Zymer Ujkan Neziri
Seminarin XL për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, Kosovë, 2022.
Hyrje: Eposet heroike gojore janë pasuri e madhe poetike e popujve. Por, shumica prej tyre në Evropë e kanë përfunduar jetën e vet aktive, që nga Gjibraltari e deri në veri të kontinentit. Ndër të vetmit, që ende bën jetë aktive edhe në fillim të këtij shekulli, është eposi heroik legjendar shqiptar i kreshnikëve. Por, duke e ditur se edhe këtë vlerë monumentale të epikës gojore shqiptare e pret fati i eposeve evropiane, më 2012 projektova Projektin E5, në IAP, për gjendjen e Eposit të Kreshnikëve sot, në viset shqiptare të Ballkanit, pëkatësisht të Gadishullit Ilirik.
Lloji i Projektit E5: Kërkimor-shkencor, me rreth 300 ditë pune ekspeditash në terren, me Baton Z. Nezirin, nga 15 km deri në 500 km në pesë shtete të Gadishullit Ilirik, apo të Ballkanit. Janë, së paku, edhe dyfish e më shumë ditë pune në Institut, për përpunimin e materialit.
Koha e realizimit: Projekti E5 u realizua në vitet 2012-2016 dhe në vitet vijuese, kryesisht në Maqedoninë e Veriut, në Sanxhakun e Pazarit, në Evropën P. dhe në SHBA e Kanada.
Vendet e kërkimit: Mijëra sosh, por vendbanimet e gjetura me Epos, nga kërkimet në terren, janë 374 sosh, në: Kosovë (200), Shqipëri (72), Maqedoni (40), Mal i Zi (57), Serbi (5).
Rapsodë: Kam evidencuar 148 lahutarë, si dhe 197 jolahutarë, e ndër ta ka edhe rapsodë pa vegla muzikore, kryesisht në Maqedoninë Perëndimore. Para vitit 2012 kam evidencuar edhe 329 lahutarë në pesë shtete të Ballkanit.
Qëllimi i kërkimit: Konstatimi i gjendjes së sotme të Eposit të Kreshnikëve në Ballkan, ku jetojnë shqiptarët: Kosovë, Shqipëri, Mal i Zi: Kraja, Ana e Malit, pjesa e Malësisë së Madhe dhe pjesa e Sanxhakut të Pazarit; Maqedoni: ana perëndimore, nga Kumanova deri në Kërçovë; si dhe viset nën Serbi: Lugina e Preshevës me pjesën e Sanxhakut të Pazarit.
Synimi i kërkimit: Mbledhja e dëshmive për dosjen e Eposit të Kreshnikëve edhe për paraqitje në UNESCO, dosje e nisur më 2008 në IAP dhe e kryer më 2012, me Sh. Sinanin e V. Tolen.
Ekspertë e bashkëpunëtorë: Në realizim më kanë ndihmuar 5 ekspertë nga Prishtina, Tirana e Shkupi: profesorët Sha. Sinani, Ze. Neziri, Be. Baliu, Ba. Lajçi, Al. Sadiku, Vl. Fetaj-Berisha, në cilësinë pjesëtarë të projektit, që kanë punuar nga disa ditë ose javë në terren, si dhe rreth 90 bashkëpunëtorë të terrrenit, në cilësinë vullnetarë. Ishin edhe dy ekspertë të jashtëm: profesorët Da. Elmer, Univ. i Harvardit, dhe Ni. Scaldaferri, Univ. i Milanos. Financimin e ka kryer pjesërisht Ministria (MASHT), kurse pjesën tjetër, nga vera 2014 e tutje, e kreu familja Neziri.
Metodologjia: Metodologjia e zbatuar në terren ishte e shkallës së lartë. Për shkak të kohës, unë do të përmendja vetëm skedën e këngës, që ka: të dhëna të hollësishme për rapsodin, ve-ndin e këndimit, datën, minutazhin, numrin e vargjeve, temën, motivin, personazhet, toponiminë, llojet e armëve, dyluftimin, fundin e ndodhisë, legjendaritetin, qeniet mitike, numrat mitikë, poetikën e kohës, poetikën e hapësirës, formulat e fillimit, të mesit e të fundit në këngë, figuracionin poetik, pamjet poetike, portretet e kreshnikëve, tiparet etike e morale, kodeksin e nderit, rrëfimin epik, digresionin, leksikun vendor, shpejtësinë e këndimit të vargjeve në minutë, pushimet muzikore, pushimet teknike etj.
Pikësynime: Kërkimi i llojeve të këndimeve: individ, duet, grup; mënyrat: këndim, recitim, tregim; llojet e veglave; lahuta dhe shtrirja e saj; lahutarët dhe lahutapunuesit; polifonia dhe këndimi pa vegla muzikore; trashëgimia familjare e këndimit; heronjtë tanë dhe kundërshtarët e tyre; kryeheronjtë Muji e Halili; shtyllat ndërtimore: legjendarja, fantastitkja e mitikja; fillimi i zbehjes së besimit në orë dhe zana; rrudhja e repertorit; ndërtimi formulaik; rrëfimi i gjatë epik; vargu dhe rima; bashkëjetesa e dy eposeve tona heroike; elemente të përafrimit të dy epikave; elemente të tjetërsimit kohor të heroit; gjurmë të shkollës serbe në terren për origjinën.
Rezultate: Janë evidencuar 865 njësi këndimi e proze. Janë shkruar 502 këngë e motërzime, me 114 016 vargje, si dhe janë shkruar 123 tregime me 2 777 rreshta. Janë kryer incizime me kamerë, nga kameramani Baton Z. Neziri: 5 438 minuta e 27 sekonda. Janë incizuar 32 tregime dhe 225 këngë, që kanë rreth 63 834 vargje.
Vëllime: Këto 502 këngë dhe 123 tregime janë shtruar në 15 vëllime A4, kurse sasisë me 5oo mijë vargje të fondit kombëtar, iu shtuan edhe rreth 1oo mijë vargje me Projektin E5.
Sasia e dalluar e vargjeve: Kanë kënduar mbi 3 700 vargje: Kapllan Dauti, Imer, Brahim e Asman S. Gashi, Asllan Adem Shala; mbi 4 500 vargje: Sylë e Januz Mushkolaj; mbi 5 500-6 000 vargje: Ajet Shala; mbi 6 000-6500 vargje: Halil Kuliqi; mbi 6 500-7 000 vargje: Isë Elezi-Lekëgjekaj, Fehmi Nishefci. Ndonëse dy të fundit, kanë në repertor mbi 10 mijë vargje, kjo është pak në krahasim me gjendjen para gjysmë shekulli, kur mbi 10 mijë vargje i kanë kënduar shumë lahutarë e jolahutarë.
Legjendariteti, mitikja e fantastikja: Legjendariteti ruhet ende në këngë të kreshnikëve e në tregime, krahas qenieve mitike, sidomos të Orës dhe të Zanës. Krahas legjendaritetit, edhe mitikja e fantastikja po ashtu janë ndër shtyllat qendrore të kësaj epike heroike legjendare.
Temat e motivet: Vazhdojnë të ruhen, sidomos ato për kullotat, bagëtinë, kullat, pasurinë dhe familjen, si dhe fuqinë e kreshnikut nga zanat, martesat, zilitë e lakmitë, sakrificat për tjetrin etj. Kundërshtarët e 30 kreshnikëve ende quhen shkje e shkije, kudo që jetojnë.
Vlerësime në përurime: Janë dhënë lavdata në përurimet e këtij projekti në Prishtinë: En. Mehmeti, Ar. Bajrami, Ba. Lajçi; Tiranë: Ar. Marashi, Mu. Korkuti e Sha. Sinani; Shkup: Ze. Neziri, Bu. Mustafa e Iz. Murtezani, Tuz: Ba. Brisku e Is. Doda; Cyrih: Ib. Neziri e Va. Sejdiu.
Vlerësime të jashtme (frag.): – Prof. Dejvid Elmer (David Elmer), Universiteti i Harvardit, Kembrixh, Ma. SHBA: ’’…Dr. Neziri njihet si autoriteti kryesor i epikës shqiptare. Projekti në shqyrtim, sipas mendimit tim, është më mbresëlënësi dhe më i rëndësishmi në arritjet e tij deri më sot. Projekti i dr. Nezirit ka rëndësi të madhe, si për studimin e drejtë të epikës shqiptare, ashtu edhe për studimin e traditave epike evropiane në përgjithësi….’’
– Prof. Nikolla Skalldaferi (Nicola Scaldaferri), Universiteti i Milanos, Itali: ’’Përgjegjësi i këtij projekti, prof. dr. Zymer U. Neziri, është një dijetar i njohur edhe në qarqet ndërkombëtare. Përdorimi i dokumentacionit të regjistrimit audiovizual të këngëve, integron dhe plotëson mënyrën tradicionale dhe përfaqëson një kontribut kryesor metodologjik për kërkime shkencore, në përputhje me kërkesat dhe standardet ndërkombëtare…’’
– Prof. Işik Aydemir, Europa Nostra, kryetar i Jurisë së Çmimeve të Trashëgimisë, kategoria Kërkim: ’’Si kryetar i kësaj Jurie, unë do të doja t’Ju falënderoja për dorëzimin e aplikimit tuaj dhe për përpjekjet tuaja të rëndësishme në favor të trashëgimisë kulturore të Evropës. Juria në veçanti ka vlerësuar origjinalitetin e hulumtimit në trashëgiminë jomateriale të Ballkanit…’’
Çmime: Projekti E5 ka fituar edhe ҫmimin ndërkombëtar për kërkime në etnokulturë, Mendim Special, nga Europa Nostra, Madrid 2016.
Përfundim: Edhe me Projektin E5 u dëshmua se Eposi i Kreshnikëve është kryevlerë poetike e folklorit shqiptar. I takon edhe vendi te kryevlerat në UNESCO. Është vijimësi e këndimit epik ilir-arbëror dhe cikël me fill historik nga koha e ardhjes së fiseve sllave në Gadishullin Ilirik (M. Lambertz) dhe jehonë (term i Q. Haxhihasnit) e ndeshjeve dhe e betejave me ta. Bashkëjeton me ciklet epike heroike historike, nga Beteja I e Kosovës, 1389, e deri te lufta e Ushtrisë Çlirimtare, 1997-2001. I takon vend i rëndësishëm edhe në folklorin botëror. Duhet të konsiderohet i madh ndër më të mëdhenjtë e botës. Për krahasim me eposin Gesar të Kinës, me një milion vargje, por me vetëm 400 mijë vargje të mbledhura (deri më 2012), këndej, ndër ne, në Evropë, janë 600 mijë vargje të mbledhura të Eposit nga rapsodët shqiptarë. Nga materialet e Projektit E5 mund të shkruhen studime e disertacione, nga aspekti epikologogjik, etnomuzikologjik, dialektologjik, fonetik, leksikologjik, morfologjik, sintaksologjik, etnokulturor, etnopsikologjik, etnosociologjik, etnojuridik e fusha të tjera.