej disa deklaratave te tyre qe permbajne numra pa lidhje logjike, edhe te arsimimit te papershtatshem dhe te paplote.

Projekti i ndarjes se re territoriale te Shqiperise do te duhet te hartohet prej nje ekipi specialistesh te historise, antropologjise kulturore, gjeografise se Shqiperise, te drejtes, te ekonomise, te pushtetit vendor, etj. Nuk eshte e nevojshme te ndertohen ekipe te medha, as te zhvillohen tryeza formale propagandistike me pjesemarres qe nuk kane lidhje me kete reformim. Do te mjaftonte emerimi i nje ekipi te vogel specialistesh te mirefillte dhe konsulenca me njohesit krahinore te etnografise, territorit dhe nevojave zhvillimore.

Shqiperia duhet te rivendoset ne balancen historike te filleses shteterore te epokes moderne, balance e dhunuar nga diktatorialet dhe e injoruar per inerci shume gjate nga tranzicionistet; te drejtat komunitare do te duhet te respektohen; kushtet per zhvillim te njesuar dhe simetrik do te duhet te krijohen; bazamenti juridik per perfaqesim elektoral te te gjitha krahinave ne Parlamentin e Shqiperise dhe te te gjitha komuniteteve ne parlamentet krahinore, duhet te ristabilizohen; e drejta e emigranteve per te votuar ne kolegjin elektoral te origjines nga kane ikur, duhet te garantohet.

Reforma Territoriale Administrative shkon e lidhur ngushte me Reformen Elektorale dhe Korigjimin strukturore te Ligjit mbi Partite Politike. Kryerja me drejtesi dhe kompetence e reformes se pare do te krijoje kushtet per rivendosjen e kufizave me te drejta per perfaqesine parlamentare. Por rezultati qe pret publiku nga dy reformat e para ne asnje rast nuk do te jete ai qe shpresohet, ne qofte se partite politike nuk do te shnderrohen ne organizata te mirefillta demokratike, elitare, te ndryshme nga njesite fondmbledhese ilegale, strukturat familjare dhe nepotike dhe vendet e grumbullimi te perfituesve te te gjitha llojeve.

Pyetja eshte kush mund ta udheheqe kete proces te nderlikuar dhe te ndervarur tre dimensional per te cilin eshte i interesuar publiku?

Sa eshte e interesuar qeveria dhe klasa politike ne teresi, per reformimin e njimendte te sistemit politik shqiptar, qe deri me tash dhe keshtu sic eshte, ka prodhuar ‘mbreter’ dhe besnike, korrupsion, perfaqesi te pilotuar, taraf, sundimin e oligarkise dhe zbrazje te vendit?

Migjeni i pashmangshëm nga kultura shqiptare

August 26, 2022 by s p

Dr. Dorian Koçi

Nga ana estetike, Migjeni përfaqëson një uragan të vërtetë, që vjen bashkëkohës me shkrimtarë të tjerë në botë, por dhe shumë i veçantë për realitetin e vjetër, provincial e arkaik shqiptar. Përpara se Migjeni të hyjë në poezinë shqipe, poezia shqipe në vetvete vuante nga patriotizmi folklorik (i pashmangshëm në fillimet e letërsisë shqipe të Rilindjes, por që tashmë ishte kthyer në një eter asfiksues) që përfaqësohej nga uniformiteti i vargut 8-rrokësh popullor. Rimat e detyruara, fjalët e mbushura me origjinë nga gjuhët otomane dhe greke përfaqësonin në dukje një rregull që nuk ekzistonte në botën shqiptare, një tip bejtezimi që kishte betonizuar fjalën shqip në kërkim të motiveve klasike, derisa shfaqet Migjeni që me vargun e tij të lirë tregon dhe dëshmon kaosin e botës shqiptare. Migjeni me instinktin e një poeti të ri, e kupton se koha e klasicizmit të trashëguar nga letërsitë e mëdha pjesë të kurrikulave ku ishin formuar të gjithë ata që merreshin me poezinë shqipe ka kaluar dhe se fjala shqip kërkon ritme dhe tonalitete të tjera për të përfaqësuar më mirë botën e brendshme të njeriut shqiptar që nga sistemi i mileteve të Perandorisë Otomane po dilte në dritën e individualizmit dhe përsosjes së vet morale.

Nëna Tereze, patentuese e një sistemi të veçantë të çështjeve të mprehta shpirtërore

August 26, 2022 by s p

Ne si Institut iu kemi rrekur ta trajtojmë këtë figurë në një plan pak a shumë më mikroskopik, duke nxjerrë nga thesari i saj shpirtëror e njerëzor margaritarët më të çmuar , me të cilët ajo stolisi veten dhe më shumë të tjerët. Ajo mbi të gjitha stolisi nocionin njeri në skëterrën e lakmive të pakufishme

Nga Prof. dr. Skender ASANI

Të merresh me jetën dhe veprën e Nënës Tereze, nuk është një punë thjeshtë rutinore, por është më tepër ballafaqim me të panjohurat që dalin gjatë depërtimit në botën e saj komplekse e shumëdimensionale. Sepse Nënë Tereza nuk ishte vetëm një bëmirëse, siç perceptohet gabimisht në një pjesë të opinionit publik, por ajo parasegjithash ishte patentuese e një sistemi të veçant të sjelljes dhe qasjes ndaj çështjeve të mprehta shpirtërore që askush tjetër nuk i trajtonte dhe nuk i njihte më mirë se ajo.

Kjo është edhe arsyeja kryesore pse ne si Institut iu kemi rrekur ta trajtojmë këtë figurë në një plan pak a shumë më mikroskopik, duke nxjerrë nga thesari i saj shpirtëror e njerëzor margaritarët më të çmuar , me të cilët ajo stolisi veten dhe më shumë të tjerët. Ajo mbi të gjitha stolisi nocionin njeri në skëterrën e lakmive të pakufishme dhe vetëm ata që do të mund ta deshifrojnë këtë filozofi jetësore të Nënës Tereze, do ta kuptojnë se më e fuqishme se lakmia megjithatë është dashuria dhe ngrohtësia njerëzore.

Nënë Tereza fali dashuri dhe ngrohtësi edhe në skutat më të ftofta të vetmisë së njerëzve, të cilët pasi u braktiksën nga rrethi i tyre ku jetonin u pranuan nga Nëna Tereze, me të gjitha sëmundjet, brengat dhe vështirësstë që i ka jeta.

Duke ngelë në mbamendjen tonë si një stoli që me kalimin e kohës shkëlqimi vjen duke iu shtuar, Nëna Tereze tash më është bërë një aset i vlerave të pakrahashueshme universale, me të cilat ne si Institut dhe Departamenti për trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze , po identifiukohemi më tepër në fushat e hulumtimit shkencor dhe studimit empirik të veprës së saj në disa rrafshe interdisiplinare.

Ne si Institut, jo rastësisht i kemi profilizuar studimet dhe hulimtimet mbi jetën dhe veprën e Nënës Tereze, duke themeluar një departament të veçant, i cili nga viti në vit po lëshon rënjë në një truall ku mendojmë të forcojmë edhe më tej mirëkuptimin midis njerëzve, pa marrë parasysh racën, fenë apo etninë e tyre. Si produkt i këtij profilizimi, ne sivjet filluam të botojmë edhe revistën e parë letrare me karakter shkencor e kulturor DRITA E GONXHËS, e cila përpos që është një tribunë e hapur e mendimit dikursiv mbi shumdimensionalitetin e empirisë jetësore të Nënës Tereze, ajo ofron edhe një mundësi ideale për të krijuar ura interaktiviteti në mes të autorëve e qendrave të ndryshme hulumtuese që si emërues të përbashkët kanë fuqinë e ndikimit dhe reflektimit të kësaj gruaje me përmasa planetare.

Sivjet kur po e organizojmë edicionin e dytë të manifestimit tradicional kulturor-shkencor “DRITA E GONXHËS”, që përkon me 112 vjetorin e vdekje dhe 25 vjetorin e lindje së Nënës Tereze, kemi arritur të aktivizojmë një game të gjerë resursesh intelektuale e institucionale brenda dhe jashtë vendit tonë, sepse konsiderojmë se nuk mjafton të kesh në duar një kauzë të madhe humane e civilizuese siç është Nëna Tereze, por duhet edhe strategji konkrete për ta shndërruar këtë kauzë në në dioptri më të zgjeruar.

Nëse të tjerët në botë kanë xhiruar dhe botuar me qindra filma dhe vepra kushtuar jetës dhe veprës së Nënës Tereze, ne mund të shkojmë përtej kësaj, duke thurrur fabula të pathëna nga fëmijëria dhe rinia e Gonxhe Bojaxhiut, nga Shkupi i saj që arriti të regjistrohet në kartotekën e madhe të botës në saje të gjithë asaj që kishte bartur me vete në bvotë kjo grua me shpirt të madh.

Ky zatën mbetet edhe synimi ynë kryesor si hulumtues dhe si studiues, pasi që pritjet e të tjerëve nga ne tejkalojnë caqet e një kurreshtjeje sipërafaqësore, detyrim ky moral e institucional që kërkon mbështetje të gjithanshme.

Shkup, 26 gusht 2022

GJENDJA E SOTME E EPOSIT TË KRESHNIKËVE NË PESË SHTETE TË BALLKANIT

August 26, 2022 by s p

Zymer Ujkan Neziri

Seminarin XL për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, Kosovë, 2022.

Hyrje: Eposet heroike gojore janë pasuri e madhe poetike e popujve. Por, shumica prej tyre në Evropë e kanë përfunduar jetën e vet aktive, që nga Gjibraltari e deri në veri të kontinentit. Ndër të vetmit, që ende bën jetë aktive edhe në fillim të këtij shekulli, është eposi heroik legjendar shqiptar i kreshnikëve. Por, duke e ditur se edhe këtë vlerë monumentale të epikës gojore shqiptare e pret fati i eposeve evropiane, më 2012 projektova Projektin E5, në IAP, për gjendjen e Eposit të Kreshnikëve sot, në viset shqiptare të Ballkanit, pëkatësisht të Gadishullit Ilirik.

Lloji i Projektit E5: Kërkimor-shkencor, me rreth 300 ditë pune ekspeditash në terren, me Baton Z. Nezirin, nga 15 km deri në 500 km në pesë shtete të Gadishullit Ilirik, apo të Ballkanit. Janë, së paku, edhe dyfish e më shumë ditë pune në Institut, për përpunimin e materialit.

Koha e realizimit: Projekti E5 u realizua në vitet 2012-2016 dhe në vitet vijuese, kryesisht në Maqedoninë e Veriut, në Sanxhakun e Pazarit, në Evropën P. dhe në SHBA e Kanada.

Vendet e kërkimit: Mijëra sosh, por vendbanimet e gjetura me Epos, nga kërkimet në terren, janë 374 sosh, në: Kosovë (200), Shqipëri (72), Maqedoni (40), Mal i Zi (57), Serbi (5).

Rapsodë: Kam evidencuar 148 lahutarë, si dhe 197 jolahutarë, e ndër ta ka edhe rapsodë pa vegla muzikore, kryesisht në Maqedoninë Perëndimore. Para vitit 2012 kam evidencuar edhe 329 lahutarë në pesë shtete të Ballkanit.

Qëllimi i kërkimit: Konstatimi i gjendjes së sotme të Eposit të Kreshnikëve në Ballkan, ku jetojnë shqiptarët: Kosovë, Shqipëri, Mal i Zi: Kraja, Ana e Malit, pjesa e Malësisë së Madhe dhe pjesa e Sanxhakut të Pazarit; Maqedoni: ana perëndimore, nga Kumanova deri në Kërçovë; si dhe viset nën Serbi: Lugina e Preshevës me pjesën e Sanxhakut të Pazarit.

Synimi i kërkimit: Mbledhja e dëshmive për dosjen e Eposit të Kreshnikëve edhe për paraqitje në UNESCO, dosje e nisur më 2008 në IAP dhe e kryer më 2012, me Sh. Sinanin e V. Tolen.

Ekspertë e bashkëpunëtorë: Në realizim më kanë ndihmuar 5 ekspertë nga Prishtina, Tirana e Shkupi: profesorët Sha. Sinani, Ze. Neziri, Be. Baliu, Ba. Lajçi, Al. Sadiku, Vl. Fetaj-Berisha, në cilësinë pjesëtarë të projektit, që kanë punuar nga disa ditë ose javë në terren, si dhe rreth 90 bashkëpunëtorë të terrrenit, në cilësinë vullnetarë. Ishin edhe dy ekspertë të jashtëm: profesorët Da. Elmer, Univ. i Harvardit, dhe Ni. Scaldaferri, Univ. i Milanos. Financimin e ka kryer pjesërisht Ministria (MASHT), kurse pjesën tjetër, nga vera 2014 e tutje, e kreu familja Neziri.

Metodologjia: Metodologjia e zbatuar në terren ishte e shkallës së lartë. Për shkak të kohës, unë do të përmendja vetëm skedën e këngës, që ka: të dhëna të hollësishme për rapsodin, ve-ndin e këndimit, datën, minutazhin, numrin e vargjeve, temën, motivin, personazhet, toponiminë, llojet e armëve, dyluftimin, fundin e ndodhisë, legjendaritetin, qeniet mitike, numrat mitikë, poetikën e kohës, poetikën e hapësirës, formulat e fillimit, të mesit e të fundit në këngë, figuracionin poetik, pamjet poetike, portretet e kreshnikëve, tiparet etike e morale, kodeksin e nderit, rrëfimin epik, digresionin, leksikun vendor, shpejtësinë e këndimit të vargjeve në minutë, pushimet muzikore, pushimet teknike etj.

Pikësynime: Kërkimi i llojeve të këndimeve: individ, duet, grup; mënyrat: këndim, recitim, tregim; llojet e veglave; lahuta dhe shtrirja e saj; lahutarët dhe lahutapunuesit; polifonia dhe këndimi pa vegla muzikore; trashëgimia familjare e këndimit; heronjtë tanë dhe kundërshtarët e tyre; kryeheronjtë Muji e Halili; shtyllat ndërtimore: legjendarja, fantastitkja e mitikja; fillimi i zbehjes së besimit në orë dhe zana; rrudhja e repertorit; ndërtimi formulaik; rrëfimi i gjatë epik; vargu dhe rima; bashkëjetesa e dy eposeve tona heroike; elemente të përafrimit të dy epikave; elemente të tjetërsimit kohor të heroit; gjurmë të shkollës serbe në terren për origjinën.

Rezultate: Janë evidencuar 865 njësi këndimi e proze. Janë shkruar 502 këngë e motërzime, me 114 016 vargje, si dhe janë shkruar 123 tregime me 2 777 rreshta. Janë kryer incizime me kamerë, nga kameramani Baton Z. Neziri: 5 438 minuta e 27 sekonda. Janë incizuar 32 tregime dhe 225 këngë, që kanë rreth 63 834 vargje.

Vëllime: Këto 502 këngë dhe 123 tregime janë shtruar në 15 vëllime A4, kurse sasisë me 5oo mijë vargje të fondit kombëtar, iu shtuan edhe rreth 1oo mijë vargje me Projektin E5.

Sasia e dalluar e vargjeve: Kanë kënduar mbi 3 700 vargje: Kapllan Dauti, Imer, Brahim e Asman S. Gashi, Asllan Adem Shala; mbi 4 500 vargje: Sylë e Januz Mushkolaj; mbi 5 500-6 000 vargje: Ajet Shala; mbi 6 000-6500 vargje: Halil Kuliqi; mbi 6 500-7 000 vargje: Isë Elezi-Lekëgjekaj, Fehmi Nishefci. Ndonëse dy të fundit, kanë në repertor mbi 10 mijë vargje, kjo është pak në krahasim me gjendjen para gjysmë shekulli, kur mbi 10 mijë vargje i kanë kënduar shumë lahutarë e jolahutarë.

Legjendariteti, mitikja e fantastikja: Legjendariteti ruhet ende në këngë të kreshnikëve e në tregime, krahas qenieve mitike, sidomos të Orës dhe të Zanës. Krahas legjendaritetit, edhe mitikja e fantastikja po ashtu janë ndër shtyllat qendrore të kësaj epike heroike legjendare.

Temat e motivet: Vazhdojnë të ruhen, sidomos ato për kullotat, bagëtinë, kullat, pasurinë dhe familjen, si dhe fuqinë e kreshnikut nga zanat, martesat, zilitë e lakmitë, sakrificat për tjetrin etj. Kundërshtarët e 30 kreshnikëve ende quhen shkje e shkije, kudo që jetojnë.

Vlerësime në përurime: Janë dhënë lavdata në përurimet e këtij projekti në Prishtinë: En. Mehmeti, Ar. Bajrami, Ba. Lajçi; Tiranë: Ar. Marashi, Mu. Korkuti e Sha. Sinani; Shkup: Ze. Neziri, Bu. Mustafa e Iz. Murtezani, Tuz: Ba. Brisku e Is. Doda; Cyrih: Ib. Neziri e Va. Sejdiu.

Vlerësime të jashtme (frag.): – Prof. Dejvid Elmer (David Elmer), Universiteti i Harvardit, Kembrixh, Ma. SHBA: ’’…Dr. Neziri njihet si autoriteti kryesor i epikës shqiptare. Projekti në shqyrtim, sipas mendimit tim, është më mbresëlënësi dhe më i rëndësishmi në arritjet e tij deri më sot. Projekti i dr. Nezirit ka rëndësi të madhe, si për studimin e drejtë të epikës shqiptare, ashtu edhe për studimin e traditave epike evropiane në përgjithësi….’’

– Prof. Nikolla Skalldaferi (Nicola Scaldaferri), Universiteti i Milanos, Itali: ’’Përgjegjësi i këtij projekti, prof. dr. Zymer U. Neziri, është një dijetar i njohur edhe në qarqet ndërkombëtare. Përdorimi i dokumentacionit të regjistrimit audiovizual të këngëve, integron dhe plotëson mënyrën tradicionale dhe përfaqëson një kontribut kryesor metodologjik për kërkime shkencore, në përputhje me kërkesat dhe standardet ndërkombëtare…’’

– Prof. Işik Aydemir, Europa Nostra, kryetar i Jurisë së Çmimeve të Trashëgimisë, kategoria Kërkim: ’’Si kryetar i kësaj Jurie, unë do të doja t’Ju falënderoja për dorëzimin e aplikimit tuaj dhe për përpjekjet tuaja të rëndësishme në favor të trashëgimisë kulturore të Evropës. Juria në veçanti ka vlerësuar origjinalitetin e hulumtimit në trashëgiminë jomateriale të Ballkanit…’’

Çmime: Projekti E5 ka fituar edhe ҫmimin ndërkombëtar për kërkime në etnokulturë, Mendim Special, nga Europa Nostra, Madrid 2016.

Përfundim: Edhe me Projektin E5 u dëshmua se Eposi i Kreshnikëve është kryevlerë poetike e folklorit shqiptar. I takon edhe vendi te kryevlerat në UNESCO. Është vijimësi e këndimit epik ilir-arbëror dhe cikël me fill historik nga koha e ardhjes së fiseve sllave në Gadishullin Ilirik (M. Lambertz) dhe jehonë (term i Q. Haxhihasnit) e ndeshjeve dhe e betejave me ta. Bashkëjeton me ciklet epike heroike historike, nga Beteja I e Kosovës, 1389, e deri te lufta e Ushtrisë Çlirimtare, 1997-2001. I takon vend i rëndësishëm edhe në folklorin botëror. Duhet të konsiderohet i madh ndër më të mëdhenjtë e botës. Për krahasim me eposin Gesar të Kinës, me një milion vargje, por me vetëm 400 mijë vargje të mbledhura (deri më 2012), këndej, ndër ne, në Evropë, janë 600 mijë vargje të mbledhura të Eposit nga rapsodët shqiptarë. Nga materialet e Projektit E5 mund të shkruhen studime e disertacione, nga aspekti epikologogjik, etnomuzikologjik, dialektologjik, fonetik, leksikologjik, morfologjik, sintaksologjik, etnokulturor, etnopsikologjik, etnosociologjik, etnojuridik e fusha të tjera.