Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Të gjitha rrugët të çojnë në ART…

by

Lulzime Malaj/

U përurua ekspozita e dytë kolektive, e organizuar nga Shoqata “Laskarina Bubulina,” GDSH-Vlorë, ku pata kënaqësinë të marr pjesë me disa prej krijimeve të mia artistike. Krijimtaria ime figurative është ndërtuar mbi dy shtylla: imagjinatën si burim lirshmërie artistike, dhe frymëzimin që vjen nga natyra reale shqiptare, sidomos peizazhet e qytetit tim sa të bukur dhe historik, Vlora. Tablotë përfshijnë interpretime personale, ku ndjeshmëria estetike dhe kërkimi vizual shpalosen përmes dritës, ngjyrës dhe kompozicionit të peizazhit.

Në procesin krijues, ndërthur eksperiencën personale, kujtesën dhe meditimin vizual për të sjellë harmoni ngjyrash, ritëm sezonal dhe emocione të mbështetura mbi realitetin e natyrës. Peizazhet që ndërtoj janë dritare drejt botës së përjetuar dhe asaj të përfytyruar, kurse punimet nga Vlora përpiqem t’ju përçoj ndjesinë autentike që ofron ky qytet.

Detajet, marrëdhënia mes elementëve të veprës dhe pasuria kromatike ftojnë shikuesin në një udhëtim vizual, ku interpretimi mbetet gjithnjë i hapur. Në artin tim dominon dialogu mes thjeshtësisë natyrore dhe qartësisë teknike, ku çdo vepër është akt reflektimi dhe përjetimi.

Aktualisht jam duke punuar mbi një seri peizazhesh nga Vlora, me synimin për të reflektuar atmosferën, dritën dhe identitetin e këtij qyteti të magjishëm. Gjatë muajit nëntor, do të marr pjesë në dy aktivitete artistike kolektive, si dhe kam në plan projekte të reja për vitin 2026, që përfshijnë pjesëmarrje në iniciativa të reja, realizimin e cikleve të reja pikturash dhe bashkëpunime me artistë dhe institucione kombëtare dhe ndërkombëtare. Këto iniciativa i dedikohen thellimit të dialogut profesional dhe pasurimit të skenës artistike shqiptare.

Në përfundim, piktura për mua është një medium reflektimi dhe komunikimi, ku mesazhet dhe emocionet marrin kuptim të plotë në kontakt me perceptimin e kritikës dhe reagimet e publikut. Vlera e vërtetë e veprës qëndron në dialogun e saj me shikuesin dhe ndikimin që krijon në përvojën estetike të tij.

Luigj Gurakuqi krahu i fuqishëm i plakut diplomat Ismail Qemali

by

Prof. As. Dr. Bernard Zotaj/

Ka lindur në Shkodër, më 19 shkurt 1897. Babai i tij Pjetër Gurakuqi ishte bërë i njohur me tregtinë në brigjet e Mesdheut. Luigji ndoqi mësimet në Kolegjin Saverian. Në edukimin e tij ndikuan intelektualët e njohur të qytetit si Anton Xanoni e Gaspër Jakovi.

Në vitin 1879, vijoi mësimet në liceun e Shën Adrianit të Kalabrisë. Në bankat e kësaj shkolle u njoh me Leonardo De Martinin dhe Jeronim De Radën. Nga takimet e tij me De Radën hartoi artikullin “Jeronim De Rada në Shqipëri”, ku shkruan: “Realiteti i ashpër shumë larg nga idea e lartë e madhështore që kisha krijuar për gjendjen e poetit të pavdekshëm, m’i mpiu për një çast ndjenjat dhe më ëmbëlsoi kujtesën. Nuk arsyetoja më, më dukej sikur isha në ëndërr”. Nga takimet e bisedat me mësuesin e tij De Rada në Maki, mësoi për korespondencën që kishte me Sami Frashërin dhe Naim Frashërin.

Në vitet 1901-1906, kreu stu- dimet e larta në Fakultetin e Mjekësisë në Napoli. Pas tre vjetësh i ndërpreu studimet dhe vijoi në degën e Shkencave Fizike e Natyrale.127 Në Napoli krahas vjershërimeve botoi edhe “Vargënimi në gjuhë shqype me një fjalorth shqyp-frengjisht me marim” 1906, “Abetar i vogël shqyp mas abevet t’Bashkimit e t’Stambollit me tregime në dy dialektet”, si dhe “Fjalorth Shqyp-Frengjisht e Frengjisht-Shqyp i fjalëve të reja”. Pas Thirrjes së vitit 1904, që hartoi në Napoli dhe e shpërndau ndër shqiptarët e botës “për një abe të unjishme”, bien në sy edhe artikujt e tij në gazetën “Albania” me titull “Gjuha e shkencave” dhe “Për themelimin e të një gjuhe letrare”.

Rreth vitit 1905-1906, u takua me Ismail Qemalin. P. Tako shkruan: “Te Ismail Qemali, Gurakuqi gjeti plakun e mençur, të urtë e diplomat, ashtu si Ismail Qemali gjeti te Gurakuqi një njeri energjik, guximtar dhe plot vrull rinor”. Në vitin 1907, bashkëpunoi me Bajo Topullin dhe Komitetin e Fshehtë të Manastirit për organizimin e kryengritjes antiosmane. Botoi mjaft artikuj në gazetat “Albania”, “Kombi”, “La Nuova Albania”, “Kalendari Kombiar” dhe “Drita”, herë me emër e herë me pseudonimet Jakin Shkodra, dhe Lekë Gruda. Hartoi e botoi edhe librin “Kndime t’para për Msojtore Filltare t’Shqypnisë”. Së bashku me Bajo Topullin shkuan në Paris, ku u takuan me Alardo Kastriotin e që andej u hodhën në Kotorr për organizimin e Kryengritjes antiosmane.

Më 14 nëntor 1908, mori pjesë si përfaqësues i Shkodrës dhe i Arbëreshëve të Italisë, në Kongresin e Manastirit. Në këtë kongres u zgjodh nënkryetar dhe anëtar i komisionit për njësimin e alfabetit. Në Kongresin e Elbasanit 1909, Këshilli Administrativ dhe Shoqëria “Përparimi” e ngarkuan me detyrën e drejtorit të Shkollës Normale. Bashkëpunoi me atdhetarët e shquar: Nikolla Kaçorri, Hilë Mosi, Gjergj Qiriazi, Gjergj Fishta, Josif Bageri, Shahin Kolonja, Mihal Grameno, Ndre Mjeda, Simon Shuteriqi, Mati Logoreci etj.

Në vitin 1911 shkoi në Itah, Bukuresht e Stamboll për pro- pogandimin e kryengritjes antiosmane në viset veriore të Shqipërisë. Në gazetën “Dielli” shkruhet: “I shkëlqyeri atdhetar Luigj Gurakuqi u kthye nga Europa në Stamboll”. Ai ishte udhëheqësi shpirtëror i kryengritjes së Malësisë së Mbi-shkodrës. Memorandumi i Gërçes është vepër e Luigj Gurakuqit dhe Ismail Qemalit. Krerët shqiptarë të mbledhur në Gerçë bashkë me L. Gurakuqin shtruan problemin: “Ne shqiptarët ma të parët nisës e themelonjës të qeverimit konsistucional, u bamë ma e para therori e kësaj politike të niarrë”.

Në fund të qershorit 1911, I. Qemali e L. Gurakuqi u takuan me Mbretin e Malit të Zi. Pas kryengritjes antiosmane të vitit 1911, ata u vendosën në Nisë të Francës, ku krijuan “Komitetin Qendror” të Lëvizjes kombëtare. Sipas Gurakuqit kjo qendër ishte për t’i dhënë “Fytyrë fjesht kombëtare” lëvizjes kundër pushtuesit osman. I shoqëruar nga Sali Nivica, L. Gurakuqi vizitoi disa kryeqytete të Europës si: Vjenën, Sofien dhe Bukureshtin. Në Bukuresht u njoh e u takua edhe me Fan S. Nolin. Pas kthimit të I. Qemalit nga Londra dhe Parisi u bashkuan përsëri në Nisë. Gurakuqi e këshilloi I. Qemalin të shkonte në Stamboll, pas kërkesës së deputetëve shqiptarë, për organizimin më të mirë të Lëvizjes Kombëtare.

Pas takimit të Taksimit (Stamboll) zhvilloi veprimtari të gjerë për organizimin e kryengritjes antiosmane në Kosovë e gjetkë. Në letrën që i shkruan Jani Vruhos nga Franca, Gurakuqi shënon: “Nesër do nisem për Gjenevë ku kemi një mbledhje e pastaj do të vete të zë vendin tim pranë kryengritësve”. Më 22 gusht 1912, me Ismail Qemalin, udhëtuan nga Triesta me anijen “Lloid” për në Shqipëri. Pas takimeve në Vlorë, Fier e gjetkë, I. Qemali e ngarkoi me detyrën të shkonte në Shkup e Gjakovë ku bashkëbisedoi me kryengritësit dhe Bajram Currin.

Në fund të shtatorit 1912, Gurakuqi gjendet në Stamboll ku takohet me I. Qemalin, R. Dinon dhe F. Nogën. Në nëntor të këtij viti shoqëroi I. Qemalin në Bukuresht, ku u takua me koloninë shqiptare dhe u vendos të krijohej “një komision me shqiptarë të ditur e të njohur”, për të mbrojtur të drejtat kombëtare shqiptare. Ishte krahu i fuqishëm i plakut diplomat në udhëtimin historik nga Bukureshti, Trieste, Durrës e Vlorë për Shpalljen e Pavarësisë Kombëtare.

Me shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, në qeverinë e Vlorës u zgjodh ministër i Arsimit. Luajti një rol të rëndësishëm në organizimin e arsimit kombëtar. Kontributi i tij i shquar u shfaq në tërë veprimtarinë e kësaj qeverie, në organizimin dhe drejtimin e saj. Bashkë me I. Qemalin, I. Boletinin e atdhetarë të tjerë shkuan delegacion në Europë dhe Londër për të mbrojtur çështjen kombëtare shqiptare. Me të drejtë gazeta “Liria e Shqipërisë”, shkruante: “Në është për Ismail Qemalin një dorë e djathtë e tij dhe më i favorizuari nga ministrat e tjerë, për Shqipërinë është një xhevahir i paçmuar”. Në takimet që u zhvilluan në Londër, shtypi i kohës shënon se, në intervistat e I. Boletinit me të huajt “ndërmjetësi në përkthim ishte LuigjGurakuqi”. Duke denoncuar Konferencën e Londrës, ai do të shkruante: se populli shqiptar u bë theror i antagonizmës së Fuqive të Mëdha, të cilat “pa marrë në sy principin etnografik, diplomatic europiane u diftua gjithashtu e padrejtë dhe në kufijtë natyral e kufijtë gjeografikë”.

Fuqitë e Mëdha vendosën dërgimin e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit (KNK), ku do të përfshihej edhe një delegat shqiptar. I. Qemali propozoi që kjo kandidaturë të ishte Gurakuqi, por nuk u pranua. Krahas përpjekjeve të mëdha për organizimin e arsimit “që ka një rëndësi kryesore në rilindjen e kombit shqiptar”, shkroi mjaft artikuj në gazetën “Përlindja e Shqipnies”. Në këtë gazetë u botua edhe fjala e tij në përvjetorin e parë të Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare, 1913.

Largimin nga qeveria e Vlorës dhe lënien e vendit në dorë të KNK-së ai e quajti detyrë “për shpëtimin e Atdheut”. Në qeverinë e Princ Vidit në Durrës u ngarkua me detyrën e zëvendësministrit të arsimit. Në janar 1915, me Aqif Pashë Elbasanin u vendos në Shkodër, ku vazhduan veprimtarinë kombëtare. Mori pjesë në riorganizimin e klubit “Lidhja Kombëtare”. Me pushtimin e Shkodrës prej Malit të Zi u arrestua me Hilë Mosin e Aqif Pashë Elbasanin dhe u internuan në Mal të Zi. Në vitet e pushtimit austro- hungarez të vendit, kreu detyrën e drejtorit të Arsimit dhe ishte ndër drejtuesit e Komisisë Letrare (1916). Në vitin 1918, në Kongresin e Durrësit u zgjodh Ministër i Arsimit. Si anëtar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris luajti një rol të madh historik.

Në vitet 1921-1924, punoi pa rreshtur për çështjen kombëtare dhe zhvilhmin e jetës politike të vendit, ishte deputet i Shkodrës në Këshillin Kombëtar. Si bashkëpunëtor i Fan S. Nolit, Bajram Currit dhe Avni Rustemit, mbështeti Federatën “Atdheu”, shoqërinë “Bashkimi” dhe bënte pjesë në aleancën politike “Bashkimi i Shenjtë”. Në kabinetin e qeverisë së P. Evangjelit u zgjodh përsëri ministër. Si kundërshtar i hapur i A. Zogut kërkonte ndryshime të mëdha në jetën pohtike dhe ekonomike të Shqipërisë.

Në revolucionin demokratik të qershorit 1924, mori pjesë aktive dhe në qeverinë e Nolit u zgjodh ministër i Financave. Në këtë qeveri bëri përpjekje të mëdha për demokratizimin e jetës së vendit. Me dështimin e revolucionit të qershorit, emigroi në Itah, ku u vra pabesisht më 2 mars 1925, në Bari. Mbi varrin e tij, H. Prishtina tha: “Humbja e Gurakuqit asht një humbje shumë e madhe, nji humbje e paharrueshme jo vetëm për Shqipërinë e pavarur, por edhe për ata shqiptarë që patën fatin e zi të mbesin jashtë kufirit të Shqipërisë së sotme”.

Uroj përzemërsisht veprimtarin e shquar të çështjes kombëtare dhe mikun tim, z. Harry Bajraktari, për dekoratën e lartë shtetërore “Urdhëri i Lirisë”, ndarë nga Presidentja e Republikës së Kosovës Dr. Vjosa Osmani

by

I dashuri Harry,/

Më lejoni që, në emrin tim personal dhe në emër të Federatës Panshqiptare të Amerikës “VATRA”, t’ju uroj me përzemërsi dhe respekt të thellë dekorimin tuaj me Medaljen e lartë “Urdhëri i Lirisë”, ndarë nga Presidentja e Republikës së Kosovës, znj. Vjosa Osmani-Sadriu.

Kjo dekoratë nderon jo vetëm një burrë të urtë e të urtësuar nga veprat, por një veprimtar të shquar, një patriot të palodhur dhe një familje të tërë atdhetare, e cila brez pas brezi ka mbajtur të ndezur flakën e dashurisë për Shqipërinë dhe Kosovën. Ajo vjen si njohje e denjë për kontributin tuaj të jashtëzakonshëm, për angazhimin e pareshtur dhe për misionin fisnik që keni mbrojtur me dinjitet ndër dekada.

Ky vlerësim i lartë institucional është nder jo vetëm për ju dhe familjen tuaj, por edhe për gjithë komunitetin shqiptaro–amerikan, i cili ndjehet krenar me figurën dhe veprën tuaj. Prej dhjetëra vitesh, zëri juaj ka qenë ndër më të fuqishmit për Kosovën në SHBA — i qartë, i drejtë dhe i vendosur për të mbrojtur të vërtetën, për të kërkuar drejtësi dhe për të afirmuar aspiratat tona kombëtare.

Si mik besnik dhe mbështetës i Presidentit Historik Ibrahim Rugova, si përkrahës i pathyeshëm i luftës çlirimtare të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ju keni qenë një nga figurat qendrore që e keni artikuluar kauzën e Kosovës në nivelet më të larta të politikës amerikane: në Shtëpinë e Bardhë, në Senatin dhe Kongresin e SHBA-së, si dhe në mbarë opinionin publik amerikan. Zëri juaj ka qenë urë komunikimi, forcë shtytëse dhe mbrojtje e fuqishme e të drejtave tona legjitime për liri, pavarësi dhe dinjitet.

Duke ju uruar me zemër për këtë dekoratë të merituar, jemi të bindur se ju do të vazhdoni të afirmoni edhe më tej çështjen e Kosovës, duke ndërtuar ura të reja bashkëpunimi, duke forcuar aleancat historike me Shtëpinë e Bardhë, me Senatin dhe Kongresin amerikan, dhe duke mbështetur vendin tonë në çdo moment vendimtar. Roli juaj mbetet jetik për kombin tonë, për diasporën tonë dhe për të ardhmen e Dardanisë sonë të shtrenjtë.

Me konsideratë dhe respekt të veçantë,

Kryetari i Federatës Panshqiptare të Amerikës “VATRA”

Dr. Elmi Berisha

SI E SHIHTE, DHE SI VEPROI TURQIA PAS SHPALLJES SË PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

by

Studim nga Rafael Floqi/

Pavarësia e Shqipërisë në vitin 1912 ishte një ngjarje vendimtare me implikime të shumta, jo vetëm për shqiptarët, por edhe për Perandorinë Osmane dhe më vonë për Republikën e Turqisë. Qëndrimet turke ndryshuan nëpër tri faza kryesore: periudha osmane, epoka e xhonturqve dhe politika e Republikës së Ataturkut. Ndërkohë, shqiptarët myslimanë kaluan nga mbështetja për autonomi osmane tek përkrahja aktive për pavarësinë, duke reflektuar tensionet midis identitetit fetar, lidhjeve historike dhe aspiratave kombëtare.

Perandoria Osmane: Refuzimi dhe oferta për autonomi

Kur Shqipëria shpalli pavarësinë më 28 nëntor 1912, Perandoria Osmane po përjetonte një krizë të thellë territoriale dhe politike. Humbja e territoreve në Ballkan ishte duke e dobësuar rëndësisht pozicionin e Sulltanit dhe autoritetin e Portës së Lartë. Në këtë kontekst, qeveria osmane reagoi me refuzim të drejtpërdrejtë të pavarësisë, duke ofruar një opsion të kufizuar – autonomi brenda Perandorisë – si kompromis minimal për të ruajtur lidhjet administrative dhe fetare me komunitetin shqiptar. Në një dokument të Ministrisë së Jashtme Osmane të dhjetorit 1912 thuhet: “Qeveria e Sulltanit nuk e njeh aktin e pavarësisë së shpallur në Vlorë, por është e gatshme të pranojë një Shqipëri autonome brenda Perandorisë” (BOA, HR.SYS. 2131/11).

Kjo deklaratë reflekton dy qëllime kryesore të Portës: së pari, të shmangë një precedent që mund të inkurajojë popujt e tjerë ballkanikë të shpallin pavarësinë; së dyti, të ruajë një bazë strategjike për operacionet osmane në Ballkan dhe të mbajë kontrollin mbi detin Adriatik.

Pamundësia ushtarake për të ndaluar pavarësinë

Përveç refuzimit politik, Perandoria Osmane ishte praktikisht e paaftë për të përdorur forcën ushtarake për të rivendosur kontrollin mbi Shqipërinë. Luftërat e fundit në Ballkan (Lufta e Parë Ballkanike, 1912) kishin shkaktuar humbje të mëdha territoriale dhe reduktim të forcave të rregullta osmane në rajon. Ushtria ishte e lodhur, keqorganizuar dhe shpesh e shpërndarë në fronte të shumta, duke e bërë të pamundur një operacion të madh kundër trupave dhe komuniteteve shqiptare.

Mungesa e trupave të mjaftueshëm dhe logjistika e dobët penguan çdo përpjekje reale për të penguar shpalljen e pavarësisë. Kjo dobësi strategjike e detyroi Portën që të përqendrohej tek opsioni i autonomisë si një kompromis minimal, ndërkohë që shqiptarët, duke vërejtur dobësinë osmane, shfrytëzuan mundësinë për të formuar shtetin e tyre të pavarur.

Në kohën e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912, kryeministri i Perandorisë Osmane (Turqisë së atëhershme) ishte Qamil Pasha (Kâmil Paşa), një politikan konservator që shërbente si kryeministër për periudha të shkurtra gjatë viteve 1912–1913. Qamil Pasha (Mehmed Kâmil) ka pasur një histori të gjatë në politikën osmane dhe ka shërbyer disa herë si Vezir i Madh. Në një studim të Hasan Ali Polat ai e bën të qartë se Qamil Pasha ishte në fillim relativisht pranues ndaj disa ideve reformiste, por më pas u bë kritik i CUP-it. Ai ishte shënjestra e një grushti shteti nga CUP-i më 23 janar 1913, që tregon sa i tensionuar ishte marrëdhënia e tij me xhonturqit.

Xhonturqit: Shqiptarët si kulla mbrojtëse e Perandorisë

Xhonturqit (Komiteti Bashkimi dhe Përparimi) ishin një lëvizje politike reformiste që mori pushtetin në Perandorinë Osmane pas Revolucionit të vitit 1908. Ideologjia e tyre bazohej kryesisht në unitarizmin shtetëror, centralizimin e administratës dhe modernizimin e strukturave politike dhe ushtarake.

Për xhonturqit, Perandoria ishte një organizëm i unifikuar dhe çdo autonomi lokale, si ajo e shqiptarëve, shihej si një kërcënim ndaj stabilitetit dhe integritetit territorial. Xhonturqit kuptonin rëndësinë gjeopolitike të shqiptarëve për Perandorinë. Shqipëria shërbente si “kulla mbrojtëse” e Perandorisë në Ballkanin Perëndimor dhe Adriatik, duke ofruar një linjë strategjike kundër ambicieve të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë. Talat Pasha, një nga figurat kryesore të lëvizjes, deklaronte:

“Shqiptarët janë kulla e mbrojtjes së Perandorisë në Perëndim. Humbja e tyre do të thotë shkatërrim i balancës sonë politike” (Talat Paşa, 1911, fq. 45).

Ky qëndrim tregon se xhonturqit i shihnin shqiptarët si faktor kyç të sigurisë kombëtare osmane dhe jo thjesht si një komunitet autonom që duhej “menaxhuar”.

Reagimi ndaj shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë

Sipas një artikulli studimor, pas shpalljes së pavarësisë (28 Nëntor 1912), Kâmil Paşa e përjetoi këtë akt si një rebelim kundër Perandorisë: ai deklaroi se ishte “një revoltë”, jo thjesht një lëvizje formale shtetërore. Në të njëjtin raport nga studiuesi Krisztián Csaplár-Degovics, thuhet se Kâmil Paşa i dërgoi Ismail Qemalit një telegram më 9 dhjetor 1912, duke shprehur habinë dhe brengën e tij për shpalljen, dhe propozoj një zgjidhje autonomije: që Shqipëria të jetë “autonome nën një princ osman”. Megjithatë, Ismail Qemali refuzoi këtë propozim autonomik, sepse pavarësia tashmë ishte shpallur dhe vishet besuar që e ardhmja e Shqipërisë do të vendosej nga fuqitë e mëdha në konferencat ndërkombëtare.

Sipas Hasan Bey Prishtinës, një nga udhëheqësit shqiptarë të lëvizjes së pavarësisë, Qamil Pasha dërgoi një mision në Prishtinë me qëllim negociatat me kryengritësit shqiptarë. Misioni përfshinte figura ushtarake dhe civile dhe synonte njohjen e kërkesave shqiptare, përfshirë përdorimin e gjuhës shqipe, emërimin e zyrtarëve vendas dhe njohjen e kufijve të Shqipërisë. Kjo tregon se Pashai, megjithë qëndrimin e tij “anti-CUP” dhe skepticizmin ndaj pavarësisë, tentoi të menaxhojë situatën nëpërmjet negociatave dhe kompromiseve, jo domosdoshmërisht për ta ruajtur Shqipërinë plotësisht brenda Perandorisë, por të shpërndajë tensionet. Megjithatë, situata politike në Stamboll ishte shumë e paqëndrueshme: Perandoria Osmane po përjetonte një krizë të madhe pas Luftës së Parë Ballkanike, dhe Qamil Pasha drejtonte qeverinë osmane në një moment kur autoriteti mbi Ballkanin Perëndimor ishte në rënie të shpejtë. Ai ishte i përfshirë në negociatat për të ruajtur një formë të autonomisë shqiptare, por nuk kishte mundësi ushtarake ose politike për të penguar shpalljen e pavarësisë nga shqiptarët.

Në literaturën historike, kjo periudhë shpesh përshkruhet si një moment kur qeveria osmane ishte e dobët dhe e pafuqishme për të rivendosur kontrollin mbi Shqipërinë (Skendi, 1967; Jelavich, 1983).

Në muajt pas shpalljes së pavarësisë, Qeveria e Përkohshme ushtronte ndikim të drejtpërdrejtë vetëm në Vlorë dhe rrethinat e saj. Gjirokastra, Tepelena dhe Përmeti e njohën Ismail Qemal Vlorën si Kryeministër gjatë dimrit 1912–1913. Vetëm pas pranverës së vitit 1913, së bashku me tërheqjen e ngadaltë të ushtrisë serbe dhe kthimin në Anadoll të trupave osmane, mundën edhe rrethet e tjera administrative shqiptare të njihnin sundimin e Qeverisë së Vlorës.

Shqipëria e pavarur, e udhëhequr nga Qeveria e Përkohshme, përballej me probleme të rënda. Shumica e shtëpive të mëdha refuzuan nënshtrimin ndaj pushtetit të ri; sipas traditave shekullore, anëtarët e tyre formonin parti dhe kontrollonin ndjekësit nga qendrat e pasurive të tyre: Toptanët nga trekëndëshi Durrës–Tiranë–Krujë, Vrionët nga Fieri dhe Myzeqeja dhe Vlorët nga Vlora. Pjesa tjetër e territoreve jugore të kontrolluara nga shqiptarët i përkisnin familjeve Libohova dhe Delvina. Çdo parti e tillë mund të mobilizonte një ushtri prej një deri në tre mijë vetash.

Pronarët myslimanë të zonës nuk kundërshtonin ndjenjat kombëtare, por shumë prej tyre ende shpresonin të merrnin një detyrë të paguar mirë në administratën osmane. Në dimrin e 1912–1913, interesi i tyre më i madh ishte stabilizimi i situatës shqiptare dhe rikthimi i rendit. Interesant është se shumica prej tyre prisnin që këtë të arrinin jo nga Stambolli, por nga fuqitë e mëdha me interesa në Adriatik, kryesisht Monarkia Austro-Hungareze, e cila kishte treguar aftësitë e saj në Bosnje dhe Hercegovinë.

Zyrtarët lokalë ishin kryesisht familje agallarësh dhe bejlerësh shumica e të cilëve u tërhoqën në pronat e tyre me ushtarët e tyre dhe prisnin të shihnin se si do të zhvilloheshin ngjarjet. Shumica e tyre, si edhe pjesëtarët e intelektualët i kushtuan besnikëri njërit nga shtëpitë e mëdha duke shpresuar për një të ardhme më të mirë.

Në fund të vjeshtës së vitit 1912, popullsia e fshatrave ishte lënë pa një autoritet më të lartë që t’i kontrollonte. Vendoset anarkia, dhe për shkak të kushteve të luftës dhe mungesës së kontrollit shtetëror, shpërthyen valë dhune. Vjedhjet, vrasjet dhe përplasjet vazhdonin të mbeteshin pa ndëshkim. Rivaliteti midis grupeve të interesit u rrit, gjë që pengoi këto grupe të ndjekin një politikë me interesa të përbashkëta. Organizatave të vetme që ende funksiononin u bënë ushtritë që mblidheshin rreth shtëpive të mëdha dhe familjeve të bejlerëve.

Valët e emigrantëve shqiptarë nga Ballkani Qendror, duke ikur nga ushtria serbe, e përkeqësoi vetëm situatën. Për sa i përket numrit të tyre, janë të disponueshme vetëm vlerësime, pasi pjesa e tyre ishte gjithmonë në lëvizje për shkak të avancimit serb dhe sepse, pas heqjes së bllokadës greke në fillim të prillit, shumë myslimanë mund të ishin nisur për në Stamboll për t’u vendosur në Anadoll. Refugjatët ngritën strehime të përkohshme rreth qyteteve të mëdha të Shqipërisë Qendrore dhe Jugore, si Durrësi, Berati dhe Vlora. Ata numëroheshin rreth 60,000 në Sanxhakët e Durrësit dhe Elbasanit dhe rreth 5,000 rreth Vlorës.

Qeverisja gjithashtu ishte e vështirë, sepse Perandoria Osmane dhe ushtria, përfaqësuesi më i fuqishëm lokal i pushtetit të saj, e konsideronin shpalljen e pavarësisë si tradhti.

Perandoria Osmane dhe ushtria e konsideronin shpalljen e pavarësisë si tradhti.

Komandantët ushtarakë osmanë që luftonin në Ballkanin Perëndimor morën lajmin me shumë ditë vonesë për ngjarjet e 28 nëntorit 1912. Pasha Esat Halasti supozohet të ketë urdhëruar arrestimin e Qemalit dhe dërgimin e tij në Janinë.

Megjithatë, Myfit Bej Libohova, ish-anëtar i Parlamentit Osman, arriti ta bindë se një veprim i tillë do të rrezikonte vetëm besnikërinë e trupave shqiptarë. Pas diskutimit, Pasha Halasti vendosi të urdhëronte zyrtarët besnikë ndaj perandorisë të bashkëpunonin me administratën e Qemalit. Disa ditë më vonë, më 2 dhjetor, ishte tashmë vendimi i tij autonom të dërgonte një telegram në Vlorë, duke i kërkuar Qemalit të organizonte Shqipërinë e pavarur. Pasha gjithashtu shprehu se çdo lloj pavarësie e frymëzuar nga Monarkia Austro Hungareze, apo Italia ishte jashtë diskutimit.

Vetëm më 3 dhjetor, Veziri i Madh mori informacion të detajuar mbi ngjarjet e 28 nëntorit në Vlorë nga babai i pavarësisë. Qemali njoftoi se ai dhe delegatët e kombit shqiptar formuan Qeverinë e Përkohshme, sepse, siç theksoi, perandoria nuk mund të mbrojtë më territoret e banuara nga shqiptarët kundër armiqve të jashtëm.

Përgjigja e Vezirit të Madh Qamil mbërriti më 9 dhjetor. Qamil Pasha me vështirësi mund të fshehë habinë, duke menduar se shpallja e pavarësisë ishte jo më pak se një kryengritje kundër perandorisë. Ai e vlerësoi situatën e re si të pasuksesshme, pasi kjo nënkuptonte se nuk kishte më një fuqi që të mund të parandalonte ndarjen e Shqipërisë midis Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë. Qamil Pasha tentoi të ndikojë në Qeverinë e Përkohshme duke pretenduar se Këshilli i Ministrave i Qeverisë Xhonturke kishte vendosur më 23 tetor të jepte autonomi të plotë Shqipërisë nën udhëheqjen e një princi osman, dhe dekreti përkatës ishte duke u përgatitur.

Ai paralajmëroi Qemalin se ngjarjet mund të përfundojnë për të si Hanin e Krimesë, i cili shpalli pavarësinë por humbi pushtetin ndaj Rusisë. Qemali e falënderoi Vizirin për ofertën, por e gjeti të vonuar, pasi pavarësia ishte shpallur dhe Konferenca e Londrës e Ambasadorëve kishte të drejtën të vendoste për të ardhmen e vendit. Dy javë pas marrjes së letrës së Vizierit të Madh, 200 kalorës turq nisën për në Vlorë me iniciativë të panjohur. Qemali dërgoi 50 ushtarë për t’i ndaluar tek Kalimi i Linecit (26 km në juglindje të Vlorës), por një konflikt i armatosur nuk ishte në interes të asnjërës palë.

Diplomacia e Ismail Qemalit me Turqinë

Më 18 dhjetor 1912, Qemali dërgoi një letër tjetër në turqisht për Vizirit të Madh. Letra ishte e shkruar në një ton pajtues dhe theksonte motivet se pas shpalljes së pavarësisë: shqiptarët donin të shmangnin kontrollin e huaj dhe ndarjen e atdheut të tyre. Ismail Qemali argumentoi se ishte gjithashtu në interesin e Stambollit të mbështeste një Shqipëri mike, që mund të vepronte si një fuqi balancuese mes shteteve armiqësore të gadishullit, një ide që gjithashtu promovonin politikat e fuqive të mëdha. Një argument tjetër për mbështetjen e krijimit të shtetit të ri ishte principi i kombësisë, i promovuar nga aleatët ballkanikë dhe i pranuar nga fuqitë e mëdha. Qemali tha se do të ishte turp të mos përfitohej nga këto përfitime dhe kërkoi nga Viziri i Madh të lejonte lirinë e nevojshme për të vendosur një qeveri që mund të kënaqte të dy shtetet. Nuk dihet nëse kjo letër është përgjigjur ndonjëherë. Pas kësaj, autoritetet osmane gjithashtu bllokuan trafikun e telegrameve dhe postës në Vlorë, duke kontribuar kështu në izolimin e Qemalit dhe të qytetit.

Shpërbërja e ushtrisë turke

Në nëntor–dhjetor 1912, tre grupe ushtrie osmane dhe disa korpuse të vogla të pavarura ishin të pranishme në Shqipërinë Qendrore dhe Jugore. Rreth Janinës, Pasha shqiptar Esat Halasti dhe vëllai i tij, Vehib Halasti Pasha, udhëhiqnin një ushtri prej 30–40,000 burrash (nga të cilët, sipas Myfit Libohovës, rreth 12,000 mund të ishin ushtarë shqiptarë), ndërsa grupi i 5-të i ushtrisë dhe mbetjet e ushtrisë së Vardarit kontrollonin territorin midis lumit Shkumbin dhe Beratit. Këto dy të fundit përbënin kërcënimin real për Qeverinë e Vlorës, pasi vëllezërit Halasti nuk mund të dërgonin forca të konsiderueshme për të mbajtur Janinën.

Grupi i 5-të i ushtrisë nën komandën e Kara Saidit u tërhoq nga Kumanova në rajonin e Beratit. Vetëm 12,000 vetë mbijetuan nga ky grup ushtarak, nga të cilët rreth 4,000 ishin të vendosur rreth qytetit. Këto trupa ishin të disiplinuar dhe ruanin marrëdhënie të mira me popullsinë lokale, por nuk ishin më të afta për beteja frontale: në fillim të janarit 1913, një batalion u plotësua me 1,000 kryengritës lokalë dhe një mitraloz dhe u urdhërua për në Himarë. Një ditë më vonë, batalioni u rebelua dhe u kthye mbrapsht. Kara Saidi vendosi një administratë ushtarake më shumë a pak funksionale, e cila toleronte gjithashtu praninë e përfaqësuesve të Qeverisë së Përkohshme në territorët që kontrollonte. Kjo ushtri osmane pengoi trupat serbe të kalonin lumin Shkumbin. Për shkak të dezertimeve të shqiptarëve, vetëm 6,000 trupa turke mbetën nga ky grup në janar 1913.

Një divizion sovran i ushtrisë së Vardarit u tërhoq në Shqipëri nën drejtimin e Xhavid Pashës, i cili fillimisht mbrojtte sanxhakun e Novi Pazarit. Ushtria serbe e ndiqte atë derisa arriti në Adriatik, në Durrës. Xhavid Pashait i mbetën rreth 5,000 burra. Ata vendosën kamp në rajonin e Vlorës dhe deri në maj 1913, kur trupat u kthyen në Anadoll, përbënin një kërcënim të vazhdueshëm për Qeverinë e Përkohshme.

Në jug të tyre, në Delvinë, ishin vendosur 4–5 batalione, pjesërisht shqiptarë, nën drejtimin e Mehmet Ali Pashë Delvinës. Pronari shqiptar marshoi trupat e tij nga Manastiri në atdheun e tij, ku vendosi administratën ushtarake. Në fillim të dhjetorit, rreth Sarandës zbarkuan 500–1,000 ushtarë grekë të keqpajisur, të cilët, në rrugën për në Delvinë, papritmas u përplasën me ushtrinë perandorake të pajisur me një mitraloz dhe katër topa malorë me zjarre të shpejta. Mehmet Ali Pasha i shtyu ata në det, duke penguar për muaj të tërë pushtimin grek të kësaj pjese të Shqipërisë Jugore. Pashai nuk e mbështeti politikën e Qemalit, por as nuk e kërcënoi atë me sulm. Me forcat e tij ai mbuloi Esat Halastin nga bregu, mbajti nën vëzhgim territorin çam dhe mbrojti me sukses pronat e familjes së tij.

Dezertimi i Nizamëve shqiptarë

Qëndrimi armiqësor i ushtrisë osmane të Janinës ndaj Qemalit nuk ishte vetëm për shkak të shpalljes së pavarësisë, por edhe sepse kryetari i Qeverisë së Përkohshme dërgonte mesazhe për ushtarët shqiptarë në ushtri, duke i inkurajuar të dezertojnë. Nga njëra anë, Qemali e shihte ushtrinë perandorake si kërcënim dhe për këtë arsye përpiqej ta dobësonte me çdo mënyrë. Nga ana tjetër, ai viziononte marrëdhënie paqësore me shtetet ballkanike dhe, në emër të Shqipërisë së pavarur, kundërshtonte çdo konflikt të armatosur. Së treti, ai besonte fort se kur të vendoseshin kufijtë përfundimtarë, fuqitë e mëdha nuk do të merrnin parasysh ku ishin vendosur trupat e aleatëve ballkanikë, dhe kështu e konsideronte të kotë që ushtarët shqiptarë të derdhnin gjak në ushtrinë osmane.

Mesazhet e Kryeministrit bënë që mijëra shqiptarë të dezertojnë nga ushtria osmane, duke marrë armët dhe municionin e tyre. Edhe pse pas 20 dhjetorit Qeveria e Përkohshme nuk dërgoi më mesazhe të tilla, propaganda e Qemalit demoralizoi në afat të gjatë pjesën tjetër të trupave shqiptare të ushtrisë osmane.

Sa i përket dezertimeve, oficerët fushorë osmanë ishin të pafuqishëm: ata aplikuan ligjin ushtarak dhe amnistinë, por pa sukses. Vetëm pas vizitës së Musa Hamit Demit u normalizuan marrëdhëniet midis Qemalit dhe udhëheqësve ushtarakë osmanë: nuk kishte më mesazhe që inkurajonin shqiptarët të dezertojnë, dhe liderët osmanë njohën Qeverinë e Përkohshme.

Qeveria e Përkohshme nuk kishte shumë kontakte me komandën e lartë të Janinës; që nga fillimi i vitit 1913, disa anëtarë të saj dërguan telegrame për forcat osmane të Janinës lidhur me Çamërinë, duke urdhëruar trupat e udhëhequr nga Halasti të kujdeseshin për mbrojtjen e përgjithshme të territoreve jugore. Megjithatë, Qemali nuk kishte ndërmend të jepte mbështetje aktive për ushtritë osmane për këtë qëllim.

Si rezultat i propagandës së Qemalit, rreth 3–4,000 ushtarë shqiptarë dezertuan nga Berati deri në mars 1913. Në Janinë, vetëm 2 nga 12 batalionet e kuqe shqiptare mbajtën pozicionet e tyre, ndërsa të tjerët u kthyen në shtëpi. Shumica e nizamëve shqiptarë, megjithatë, ruajtën pozicionet dhe vazhduan të luftonin deri në armëpushim. Shumica e atyre që dezertuan nga Janina shkuan në Çamëri për të luftuar kundër grekëve në atdhe, ndërsa të tjerët u mblodhën rreth Gjirokastrës dhe Delvinës dhe u rikthyen nën udhëheqjen e Esat Halastit.

Trupat osmane të vendosura në Shqipërinë Qendrore përbënin një kërcënim shumë më të madh për qeverinë e Vlorës në afat të gjatë sesa Esat Halasti Pasha, pasi këto trupa kishin mundësinë reale të shkatërronin me forcë Qeverinë e Përkohshme, që nga pikëpamja perandorake konsiderohej thjesht si rebelim. Komandantët turq të Beratit ishin në thelb armiqësorë ndaj politikës së Qemalit, por njëkohësisht ishin shumë të vetëdijshëm për situatën reale: trupat e tyre nuk ishin të afta për beteja dhe përveç kësaj, ata duhej të mbijetonin në territore të banuara nga shqiptarët. Prandaj, për të mbijetuar në luftë, nuk rrezikuan një konflikt të armatosur.

Pothuajse të gjithë ushtarët shqiptarë dezertuan nga Berati nën thirrjet e Qemalit. Ata pak që mbetën, me disa oficerë midis tyre, i kushtuan besnikëri Qemalit në një letër dhe u angazhuan të japin informacion për qeverinë në Vlorë. Kryeministri përpiqej të mbante trupat turke të mbetura larg portit dhe rrethinave të tij dhe përpiqej të pengonte përpjekjet e tyre për furnizime. Ai gjithashtu tentoi të bindë komandantët e lartë në Berat të kapitullonin dhe të dorëzonin armët. Për më tepër, ai dërgoi telegrame tek qeveritë e fuqive të mëdha të Adriatikut, duke kërkuar që këto trupa të dërgoheshin në Anadoll.

Arsyeja e refuzimit të pavarësisë

Rëndësia strategjike e Shqipërisë: Shqipëria ishte një “mburojë” natyrore për Perandorinë Osmane kundër ambicieve territoriale të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë. Humbja e saj do të rrezikonte kontrollin osman mbi rrugët kryesore të tregtisë dhe pozicionin gjeopolitik në Adriatik.

Lidhjet historike dhe elitare: Shumë shqiptarë kishin marrë pjesë në administratën osmane dhe ushtri, duke arritur nivele të larta si vezirë, guvernatorë dhe komisarë. Rreth 30 shqiptarë kanë mbajtur pozita të larta në administratën osmane, duke krijuar një lidhje të fortë historike dhe kulturore me Stambollin (Skendi, 1967). Humbja e ndikimit të këtyre elitave do të ishte një humbje simbolike dhe materiale për Perandorinë.

Ruajtja e identitetit fetar: Për Perandorinë Osmane, shqiptarët myslimanë ishin një komponent i rëndësishëm për stabilitetin e rajonit. Autonomia brenda Perandorisë do të lejonte ruajtjen e institucionit të feve dhe privilegjeve fetare, pa sakrifikuar kontrollin politik. Porta mendonte se një Shqipëri autonome do të mbetej “myslimane dhe miqësore” ndaj Perandorisë, ndryshe nga një shtet i pavarur, i cili mund të kërkonte lidhje të tjera me fuqitë perëndimore.

Autonomia si kompromis strategjik

Oferta e autonomisë ishte një mënyrë për Portën që të ruante një lidhje minimale administrative dhe politike me trojet shqiptare. Për të, kjo do të ishte një zgjidhje praktike: Shqipëria do të kishte institucione lokale, por do të mbetej në juridiksionin osman. Ushtria dhe policia mund të funksiononin në koordinim me Stambollin. Taksat dhe resurse të caktuara do të vazhdonin të shkonin në administratën osmane.

Megjithatë, kjo ofertë ishte e papranueshme për shqiptarët, të cilët tashmë kërkonin një shtet të pavarur, të lirë nga çdo kontroll i jashtëm. Shumica e elitave dhe përfaqësuesve vendorë e panë autonominë si kompromis të pamjaftueshëm për mbrojtjen e interesave kombëtare dhe territoriale.

Konsekencat e qëndrimit të Portës

Qëndrimi refuzues i Perandorisë Osmane dhe oferta e autonomisë krijuan një klime tensioni që nxiti: Shpalljen e pavarësisë nga Ismail Qemali dhe delegatët e Vlorës. Radikalizimin e disa komuniteteve myslimane, të cilët fillimisht mbështesnin Porta, por u zhgënjyen nga mosveprimi i saj. Lëvizjen e Haxhi Qamilit, që pasqyroi tensionet sociale dhe fetare të një pjese të popullsisë ndaj një Shqipërie që po formohej larg autoritetit osman. Në këtë kuadër, Perandoria Osmane nuk mundi të ndikojë më në zhvillimet politike, dhe Shqipëria e shpalli pavarësinë e saj, duke filluar një periudhë të re marrëdhëniesh me fqinjët dhe me Perandorinë e shndërruar në Republikë më vonë.

Trevat myslimane si Vlora, Berati, Elbasani, Dibra dhe Kosova luajtën rol vendimtar në shpalljen e pavarësisë më 28 Nëntor 1912 (Clayer, 2007). Kjo tregon një evolucion të qartë: nga preferenca për autonomi tek pjesëmarrja aktive në ndërtimin e shtetit shqiptar.

Lëvizja e Haxhi Qamilit (1914–1915) përfaqëson një rast ilustrues të tensioneve sociale dhe politike në Shqipëri. Ndjekësit e tij mbështesnin rikthimin e autoritetit osman dhe shpreheshin kundër elitat nacionaliste të Vlorës dhe Elbasanit. Slogani i tyre “Dum babën!” simbolizonte besimin se Perandoria Osmane ishte një garanci për rendin dhe mbrojtjen sociale. Kjo lëvizje nuk ishte anti-shqiptare; ajo reflektonte ndasitë socio-ekonomike dhe fetare, duke përfaqësuar një përplasje mes identitetit tradicional dhe projektit modern kombëtar (Jelavich, 1983).

Republika e Turqisë: Mbështetje për Shqipërinë sovrane

Pas krijimit të Republikës së Turqisë, Mustafa Kemal Atatürk mbështeti qartë pavarësinë shqiptare: “Ne e shohim Shqipërinë si një shtet të pavarur dhe mik, i cili duhet të zhvillohet i lirë, sipas vullnetit të popullit të tij” (TBMM Zabıtları, 1923). Ai gjithashtu deklaroi: “Respekti ynë për pavarësinë e Shqipërisë është i palëkundur” (Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, vëll. 2).

Turqia republikane mbështeti Shqipërinë edhe përballë presioneve italiane gjatë viteve 1920–1930, duke krijuar një marrëdhënie miqësore dhe strategjike.

Qëndrimi i Turqisë ndaj pavarësisë shqiptare mund të ndahet në tre faza: Perandoria Osmane – refuzim i pavarësisë, tolerim i autonomisë. Xhonturqit – njohje e rëndësisë strategjike, por politika centralizuese e përkeqësoi marrëdhënien. Republika e Ataturkut – mbështetje e qartë dhe respekt për sovranitetin shqiptar.

Referenca:

Atatürk, M., 2002. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, vëll. 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

BOA, HR.SYS. 2131/11. Arkiva Osmane, Stamboll.

Clayer, N., 2007. Aux origines du nationalisme albanais. Paris: Karthala.

Jelavich, B., 1983. History of the Balkans: Twentieth Century. Cambridge: Cambridge University Press.

Skendi, S., 1967. The Albanian National Awakening 1878–1912. Princeton: Princeton University Press.

Talat Paşa, 1911. Hatıralar. Stamboll: Matba’a-i Osmaniye.

TBMM Zabıtları, 1923. Meclis Kayıtları. Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi.

StA HHStA PA/XII/417/6c, telegram by Lejhanec, Valona, 1912.12.04., No.753; Nr. 49. telegram by Esat Halasti to Nazim Pasha to Valona, 2.12.1912.,

Qeveria e Përkohëshme e Vlorës, 54. 9 ÖStA HHStA PA/XII/417/6c, telegrams by Lejhanec, Valona, 04.12.1912., No. 753. and 06.12.1912., No.1187.

10 Vlora, Lebenserinnerungen 2, 26. 11 ÖStA HHStA PA/XIX/Berchtold/1, Bd.IV. 11.12.1912., 466.

12 Vlora, Lebenserinnerungen 2, 26. 13 ÖStA HHStA PA/XII/417/6c, telegram by Lejhanec, Valona, 12.12.1912., No.2552.

13 Qeveria e Përkohëshme e Vlorës, KRISZTIÁN CSAPLÁR-DEGOVICS

Bibliography Sources Österreichisches Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Vienna), Ministerium des Äußeren, Politisches Archiv ÖHHStA PA/VII/Fasz. 423

Përpjekjet sensibilizuese të shoqatave çame dhe veprimtarëve kombëtarë në SHBA

by

Arben Iliazi/

Pas aneksimit të Çamërisë nga Greqia (1912-1913), lindi fenomeni i emigracionit. Ndër drejtimet kryesore të këtij emigracioni ishin edhe SHBA-të. Çamët e emigruar në Amerikë gjetën një terren të përshtatshëm dhe një pritje të ngrohtë që u mundësoi të organizoheshin në mbrojtje të fateve të Çamërisë. Në radhët e çamëve të emigruar ishin dhe shumë figura të shquara, si: Murat Haxhi Çami, Beqo Izeti, Lejla Dino, Mesut Çami, etj., që ishin dalluar në periudhën e Rilindjes sonë Kombëtare për veprimtari të dendur patriotike. Poeti Murat Haxhi Çami mërgoi në SHBA më 1916. Atje bashkëpunoi me “Vatrën” dhe shtypin patriotik të mërgimtarëve shqiptarë dhe u bë nismëtar i shumë memorandumeve, letrave dhe telegrameve të protestave në mbrojtje të lirisë, pavarësisë dhe tërësisë tokësore të atdheut.

Shtetet e Bashkuara të Amerikës u bënë vendi i parë për përfaqësuesit e shqiptarëve të Çamërisë për të shpalosur një veprimtari të dendur patriotike e politike, për të sensibilizuar diplomacinë e Fuqive të Mëdha dhe veçanërisht atë amerikane, për dramën e rëndë që përjetonte Çamëria nën pushtimin grek. Aspak indiferentë ndaj çështjes kombëtare, shqiptarët e kësaj krahine filluan të organizoheshin. Më 22 nëntor 1918, në Worcester, Massachusetts të SHBA-ve, u themelua Shoqëria “Preveza” nga 75 shqiptarë të Çamërisë. Këta individë vinin nga prefekturat e Gumenicës, Janinës e Prevezës dhe përfshinin shqiptarë edhe nga krahina të tjera. Që ditën e krijimit u mblodhën nga donacione rreth 426$ për mbarëvajtet e saj.

Disa muaj më herët, po gjatë vitit 1918, në SHBA ishte formuar Partia Politike ose siç u quajt ndryshe, Partia Kombëtare Shqiptare, si dhe Shoqëria Çamëria, me një shtrirje të gjerë në shumë qendra të rëndësishme në SHBA. Një nga degët më të fuqishme tw Shoqërisë “Çamëria” ishte dega e krijuar në Çikago, në shtetin e Ilinoisit.

Si në Partinë Politike ashtu dhe në Shoqërinë Çamëria, aderonin figura të shquara nga të gjitha trevat shqiptare dhe zhvillonin një veprimtari të dendur patriotike, duke i shpalosur platformën politike në organe të rëndësishme, në gazetën “Dielli”, “Albania” dhe më pas në “Immigrandi” që dilnin në SHBA. Disa nga drejtuesit e Shoqërisë “Çamëria” ishin: Beqo Kushi (Izeti), Isuf Hyseni, Omer Bako, Refo Çapari, Gazali Dino etj.

Në fund të vitit 1918, pikërisht në prag të hapjes së Konferencës së Paqes në Paris, Shoqëria Çamëria dhe Partia Politike Shqiptare nisën të zhvillonin një veprimtari intensive për të mbrojtur çështjen shqiptare në atë forum të lartë ndërkombëtar, që do të analizonte edhe vënien në vend të padrejtësive që u ishin bërë vendeve të vogla. Patriotët shqiptarë në SHBA, nëpërmjet artikujve që botoheshin në editorialet e gazetës “Dielli”, “Albania”, etj., i tregonin botës argumentet politike dhe gjeografike se cili ishte kombi shqiptar, cilat ishin të drejtat dhe dëshirat e këtij kombi.

Në zemrat shqiptare dhe të elitës së saj politike, shpresat dhe besimi ishin varur tek Presidenti Uillson dhe kishin plotësisht arsye ta shihnin si mbrojtës të tyre. Noli i madh në takimin që pati me Presidentin amerikan në Kongresin e popujve të shtypur në përvjetorin e festës kombëtare të SHBA më 4 korrik 1918, gjeti rastin t’i bëjë një apel Presidentit në emër të kombit shqiptar, që me përpjekjet e tij të ndikonte në Konferencën e Paqes në Paris për vendosjen e Pavarësisë së Shqipërisë, e cila ishte shkelur nga Fuqitë e Huaja gjatë Luftës së Parë Botërore. Presidenti amerikan iu përgjigj me fjalët: “Unë kam një votë në Konferencën e Paqes? Dhe unë do ta përdor atë në favor të Shqipërisë”.

Në kohën kur kishte filluar Konferenca e Paqes në Paris, në emër të popullsisë çame, më 24 janar 1919, drejtuesit e Shoqërisë Çamëria, nëpërmjet kryetarit të saj, Beqo Kushi (Izeti), i drejtuan një letër presidentit Uillson, ku ndër të tjera, në emër të çamëve të emigruar në SHBA, i luteshin që të përdorte tërë autoritetin e Shkëlqesisë së Tij, mbi bazën e parimeve të shenjta të kombësisë dhe të vetëvendosjes, që të korrigjoheshin vendimet e padrejta të Konferencës së Londrës. Në vijim, Beqo Kushi i bënte të njohur Presidentit amerikan se krahina e Çamërisë banohej prej një popullsie që ishte me autoktoni shqiptare dhe së fundi, i lutej z. Uillson që kjo popullsi të çlirohej nga zgjedha greke dhe të bashkohej me shtetin amë. Beqo Kushi e përfundonte letrën, duke i vënë në dukje presidentit amerikan domosdoshmërinë e zgjidhjes së problemit të Çamërisë, se “nëse për një arsye apo një tjetër kërkesat e drejta të përfaqësuesve të Çamërisë nuk do të merren parasysh dhe Çamëria do të mbetej nën zgjedhën greke, nuk do të kishte kurrë paqe në Ballkan derisa të rrojë edhe shqiptari i fundit”, (AQSH, Fondi 251, viti 1919, Dos.14, fl.42)…

Gjithashtu, në të njëjtën kohë iu dërgua edhe një telegram tjetër nga shqiptarët e Amerikës përfaqësuesve të Treshes më të madhe në Paris, kryetarit të delegacionit japonez, Aojan, Kryetarit të Konferencës së Paqes, Klemanson, si dhe kryeministrit anglez, Lloyd Xhorxh, me anën e të cilës shprehnin dëshirën e popullsisë çame që “Çamëria të bashkohej me Shqipërinë”, (ASH, gazeta “Albania”, Uorçester Mass, dt.18 shkurt 1918).

Të njëjtën përmbajtje kishte edhe një parashtresë tjetër, që u hartua nga një përfaqësi çame: Asaf Ajdonati, Ahmet Çamëria dhe Qamil Preveza, drejtuar Kryetarit të Konferencës së Paqes, (AQSH, Fondi 251, viti 1919, Dos.14, fl.42. Një kopje e kësaj letre iu dërgua presidentit Uillson dhe kryeministrit anglez, Lloyd Xhorxh).

Në emër të komunitetit të gruas shqiptare, bija e Çamërisë Lejla Rasih Dino, iu drejtua Konferencës së Paqes në Paris, për problemet madhore të kombit tonë. Ishte pra gruaja e parë shqiptare që me kurajë i drejtohet në kohën e duhur, Kryetarit të Konferencës së Paqes në Paris, për çështjen shqiptare. Nuk ishte rastësi ky guxim i një gruaje çame, por një vazhdimësi e pjesëmarrjes së familjes Dino në të gjitha ngjarjet e mëdha, të luftës për Liri e Pavarësi. Ajo si Kryetare e Grave Shqiptare jashtë vendit, shfrytëzoi ardhjen e familjes Presidenciale, Ëilson, në Konferencën e Paqes në Paris. Ishte hera e parë që një President Amerikan vinte në Europë. Ajo trokiti tek simboli i Paqes, Woodrow Wilson, i cili u vlerësua me çmimin Nobel për Paqen. Ajo i drejtohet kësaj figure më në zë të politikës botërore, për mbrojtjen e çështjes shqiptare në përgjithësi, e të Kosovës e Çamërisë në veçanti. Lejla, në këtë rast, shfrytëzoi njohjen e saj me Edith (Galt) Ëillson, gruan e presidentit, Ëoodroë Ëillson, ku nëpërmjet një letre, i shtron kërkesat legjitime të popullit shqiptar të mohuara prej grabitqareve.

Edhe Partia Politike Shqiptare, e drejtuar nga Kristo Dako, tërë shpresat për të realizuar synimet që i kishte vënë vetës, i kishte varur kryesisht në administratën e lartë amerikane, prandaj hartoi një deklaratë, që u nënshkrua nga përfaqësuesit e vendeve të robëruara, dhe iu dorëzua Presidentit të SHBA. Nëpërmjet mikut të tij amerikan, Charles Crane, Dako ka pasur mundësinë t’ibëjë me dije Presidentit të 3Shteteve të Bashkuara Ëoodroë Ëilson, interesat kombëtare të Shqipërisë. Ekipi i zyrtarëve të lartë amerikanë që përgatitej për të shoqëruar Presidentin Uillson në Paris, në fund të tetorit 1918 i bëri një ftesë edhe Dakos. Përfaqësuesi i Partisë Politike Shqiptare e shfrytëzoi atë rast për të parashtruar para specialistëve të njohur amerikanë për Ballkanin, argumente lidhur me historinë e Shqipërisë dhe padrejtësitë që i ishin bërë dhe i kërkoi diplomacisë amerikane që të zbatoheshin me ndershmëri dhe pa paragjykime parimet e shpallura nga Presidenti Uillson, në themel të së cilës ishin parimi i kombeve për vetëvendosje.

Një mbështetje të fuqishme në këtë kohë, rrethet patriotike shqiptare në SHBA, gjetën edhe në një organizatë ndërkombëtare, “Bashkimi Demokratik i Evropës Qendrore”, e cila qendrën e veprimtarisë e kishte në SHBA. Ajo ishte një organizatë politike “irredentiste” e vendeve të robëruara ose pjesërisht të robëruara të Evropës. Komiteti Drejtues i kësaj organizate, kërkoi me ngulm që Kosova dhe Çamëria, treva të padiskutueshme shqiptare, të pushtuara padrejtësisht nga Serbia dhe Greqia, t’i bashkoheshin Shqipërisë.

Përpjekjet për sensibilizim të Fuqive të Mëdha dhe administratës amerikane nga veprimtarët patriotë të Çamërisë vijuan edhe më pas. Nё 1974 Bilal Xhaferi (1936-1986) themeloi në Çikago “Lidhjen Çame”, dhe themeloi evistën “Krahu i shqiponjës”, si organ të saj, duke ecur në traditën e Konicës, të Nolit. Çështja e Kosovës dhe Çamërisë ishte në rendin e ditës në krejt veprimtarinë e shkrimtarit Bilal Xhaferi.

Falë Shoqërive çame dhe organizatave politike të shqiptarëve, çështja kombëtare u ndërkombëtarizua në forume të ndryshme ndërkombëtare. Përfaqësuesit e tye u kërkuan atyre që të zbatonin me ndershmeri dhe pa paragjykime parimet e kombësive, për të mbrojtur dhe mos lejuar që të shkeleshin të drejtat e kombit më të vjetër të Ballkanit, independenca e tij. Midis te tjerash kërkuan që brenda territorit shqiptar të përfshiheshin edhe krahinat e Kosovës dhe Çamërisë. Nga ana tjetër ata bënë ç’ishte e mundur dhe shfrytëzuan të gjitha njohjet për të sensibilizuar miqtë e tyre amerikanë me problemet dhe kërkesat shqiptare.