s p – Page 27 – Dielli

Fan S. Noli – Veprimtar-diplomat i shqiptarëve jashtë kufijve të Shqipërisë

November 21, 2025 by s p

Analizë shkencore dhe diplomaci praktiko–ndërkombëtare

Nga Universiteti i Harvardit (Kembrixh), Boston – SHBA

Prof. Dr. Fejzulla Berisha

Fan S. Noli (1882–1965) përfaqëson një nga rastet më emblematike të veprimtarisë diplomatike shqiptare në diasporë, duke kombinuar kompetencat në politikë, kulturë, fe dhe publicistikë për të afirmuar të drejtat e shqiptarëve jashtë kufijve të shtetit shqiptar të sotëm – kryesisht në Kosovë, Çamëri, Mal të Zi dhe Maqedoni.

Veprimtaria e tij nuk ishte thjesht lobim politik apo aktivitet kulturor; ajo përbën një shembull të qartë të diplomacisë ndërkombëtare të një kombi pa shtet, të zhvilluar sipas parimeve të të drejtës publike ndërkombëtare dhe praktikave diplomatike të fillim-shekullit XX.

Duke vepruar nga Kembrixhi–Boston, Noli institucionalizoi një qasje tre-dimensionale të diplomacisë shqiptare:

Diplomacia strategjike – lobimi pranë qeverive dhe institucioneve ndërkombëtare;
Diplomacia e diasporës – aktivizimi i komunitetit shqiptar si faktor politik dhe ndërkombëtar;
Diplomacia e identitetit – përdorimi i kulturës, fesë dhe medias si instrument ndikimi global.

Ky artikull paraqet një analizë të thelluar shkencore dhe juridike të veprimtarisë së Nolit si veprimtar-diplomat, duke përfshirë raste konkrete të periudhës 1910–1965 dhe ndikimin e tij në politikat ndërkombëtare mbi çështjen shqiptare.

1. Diplomacia e identitetit dhe instrumentet kulturore-fetare

Fan S. Noli e kuptoi se identiteti kulturor dhe fetar është instrument strategjik diplomatik, i cili mund të legjitimojë kërkesat e një kombi pa shtet në arenën ndërkombëtare.

-Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare në SHBA: Institucioni nuk ishte vetëm fetar, por shërbente si ambasadë kombëtare e diasporës, duke fuqizuar legjitimitetin ndërkombëtar të kombit shqiptar.

Raste konkrete

-Raporti i “Diellit” për dhunën serbe në Kosovë (1919)

Noli dokumentoi:

-shpronësimet dhe kolonizimet serbe;-ndalimin e arsimimit shqip;-persekutimin e intelektualëve dhe klerikëve shqiptarë;-dhunën sistematike ndaj popullsisë shqiptare.

Ky raport u përdor për të:-informuar delegacionin shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris;-krijuar presion moral dhe politik mbi qarqet diplomatike amerikane;-influencuar opinionin akademik dhe publik në SHBA.

Përdorimi i gazetës “Dielli” si instrument diplomatik

Botimet e Nolit mbi Kosovën, Çamërinë dhe shqiptarët e Maqedonisë shërbyen si dokumentacion i bazuar mbi të drejtën ndërkombëtare dhe të drejtat e njeriut, duke krijuar një precedent për përdorimin e medias si instrument diplomatik në të drejtën publike ndërkombëtare.

2. Lobimi politik dhe aktiviteti diplomatik në Washington

Fan S. Noli ndërtoi një rrjet diplomatik të sofistikuar, duke lidhur:-senatorë dhe kongresmenë amerikanë;-diplomatë të shteteve të mëdha;-qarqe akademike të Harvardit dhe MIT.

Raste konkrete

Memorandumi për Kosovën (1919)-Denoncim i dhunës dhe shpronësimeve;-Kërkesë për mbrojtje ndërkombëtare dhe garanci për të drejtat kulturore dhe gjuhësore;-Përdorim i dokumentacionit si instrument juridik dhe politik në arenën ndërkombëtare.

Raportet për Çamërinë dhe shqiptarët në Mal të Zi dhe Maqedoni-Dokumentimin e shkeljeve të të drejtave;-Lidhjen me institucionet ndërkombëtare dhe akademike;-Përdorimin e fakteve konkrete për të ndikuar fuqitë e mëdha në zbatim të të drejtës publike ndërkombëtare për mbrojtjen e pakicave.

Këto veprime e paraqesin Nolin si një veprimtar-diplomat që përdor ligjshmërinë dhe dokumentacionin ndërkombëtar si mjet presioni.

3. Mobilizimi i diasporës: Diplomacia popullore shqiptare

Veprimtaria e Nolit në diasporë nuk ishte thjesht kulturore, por kishte efekt juridik dhe politik në arenën ndërkombëtare, duke përfshirë:-Kongrese kombëtare dhe manifestime publike;-Fondacione humanitare për shqiptarët në trojet e pushtuara;-Financimin dhe përdorimin e medias “Dielli” si instrument diplomatik.

Raste konkrete

Fondacioni Shqiptar i Nolit (1920)-Sigurimi i librave shqip dhe bursave për nxënësit shqiptarë;-Ndihma për familjet e dëmtuara;-Aktivizim institucional i diasporës për mbrojtje të të drejtave kulturore dhe arsimore.

Manifestimet publike në Boston dhe New York (1920–1930)-Tubime që shërbenin si instrument presioni moral dhe politik mbi qeverinë amerikane;-Konsolidim i rrjetit diplomatik dhe lobues në mënyrë të koordinuar.

4. Diplomacia ndërkombëtare dhe ndikimi praktik

Fan S. Noli ishte veprimtar-diplomat i pakontestueshëm, i cili përdori çdo instrument të diplomacisë ndërkombëtare:-Kontakte me Lidhjen e Kombeve dhe fuqitë e mëdha;-Dokumentim i shkeljeve të të drejtave ndërkombëtare të shqiptarëve;-Angazhim për njohjen e pakicave dhe garantimin e të drejtave të tyre.

Strategjia e tij kombinonte:

Dokumentacion ligjor dhe historik;
Presion publik dhe medial;
Mobilizim të diasporës si aktor politik ndërkombëtar.

5. Trashëgimia diplomatike dhe modeli i Nolit

Fan S. Noli vendosi standarde për diplomacinë shqiptare moderne, duke zhvilluar tri shtylla të pakontestueshme:

Diplomacia strategjike – përdorimi i lobimit dhe marrëdhënieve ndërkombëtare për të legjitimuar kërkesat kombëtare;
Diplomacia e diasporës – aktivizimi i komunitetit si faktor politik dhe juridik;
Diplomacia e identitetit – përdorimi i kulturës, fesë dhe mediave për të mbështetur të drejtën ndërkombëtare dhe politikat ndërkombëtare të kombit shqiptar.

Fan S. Noli nuk ishte thjesht zëri i shqiptarëve jashtë Shqipërisë – ai ishte veprimtar-diplomat, arkitekt i diplomacisë globale shqiptare dhe pionier në përdorimin e të drejtës publike dhe instrumentave ndërkombëtarë për mbrojtjen e të drejtave kombëtare.

Qamil Ismail Vlora, si komunistët persekutuan djalin e Ismail Qemalit

November 21, 2025 by s p

Çelo Hoxha/

Rregulli kërkon që në zyrat e administratës në Shqipëri vendoset një protret standrad i presidentit të republikës. Ky rregull u shkel më 2013, kur morën pushtetin socialistët. Kryeministri socialist, Edi Rama, nuk e pëlqente presidentin e atëhershëm, Bujar Nishani (2012-2017), i dalë nga radhët partisë kundërshtare të kryeministrit, Partisë Demokratike, dhe vendosi që protretin e presidentit në zyrën e kryeeministrit ta zëvendësonte me një portret në pikturë të kryeministrit të parë të Shqipërisë, Ismail bej Vlorës.

Kur u pyet më vonë, nga një gazetar, se kush ishte personi në pikturë në zyrën e tij, ai u përgjigj me humor: “Ismail Qemali. Është gjyshi im, nuk e shikon ngjashmërinë?” Po shakaja e tij nuk është aq e pafajshme, po të kemi parasysh që qysh kur u bë kryeministri Rama ka mbajtur një mjekërr të shkurtër si ajo e Ismail beut dhe, duke e pasur të thinjur nga natyra, megjithëse është shumë më i ri nga Ismail beu ishte në detyrë, nuk është krejt e përjashtueshme mundësia që referenca me babain e kombit të jetë apel i tij për respekt historik.

Sidoqoftë, fakti që prishet një rregull, i cili tregon mungesë respekti për kushtetutën dhe hierarkinë institucionale dhe, për të kompesuar nivelin e ulët etik përdoret vlerësimi i shtirur për themeluesin e shtetit shqiptar, është, në fakt, me figurën historike më të rëndësishme të shtetit. Kjo nuk është hera e parë që drejtuesit e shtetit shqiptar tregojnë mungesë respketi Ismail bej Vlorën.

Djali i vogël i Ismail beut, Qamili, i cili ishte gjallë dhe jetoi në Shqipëri edhe pasi morën pushtetin komunsitët, iu nënshtrua represionit politik si gjithë patriotët e tjerë me kontribute historike personale apo familjare. Sipas kujtimeve të familjarëve, në fillim të vitit 1945, Qamilin e thirri në takim Mehmet Shehu, asokohe një nga autoritet ushtarake më të larta dhe më të njohura, i cili i tha se e kishte thirrur për t’i marrë mendim, “si djali i Ismail Qemal Vlorës”. Arsyeja e vërtetë ishte t’i kërkonte mbështeshtjen për regjimin që Shehu, shokët e tij dhe jugosllavët po instalonin në Shqipëri. Qamil Vlora iu përgjigj, kujton nusja e djalit të tij: “Në do të dish mendimin tim, unë po të them se mjaft u vranë shqiptarët me njeri tjetrin, prandaj mos bëni më gjakderdhje, mos vrisni më”.

Jo shumë më vonë, Qamili Vlora u arrestua dhe u dënua me burg pikërisht ngaqë ishte djali i Ismail beut. Në letra e gjykatës padyshim që ka akuzë të shtitur.

Në Fjalorin Enciklopedik të Viktimave të Terrorit Komunist, vëllimi 8, botim i Institutit të Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit në Shqipëri, Qamil Vlora është prezantuar kështu:

“Qamil Ismail Vlora: Diplomat. Djali i themeluesit të shtetit shqiptar, Ismail bej Vlorës Qemalit. Lindi në Stamboll, më 1895. Shkollimin fillestar e kreu në Stamboll, ndërsa atë të mesëm dhe të lartë në Nicë, Francë. Pas vdekjes së të atit (1919) në Itali, u kthye në Vlorë; më 1921, u zgjodh kryetar i Federatës Atdheu, dega e Vlorës. Më 1923, u vendos në Tiranë, u emërua sekretar i nivelit të tretë në Ministrinë e Jashtme; më 1925 u emërua Sekretar i Parë i MPJ. Për një kohë të shkurtër u emërua Kryekonsull në Selanik dhe zëvendës/drejtor administrativ i asaj Ministrie. Në gusht të vitit 1932 u akuzua të bënte pjesë në «Organizatën e Fshehtë të Vlorës»; u largua nga Shqipëria, së bashku me familjen, dhe u vendos në Francë. U kthye në atdhe më 1939 dhe u emërua anëtar i Këshillit të Shtetit. Në tetor 1943 u zgjodh deputet i Vlorës në Asamblenë Kushtetuese. Pas ardhjes në pushtet të regjimit diktatorial komunist, duke mos pranuar bashkëpunimin me ta u dënua me burg më 1946. Vdiq më 1950.”

Themeluesi i shtetit shqiptar quhej Ismail Vlora, por komunistët nuk e thirrën kur në emrin e tij origjinal. Ata e thirrën atë sipas traditës osmane, duke i vendosur për mbiemër emrin e babait. Ky ndryshim në emrin e babait të shtetit shqiptar hiqte çdo referencë me shkëlqimin e familjes së shquar të Vlorajve, prej së cilës kishin dalë dhe drejtues të perandorisë.

Më 1962, me rastin e 50 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, në njërën nga gazetat regjimit (besoj se ishte Zëri i Popullit), u botua një shkrim artikull i shkurtër, ku flitej se si një karrocier kishte çuar Ismail beun nga Durrësi në Vlorë për të ngritur flamurin e Pavarësisë. Asociimi i Ismailit beut me karrocierin ishte denigrim për ngjarjen dhe personazhin, pavarësisht qëllimit fillestar të artikullit. Zbritja e Ismail beut në Durrës dhe udhëtimi i tij në Vlorë është i dokumentuar, kujtimet e drejtuesit të delegacionit të pritjes, Qemal Karaosmani, janë botuar më 1937 në gazetë. Pritja dhe shoqërimi që iu bë delegacionit të Ismail beut ishte madhështore. Qemal Karaosmani, ashtu si Ismail beu, është firmëtar i Deklaratës së Pavarësisë.

Për shkak të paragjykimeve klasore ideologjike, artikulli për karrocierin synonte të fshinte nga historia personazhet historike reale sepse përfaqësonin klasën e pasur dhe me pushtet, dhe ta zëvendësonte me personazhe nga ajo që e quanin “vegjëlia”. E veërteta historike është se nuk kishte karrocier në Shqipëri, asokohe e gjithë kohën, që të organizonte udhëtimin e një delegacioni aq të madh e të shquar, sepse nuk kishin as kontaktet dhe as burimet e nevojshme. Ne e dimë tashmë, se delegacioni u mirëprit nga familjet e pasura, si konaku i Dervish Biçakut në Lushnjë, i cili kishte burime ekonomike të mjaftueshme. Ka qenë traditë në Shqipëri, në kohërat që nuk ishte e përhapur kultura e hoteleve, që udhëtarët të bujtnin te familjet e kamura e zonës dhe ata i mbanin dyert të hapura.

Gjatë regjimit komunist, sidomos në vitet e para, kur ishte i dehur nga fryma jugoslllave, goditja e themeluesve të shtetit shqiptar ishte vijë politike. Lef Nosi u ekzekutua, shumë të tjerë ikën jashtë Shqipërisë për të mos pasur fatin e Lef Nosit, disa të tjerëve, të cilët nuk jetonin më, iu goditën familjet.

Ndërsa ne që shkruajmë sot nuk bëjmë gjë, veç shohim se asnjë lloj persekutimi, gënjeshtre apo falsifikimi nuk mund t’i zhvleftësojë përgjithmonë ata që kur patën radhën të dilnin në skenë qëndruan në anën e duhur të historisë.

Ky artikull është botuar dhe në revistën Shenja, nëntor 2025, Shkup.

Ç’fituam nga Kongresi i Manastirit?

November 21, 2025 by s p

Uran Butka/

Kongresi i Manastirit i zhvilluar nga 14 deri 22 nëntor 1908 është një ngjarje kulmore në historinë dhe kulturën e kombit shqiptar. Atë e kërkonte koha dhe e realizuan figurat më të shquara në gjithë hapësirën shqiptare. Zhvillimi i shpejtë i lëvizjes kombëtare dhe kulturore në atë kohë, shtroi nevojën e ngutshme për njësimin e alfabetit, të një gjuhe letrare të përbashkët dhe qendërsimin e gjithë veprimtarive arsimore e kulturore. Në nëntor të vitit 1908, me nismën e klubit kulturor “Bashkimi” të Manastirit të kryesuar nga Fehmi bej Zavalani u mblodh, Kongresi Kombëtar i Manastirit, ku morën pjesë 50 delegatë, nga të cilët 32 me të drejtë vote, përfaqsues të shquar nga klube e shoqëri të ndryshme patriotike e kulturore, brenda e jashtë vendit. Kryesia e kongresit u zgjodh me votim të fsheftë. Kryetar u zgjodh Mid’hat Frashëri, delegat i Selanikut dhe Janinës, atëhere 28 vjeç. Madje në mungesë. Nuk kishte mbritur ende në Manastir. E pritën në stacionin hekurudhor dhe atje e uruan. Nënkryetar u zgjodh Gjergj Qirjazi, një nga figurat më aktive të kongresit.

Tubimi historik i Manastirit nuk ishte thjesht një kongres për alfabetin e gjuhës sone, por një kuvend kombëtar për çështjet më të rëndësishme të kombit. Ishte mbledhja e parë kombëtare pas Lidhjes së Prizrenit. Në seancat e hapura që shpesh merrnin karakterin e manifestimeve të zjarrta patriotike dhe në mbledhjet e veçuara apo të fshehta, u përpunua platforma e lëvizjes sonë kombëtare dhe u formuluan kërkesat politike, ekonomike dhe kulturore, natyrisht të karakterit autonomist që shtonte koha. Në to kërkohej që të njiheshin zyrtarisht nga qeveria turke kombësia shqiptare, madje kjo të shënohej nëpër letërnjoftimet e gjithë shqiptarëve; të njihej përdorimi i gjuhës shqipe; të hapeshin shkolla shqipe në të katër vilajetet dhe shkollat shtetërore turke apo fetare të ktheheshin në shkolla shqipe. Parashikohej edhe ngritja e një universiteti, një muzeu arkeologjik etj.

Shtroheshin, gjithashtu kërkesa për më shumë të drejta e kompetenca administrative për shqiptarët si edhe kërkesa me karakter ekonomik, që shkonin gjer në projekte ambicioze si ngritjen e ekonomive bujqësore model, tharrje kënetash, ndërtim hekurudhash, shfrytëzim i pasurive minerale e të tjera.

Por, një nga çështet kryesore te Kongresit të Manastirit, ishte njësimi i alfabetit të gjuhës shqipe. Edhe konceptimi, edhe diskutimi, edhe trajtimi i kësaj çështjeje nevralgjike, u panë jo si një problem thjesht gjuhësor, por si një nevojë e kahershme kombëtare që kërkonte doemos zgjidhje.“T’i japim një mbarim kësaj të madheje nevojë për bashkim të të gjithë shqiptarëve me një ABE”. Kjo ishte edhe diviza e kuvendit.

Përcaktimi i një alfabeti plotësisht latin dhe më i përshtatshëm për botimet në gjuhën shqipe, i një abeceje për të gjithë shqiptarët, ishte rezultat i një procesi të gjatë dhe të mundimshëm rilindës që nga Dhimitër Kamarda, Pashko Vasa, Faik Konica etj dhe që përfundoi me alfabetin e Manastirit.

Padyshim, të gjithë delegatët e në mënyrë të dukshme figurat e spikatura te çështjes sonë kombëtare e të kulturës shqiptare si Fehmi bej Zavalani, Gjergj Qiriazi, Shahin Kolonja, Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Luigj Gurakuqi, Bajo Topulli,Sotir Peci, Hilë Mosi, Nikollë Kacorri, Mati Logoreci, Simon Shuteriqi, Thoma Avrami, Grigor Cilka, Mihal Grameno, Dhimitër Buda, Sami Pojani, Hafëz Ibrahimi, Selahedin Prizreni, Refik Toptani etj.dhanë ndihmesën e tyre të shquar në formulimin e kërkesave kombëtare dhe njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe, por, veçan, theksojmë kontributin e Mid’hat Frashërit, jo vetëm si kryetar i Kongresit, si ligjëruesi dhe formuluesi kryesor i problemeve kombëtare, por edhe si anëtar efektiv i Komisisë së ABE-së, kontribut që ishte mohuar apo denigruar nga historiografia komuniste, ashtu si edhe kontributi i madh i Fishtës.

Fakti që Gjergj Fishta ishte kryetar i Komisionit të Alfabetit, bëri që të kapërceheshin gjithë ndasitë regjionale dhe dallimet mes alfabeteve ekzistuese dhe të zgjidhej një abece gjithëkombëtare. Citojmë nga procesverbali i punimeve të Kongresit i mbajtur nga Parashqevi Qiriazi: “At Fishta me atë fuqi të fjalës që është i dërguar prej shoqërisë “Bashkimi”, s’ka ardhur për të mbrojtuar atë abece, por për të gjetur një mënyrë që të bashkohemi të tërë”.

Kongresi vendosi që në të ardhmen të kishte një alfabet të vetëm për të gjithë shqiptarët, ndërkohë që përkohësisht do të përdoreshin të dy alfabetet, ai i Stambollit, edhe ai kryesisht latin, por me disa shkronja cirilike për gërmat e dyzuara dhe ai me shkronja tërësisht latine, siç e kemi sot. Me përpjekjen e delegatëve e në mënyrë të veçantë me këmbënguljen e Ndre Mjedës, u arrit konsensusi historik. Në precesverbalin e Kongresit lexojmë: “Të nesërmen nadje, para se të fillonim mbledhjet e komisionit, Dom Ndreu vajti te Mid’hat Frashëri dhe i paraqiti këto dy alfabete. Zotnija, mbas nji diskutimi të shkurtër, mbeti i kënaqun dhe i tha që t’ia paraqitë ai vetë komisionit…”

Mjeda ia paraqiti të dy alternativat. Fishta shkoqiti se abc-ja e stambollit është e mirë e mbi baza latine, por ka vështirësi në të shtypurit e librave shqip jashtë vendit, ndaj duhej një abc thjesht latine. Më në fund u vendos që të përdoreshin për dy vjet të dy alfabetet e zgjedhur dhe do të mbetej ai që do t’i rezistonte kohës.

Sipas procesverbaleve te punimeve të Kongresit nga 14 deri 22 nëntor 1908 të botuara në gazeten “Lirija”: “Në fund duel kryesonjësi, z.Mid’hat Frashëri, i cili diftoj , se mbas kaq të mbledhunave qi pat pleqësia, çështja e abe-tit muer funt në nji mënyrë qi do të mbesin jo veç të gjithë të kënaqun e për kët shkak u zgjodhën dy abe-të e të dy do të përdoren prej shqyptarëvet; njeni asht i Stambollit e tjetri nji abet thjesht latin, por qi i bazohet atij të Stambollit”

Ndërkohë Luigj Gurakuqi, delegat i shqiptarëve të Italisë dhe Shkodrës zbuloi dërrasën ku ishte shkruar alfabeti i njësuar tërësisht latin.

Albanologu i madh dr. Holger Pedersen e përshëndet këtë zgjidhje: “Këtej e tutje do të jenë dy alfabete paralele dhe kjo ndryshon fort pakë nga një alfabet i vetëm. Ky është një përparim shumë i madh , për të cilin duhet uruar populli shqiptar”.

Në analizën “Ç’fituam nga Kongresi i Manastirit” Mid’hat Frashëri konkludonte:

1.U fitua bindja se shqiptarët kanë arritur një shkallë të tillë ndërgjegjsimi kombëtar që të mblidhen , të mendohen dhe të vendosin për çështje me aq rëndësi.

2. U arrit qëllimi i Kongresit për njësimin e abc-ve. “Tani, pra, themi se abc-ja u njësua, tani do të mbledhim gjithë fuqinë për të shkruar dhe për të përhapur gjuhën, pa humbur kohë në zihje e në grinda të abc-së. Tani gjithë dëshira jonë do të jetë për të sjellë në dritë vepra të nevojshme, vepra për të përhapur mësimin dhe për të lulëzuar gjuhën, libra shkollore, diturake dhe literare”

3 Njësimi i abc-ve është pemë e parë e kongresit. Po ka edhe një pemë tjatrë që është akoma më e madhe e më e bukur dhe kjo është bashkimi i shqiptarëve. “ Ish, pra, një ngjarje e re për ne kjo mbledhje ku pamë shqiptarë të ardhur nga veriu e nga jugu, nga lindja e nga perëndimi, ku pamë krah për krah gegë e toskë, të krishterë e muslimanë, hoxhë dhe priftër. Qoftë ky themël i një bashkimi të përjetshëm të shqiptarëve”-nënvizon Mid’hat Frashëri.

4. Mbledhja e Manastirit i tregoi botës qënien dhe ekzistencën e një kombi shqiptar. “Ky kongres, shkruan Mid’hat Frashëri, kjo shenjë e parë që dhamë në qytetari, na e shtoi nderë para syve tanë dhe përpara botës , që kujtonte se s’jemi të zotë për asnjë vepër qytetarie…Këtë hap të parë për të njësuar alfabetin duhet ta pasojmë me akte të tjerë qytetarie, për t’u bërë vërtet një populli kulturuar dhe një komb i civilizuar…

Mid’hat Frashëri, në atë kohë, shpresën e ekzistencës, të shpëtimitdhe të mbrothësimit të Shqipërisë e të kombit shikon tek qytetaria, që vjen nga dituria, puna dhe kamja.. “Po e shohim se tani fuqi e njeriut s’është më vetëm te fuqia e grushtit, si në kohë të shkuara, po te qytetaria.. Armët e sotme s’janë sëpata dhe kopaçeja, po qytetaria, puna, dituritë, begatija”

Themelin e diturisë, të qytetarisë dhe të kombësisë , sipas Mid’hat frashërit e përbën gjuha shqipe. “Lufta për gjuhën, është një formë tjetër e luftës për të rrojtur”

Gjithë përpjekja e tij në këtë kohë u bë: mësimi e dituria nëpërmjet gjuhës shqipe për ringjalljen shpirtërore dhe puna e paprerë për ringjalljen ekonomike në Shqipëri. “Dyfekët, thikat dhe jataganët thyejini! Ato armë tani bëjini pluar, bëjini çekanë, se tani do rrojtur me djersë të ballit si njerës që na ka bërë Zoti.”- shkruante ai në gazetën “Lirija”, korrik 1908.

Por Kongresi i Manastirit nuk ishte thjesht një tubim gjuhësor, por një kuvend kombëtar. Aty u diskutua dhe u miratua një program i gjerë kombëtar prej 18 pikash, për veprimtari politike, arsimore dhe kulturore, siç ishin vendimmarrjet për njohjen zyrtare të kombësisë e të gjuhës shqipë, hapjen e shkollave dhe e klubeve shqiptare në të gjithë vendin, nxjerrjen e gazetave të reja e botimin e librave shqip për shkollat, drejtimin dhe zhvillimin unik të arsimit etj.

“Mbledhja e Manastirit, sikundër na rrëfeu neve fuqinë tonë, ashtu edhe botës i tregoi qënien dhe rrojtjen e një kombi shqiptar…Ky kongres, kjo shënj’e parë që dhamë për qytetari, na shtoi nder përpara syvet tanë dhe përpara syvet të botës Le të tregohemi, pra, gjithnjë të zotë që ta mbajmë dhe ta shtojmë këtë nder.” – shkruante Mid’hat Frashëri.

ISA BOLETINI – KODI I LIRISË DHE BUSULLA E KOMBIT

November 21, 2025 by s p

Prof.dr Skender ASANI/

Në perëndimin e shekullit XIX, kur Ballkani ishte një fushë e hapur për ujqërit e perandorive të etura për zgjerim dhe kur kufijtë vizatoheshin me laps diplomatësh që nuk njihnin as gjakun, as tokën, as kujtesën e popujve, shqiptarët gjendeshin në prag të zhdukjes politike. Fqinjët shovinistë, të shtyrë nga delirët e tyre mesjetare, kërkonin t’i zhduknin trojet shqiptare nga harta, ndërsa Fuqitë e Mëdha i shihnin shqiptarët si një popull pa avokat, pa shtet dhe pa privilegj të zërit. Në atë mjegull prej intrigash, frikërash dhe komplotesh diplomatike, lindi një njeri që nuk e pranoi kurrë rolin e viktimës: Isa Boletini.

Ai u rrit pikërisht në kohën kur vullneti për jetë i kombit shqiptar po shtypej nën dy katarakte historike: presionin e Perandorisë Osmane dhe agresionin e shteteve fqinjë. Pas Kongresit të Berlinit, trojet shqiptare u copëtuan sikur të ishin copa letre dhe jo tokë e gjyshërve. Plava e Gucia iu dhanë Malit të Zi, Ulqini u la në mëshirën e etjeve territoriale, ndërsa shqiptarëve u mbeti vetëm lëndimi dhe fyerja. Por pikërisht atëherë fryma e Isa Boletinit u shndërrua në zjarr që ndezi rezistencën.

Ai nuk e pranoi kurrë logjikën se shqiptarët duhet të nënshtroheshin. Ai e kuptoi se një popull pa qëndresë është një popull i humbur, ndaj mori pushkën dhe organizoi mbrojtjen e trojeve kundër hordhive sllave që tentonin të zbrisnin drejt jugut. Rezistenca e tij kundër çetave malazeze në Plavë e Guci u shndërrua në simbol të pagabueshmërisë së tij strategjike. Luftoi për Mitrovicën, për Shalën, për Drenicën, për çdo pëllëmbë që dikush guxonte ta quante “tokë discutabile”. Për të, nuk kishte tokë diskutabile: kishte tokë shqiptare ose tokë të pushtuar.

Isa Boletini nuk ishte vetëm luftëtar; ai ishte arkitekt i vetëdijes kombëtare. Ai bashkoi krerë të fiseve, krijoi një strukturë të organizuar të qëndresës dhe nuk pranoi kurrë të merrej nëpërkëmbë as nga sulltani, as nga mbretërit e Ballkanit. Kur Perandoria Osmane tentoi t’i vinte prangat duke e thirrur në Stamboll, shkuarja e tij atje nuk ishte akt nënshtrimi, por akt sfide. Në kryeqytetin e perandorisë, ai nuk u soll si vasal; u soll si zot i vetvetes dhe përfaqësues i një populli që nuk pranonte mësim nga askush.

Kush e njeh historinë e Kosovës, e di se asnjë kapitull i saj nuk shkruhet pa emrin e Boletinit. Ai drejtoi mbrojtjen e Mitrovicës në vitet 1901–1903, kur Serbia përpiqej me çdo kusht të krijonte trazira për të justifikuar ndërhyrjen. Ai ishte aty në kryengritjet e mëdha shqiptare të viteve 1909–1912, duke e shtyrë Perandorinë Osmane në prag të rrëzimit të pushtetit të saj mbi shqiptarët. Në Prishtinë, Prizren, Mitrovicë e Pejë, ai u shndërrua në simbol të mosbindjes, duke e bërë çdo kryengritje shqiptare të padukshme pa emrin e tij.

Aksionet e ditëve vendimtare të gushtit të vitit 1912 u shfaq një akt që vulosi rrjedhën e historisë. Aksionet e koordinuara të çetave shqiptare, mbështetja masive popullore dhe vizioni strategjik që ai udhëhiqte, e çuan Shkupin nën kontrollin shqiptar. Nuk ishte ngritje spontane; ishte disiplinë, ishte qartësi, ishte vetëdijë kombëtare e kristalizuar. Çdo hap ishte i peshuar, çdo veprim ishte pjesë e një plani që synonte të thyente prangat shekullore. Shkupi i rënë në duart e shqiptarëve ishte momenti kur historia mori tjetër drejtim. Sepse pa Shkupin e 1912-s, Vlora e 28 Nëntorit do të mbetej vetëm një ëndërr poetike, një flamur i paqëlluar mbi realitetin. Fitoret politike lindin nga fitoret strategjike, dhe Shkupi ishte themeli prej të cilit lindi shteti shqiptar.

Një hijeshi e ashpër u ngjit mbi shkallët e shtëpisë së pavarësisë më 28 Nëntor 1912, duke e bërë çdo hap të Isa Boletinit akt epokal. Aparenca e tij e thjeshtë nuk mund të fshihte gravitetin dhe peshen historike që mbante mbi supe. Ai nuk erdhi për të pozuar në fotografi historike, por për të dhënë garanci se akti i shpalljes së pavarësisë kishte themele të vërteta, burimore dhe të pathyeshme. Prania e tij nuk ishte thjesht fizike; ishte shenja se Kosova, dhe çdo cep i trojeve shqiptare, nuk do të zhdukej nga harta politike e kombit, për aq kohë sa zemra dhe pushka e tij rrihnin për lirinë. Isa Boletini ishte aty jo si shoqërues i rastësishëm, por si themelues morali, si mbrojtës i sovranitetit të sapolindur, një urë e gjallë mes maleve të Kosovës dhe horizontit të Shqipërisë së lirë.

Dhe kulmi i epopesë së tij nuk ishte vetëm në male. Kur u botua lajmi se delegacioni shqiptar do të shkonte në Konferencën e Londrës më 1913, Isa Boletini u përgatit sikur po shkonte në një betejë të re. Në Londër ai nuk mbërriti si një komandant malësor i varfër; mbërriti si vetë trupi i përkthyer i rezistencës. Qëndrimi i tij i pathyeshëm tronditi të huajt, aq sa ata u përballën me një njeri që nuk njihte kompleks inferioriteti. Në sallën e konferencës, ai i vuri Evropës përpara të vërtetën që Evropa kishte nevojë ta dëgjonte: se shqiptarët nuk ishin popull i harruar, por popull i shtypur. Fjalët e tij, shpesh të heshtura por të prera si thikë, mbetën si një shenjë se një komb i tërë nuk e braktisi dinjitetin e vet.

Shtatori i vitit 1913 solli një tjetër provë të zjarrit historik. Në një kohë kur copëtimi i trojeve dhe kërcënimi i aneksimit rëndonin mbi kombin shqiptar, Isa u ngrit sërish si pishtari i vetëm i qëndresës.

Kryengritja e Shtatorit nuk ishte thjesht një akt ushtarak; ishte deklarata më e pastër e ekzistencës shqiptare përballë planeve të fqinjëve shovinistë që kërkonin t’i zhdukeshin nga harta. Çdo pushkë që ai drejtoi, çdo vend që e mbrojti, ishte mesazh i qartë: shqiptarët nuk ishin popull i dorëzuar, trojet e tyre nuk ishin objekt për komplot dhe ndërhyrje. Isa Boletini nuk ishte vetëm komandant; ai ishte vetë zëri i kombit, i pathyeshëm dhe i pamposhtur, një legjendë që nuk mund të shuhet nga kohërat dhe intriga.

Edhe më vonë, kur Shqipëria shpalli pavarësinë dhe qeveritë shqiptare përballeshin me presionet e jashtme dhe të brendshme, Boletini qëndroi si shtyllë e pandashme e idealit kombëtar. Në pranverën e vitit 1914, në Durrës, pranë Princ Vidit, ai qëndroi në mbrojtje të shtetit të sapolindur shqiptar, duke shpresuar se më në fund kombi i tij do të kishte një derë ku të trokitte. Por intrigat ndërkombëtare e hodhën Shqipërinë në një vorbull të re. Isa Boletini nuk u dorëzua as atëherë; vazhdoi të luftojë për të ardhmen e kombit, deri në çastin kur u vra tradhtisht në Podgoricë më 1916, në një akt që ende sot shumica e historianëve e quajnë vrasje politike të parapërgatitur.

Ai u vra, por nuk u mposht. Sepse një njeri që bëhet simbol, nuk vritet më. Ai ngrihet mbi kohën.

Dëshmia më e fundit e kësaj ngjitjeje është nderimi i madh i diasporës shqiptare në Staten Island të Nju Jorkut, ku më 30 nëntor do të përurohet një rrugë me emrin e tij. Ky akt nuk është thjesht një tabelë me germat e një emri; është një kujtesë e përbotshme se shqiptarët nuk duhet ta harrojnë kurrë se nga vijnë. Në zemër të Amerikës, Boletini shfaqet si simbol i një kombi që ka ditur të mbijetojë duke mos u dorëzuar asnjëherë. Ai nderohet atje ku liria ka kuptimin më të thellë dhe kjo e bën këtë nderim edhe më të fuqishëm, sidomos kur disa në trojet shqiptare përpiqen të minimizojnë figurat që e mbajtën kombin në këmbë.

Figura e Isa Boletinit është sot më urgjente se kurrë. Në kohën kur shqiptarët ende luftojnë me sfida të identitetit, të shtetformimit, të drejtësisë dhe të barazisë, zëri i tij i çeliktë është një kambanë e fortë që na kujton kush kemi qenë dhe kush duhet të jemi. Politika shqiptare, në të gjitha trevat, ka nevojë për frymën e tij jo për fjalët e tij të moçme, por për parimet që ai mishëroi: vendosmërinë, unitetin, dinjitetin dhe sakrificën për të ardhmen.

Boletini ishte njeri që jetoi me një moto: Shqipëria dhe shqiptarët të jenë të lirë në trojet e tyre. Ai nuk e tha si slogan; e tha si betim, si mënyrë e vetme e jetesës.

Dhe mbi të gjitha, ai la një mesazh të pashlyeshëm:

“Sa të jem gjallë, kurrë nuk do të dorëzohem.”

Ky nuk ishte thjesht premtimi i tij. Ishte premtimi i çdo shqiptari që e kupton se liria nuk është luks, por detyrim.

Ciao Bella…!

November 21, 2025 by s p

Fejton nga Rafael Floqi/

Në bulevardin e gjatë të politikës shqiptare, ku skenat ndërrohen më shpesh se dekoret e një teatri provincial, këtë javë projektorët u ndezën sërish mbi një nga figurat më të fuqishme të kabinetit qeveritar: Belinda Balluku. Dhe jo për ndonjë inaugurim, prerje shiriti apo premtim spektakolar, por për një njoftim të ftohtë, të prerë, të qartë të SPAK-ut. Një “CiaoBella” institucional, i shkruar me gjuhën e akuzave, datave dhe procedurave.

Bella, Bela… por jo fort e bukur kur vjen puna te tenderat

Ashtu si në një dramë të shkruar prej kohësh, me role të ndara e dialogje të përgatitura, në skenë shfaqet ministrja e pushtetshme e Infrastrukturës dhe Energjisë, tashmë zëvendëskryeministre. Një figurë që prej vitesh ka shëtitur me vetëbesim në korridoret e pushtetit, duke administruar portofolin më të rëndë të qeverisë – rrugët, energjinë, projektet strategjike, miliardat publike.

Por SPAK nuk është as spektator i heshtur, as kritik letrar. Ai ka rolin e autorit që rikthen shfaqjen aty ku është shkruar: te dokumentet, veprimet, firmat, tenderat. Dhe sipas këtij autori të ri të skenës politike, për Ballukun dhe ekipin e saj, ka pasur jo pak improvizime jashtë skenarit ligjor.

Tuneli i Llogarasë – një hapësirë e ngushtë mes ligjit dhe interesave

Hetimet flasin për një procedurë prokurimi të ndjekur hap pas hapi nga vetë ministrja, që nga faza përgatitore e deri te firma e kontratës. E bashkë me të, një grup personash që duket se kanë punuar me sinkron më të saktë se makineritë e tunelit: Berberi, Gjyli, Elezi, Dervishi, Kashnica. Sipas SPAK, të gjithë së bashku paskan zgjedhur fituesin përpara se gara të niste.

Një tunel që duhej të lidhte dy skaje të bregdetit, tani po lidh dy skaje të akuzës: zyrtarët dhe kompaninë fituese.

Në gjithë panoramën e groteskut publik, Karanxha del dhe të rrëfen se tuneli i Llogarasë – projekti simbolik i gishtit të madh që qeveria i drejtonte kritikëve – paskësh mbetur me cilësi më të pakolauduar se një garazh pallati. Sipas inxhinierit grek, tuneli jo vetëm që nuk ka daljet e zjarrit, por duket sikur e ka marrë seriozisht filozofinë “mbylleni brenda dhe shpresoni më të mirën”. Nëse zjarr ka, zgjidhja paska mbetur një: uroni që tymi të ketë edukatë dhe të dalë vetë.

Dhe këtu fillon pjesa më e bukur e satirës: ndërsa Balluku është pezulluar dhe SPAK-u shkel në dosje sikur po planifikon zbarkimin në Normandi, në sfond del Edi Rama, profili i lartë i politikës shqiptare, alias palloshi në rolin e artistit që, sipas versionit zyrtar, qenka krejtësisht i surprizuar.
Sepse, natyrisht, ne duhet të imagjinojmë një kryeministër që zgjohet çdo mëngjes në një odë zen, i rrethuar me tela grafiti dhe me një kafe turke që i thotë vetëm fat të mirë – jo ç’bëjnë ministrat. Sipas këtij versioni idilik, Rama është si një dirigjent që udhëheq orkestrën, por për arsye misterioze nuk dëgjon asnjë instrument.

Ndoshta kryeministri ka besuar verbërisht se tuneli i Llogarasë do ishte vepra e shekullit, një tunel që do ndriçonte me vetëdije, do kishte freskuese oksigjeni dhe ndalohej zjarri me rregullore si cigaret në avion. Ndoshta ai imagjinonte supervizorët si engjëj teknikë që punonin nga qielli.

Bella dhe tuneli që qenka bërë metaforë e shtetit

Ndërkohë, Balluku, që dikur fliste për vizione të mëdha infrastrukturorë sikur vendi ishte duke u përgatitur për Olimpiadë, sot përballet me akuzat se nën atë petk modernizues fshiheshin vendime të paracaktuara dhe tendera me destinacion të njohur.
Dhe ndërsa ajo pezullohet, e gjithë qeveria ngjan sikur ka marrë frymën e alergjisë politike: një kollë të lehtë mosnjohjeje, një skuqje të lehtë çudie, një dridhje ankthi për “ç’ka ndodhur tani”.Por tuneli i Llogarasë – ai monument prej betoni e tymi – është aty, si për të thënë:
“Mos shikoni shumë thellë brenda me u tremb, se nuk ka dalje.”

Aeroporti – UFO-ja shqiptare

Në sagën tonë të përbashkët, ku çdo projekt publik në Shqipëri ka shpirtin e vet, nervin e vet dhe fatin e vet melodramatik, aeroporti i lidhur metaforikisht me Pacollin meriton një kapitull më vete. Jo se është domosdoshmërisht më i madh, më i rëndësishëm apo më i shtrenjtë se të tjerët – jo. Ai thjesht është simboli më poetik i mënyrës si ndërtohet infrastruktura në këtë vend: me lavdi perandorake dhe logjikë çerdheje.

Aeroporti në fjalë ka hyrë në historinë e ndërtimeve tona si një lloj mjeti fluturues i pashpjegueshëm: një ditë del në konferencë shtypi, ditën tjetër zhduket në mjegull, pastaj rishfaqet sërish falë një deklarate të re politike. Në fakt, është aeroporti i vetëm në Europë që lëviz sa herë ndryshon plani i fjalimit të qeverisë.

Njëherë thuhej se do ishte porta më e madhe e turizmit. Herën tjetër porta e zhvillimit. Më pas porta e investitorëve të huaj. Më vonë porta e shpresës. Dhe në fund, mbeti porta që hapet e mbyllet si dera e një dyqani lagjeje: dikush del, dikush hyn, por shitje s’po bëhet.

Aty ku vendet normale kanë studime fizibiliteti, ne kemi optimizëm. Aty ku kanë analiza teknike, ne kemi konferenca shtypi. Aty ku kanë grafike financiare, ne kemi premtime që duken si fatura dyqanesh, të grisura e të palosura në xhep.

Episodi i Pacollit – kapitull i stilit “fluturim imagjinar”

Emri i Pacollit (metaforikisht në këtë tekst satirik) vjen gjithmonë e shoqëruar me një lloj efekti ndriçimi si në telenovela: muzika rritet, kamera bëhet zoom, dhe publiku në shtëpi mendon:“Apo filloi prapë ky projekti që nuk mbaron kurrë?” apo e bllokojnë flamengot…

Sepse në kujtesën kolektive, aeroporti që lidhet me të është një nga ato histori ku investitori del gjithmonë me një risi të re, qeveria me një shpresë të re, ndërsa qytetarët me një pikëpyetje të re.
Dhe si çdo projekt që merr formë mitologjike, edhe ky ka marrë përmasa epike:
– Do sjellë turizëm.
– Do sjellë investime.
– Do sjellë prosperitet.
– Do sjellë avionë.

Dhe qytetarët, të mësuar me këtë lloj poezie infrastrukturore, pyesin me naivitetin më të bukur shqiptar:
“Edhe pista a do vijë?

Unaza e Jashtme – qark i mbyllur për konkurencën

Loja e dytë e madhe, ajo e Unazës së Jashtme Tiranë, duket se ka qenë një “vazhdim” i episodit të parë. Sërish orientime, sërish ndikime, sërish bashkëpunëtorë dhe një fitues i “paracaktuar”, sipas SPAK-ut. Një unazë që paska qenë më shumë rrugë e shkurtër drejt favorizimit sesa drejt rregullimit të trafikut.

Unaza e Tiranës rrotullohet natën si një lak i madh asfaltit që pret viktimën e radhës — zakonisht ndonjë shofer të pafajshëm, ndonjë nerv të tendosur… ose ndonjë ministër të ngecur mes akuzave. Tani emri i Ballukut qarkullon më shpejt se vetë trafiku, dhe në këtë qytet askush s’pyet më kush ka faj: mjafton që diçka të digjet, qoftë gomë, qoftë reputacion. Në fund, Unaza nuk gjykon; ajo vetëm shikon si rrotullohen akuzat, karrierat dhe ndërgjegjet — dhe i mban të gjithëve peng, derisa t’u shterojë benzina ose pafajësia.

Bella dhe të tjerët që ranë

Balluku është zyrtarja më e lartë që përballet me SPAK-un, pas një parade të gjatë funksionarësh që kanë humbur postet, ndikimin, e madje edhe lirinë: Ahmetaj, Veliaj, Beqaj, Tahiri. Të gjithë pjesë e një mozaiku të madh ku ngjyrat e pushtetit dhe hijet e dyshimeve gjithmonë ndërthuren.Në këtë dramë nuk mungojnë as personazhet e rikthyer. Evis Berberi, tashmë nën akuzë për korrupsion e pastrim parash në një çështje tjetër, del sërish në skenë. Si një figurë që ka lëvizur nga ARRSH në projekte të tjerë, gjithmonë duke tërhequr vëmendjen e drejtësisë.

Dhe me këtë episod më të fundit, mozaiku po merr përmasat e një murali të madh ku dora e SPAK-ut po pikturon, ngjyrë pas ngjyre, portretin e politikës së tranzicionit.

Në këtë vend çudirash, ku logjika shpesh mbetet tek dera e institucioneve, ndodh që një kryebashkiak i izoluar pas hekurave të vazhdojë të “drejtojë” Këshillin Bashkiak sikur burgu të ishte thjesht një zyrë me dritare më të vogla. Po aq absurd është fakti që një ministër i përfshirë në një lumë akuzash për korrupsion të ngrihet në foltoren e parlamentit për të folur mbi përmbytjet e reshjeve, ndërsa vetë nuk arrin të shohë se stuhia më e madhe është ajo që ka shpërthyer brenda zyrës së tij. Ironia bëhet normë, dhe realiteti shpesh i ngjan një satire pa autor.

“Preshi Kushtetues”

Në një vend ku ministrat kapen duke vrapuar me thesin e preshit plot miliona, kryeministri Rama del përpara mikrofonit dhe na thotë me ton solem: “S’ka problem, preshin e zgjidh Gjykata Kushtetuese!”

Populli habitur pyet: — Po pse, zoti Kryeministër, kur kapet dikush me presh në dorë, zakonisht merret polici, prokurori, SPAK-u…

Rama (i qetë, si profesor i etikës politike që s’e ka pasur kurrë Shqipëria):

— Jo, jo, jo. Në rastin tonë special, preshi është institucion. Për atë ka kompetencë vetëm Kushtetuesja. SPAK-u mund të hetojë, por preshin e funksionit e mbroj unë.

E pra, kush e kuptoi, kuptoi. Nuk është fjala për Belën, është fjala për balancat e pushteteve. Në këtë vend, pushtetet janë si lakrat: ndahen, lahen, grihen… por dikush duhet t’i mbajë të freskëta. Dhe ky dikush, sipas kryeministrit, është pikërisht ai vetë, që tani na shfaqet si ombudsmani botëror i perimeve institucionale.

Dhe kështu ndodh mrekullia: nga një çështje vjedhjesh me tendera shndërrohemi në tragjikomedinë “Mbro Çdo Presh Kushtetues”

Ndërkohë Bela rri e heshtur. Preshi nuk flet. Ai thjesht qëndron në dorë.

Dhe vendi vazhdon para, me ritmin e zakonshëm të një shteti ku edhe kur dikush kapet “me presh në dorë”, problemi del se pse policia s’e paska lënë preshin të freskët.

CiaoBella – por a është lamtumirë?

Titulli i këtij fejtoni nuk është aspak rastësor. “Ciao” në italisht është fjalë me dy kuptime – mund të jetë edhe përshëndetje, edhe lamtumirë. Kjo është pikërisht dilema që e ndjek Ballukun sot: a është ky fillimi i largimit apo thjesht një episod i radhës në sagën e përballjeve institucionale që gjithmonë përfundojnë me kthime spektakolare?

Në teatrin politik shqiptar, personazhet rrallë dalin përfundimisht nga skena. Deri sa drejtësia të flasë, tingulli i “ciao”-s mbetet pezull në ajër. Dhe publiku, si gjithmonë, pret aktin e radhës, pasi ujë korrupsioni ka gjithkund vetëm tek rubineti jo.

Në fund të fundit, në këtë vend, drejtësia është gjithmonë një premierë që shpresohet të mos jetë thjesht shfaqje.