Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

PËRQASJE E VENDIMEVE TË KOMISISË LETRARE TË SHKODRËS DHE TË KONGRESIT TË DREJTSHKRIMIT TË VITIT 1972

by

Prof.dr. Linda Mëniku

Universiteti i Tiranës/

Normativa drejtshkrimore e gjuhës shqipe sot është një arritje e një periudhe njëshekullore. Rregullat e drejtshkrimit dhe të normës gramatikore janë sintezë e një pune të filluar me Komisinë Letrare të Shkodrës (1916-1918), e cila është një nga ngjarjet më të rëndësishme të zhvillimit të kulturës dhe të gjuhës shqipe, në fillimshekullin e njëzetë.  

Sikurse e thekson Robert Elsie: “Synimi i Komisisë Letrare ishte krijimi i një normative drejtshkrimore standarde për përdorimin zyrtar të gjuhës shqipe, në mënyrë të veçantë për mësimdhënien në shkolla. Gjithashtu, ajo nxiti publikimin e teksteve shkollore në gjuhën shqipe.”

Ky punim synon të nxjerrë në pah rëndësinë që pati Komisia Letrare në historinë e standardizimit të gjuhës shqipe, përmes krahasimit të vendimeve të saj dhe të vendimeve të Kongresit të Drejtshkrimit të vitit 1972. 

Një vëmendje e veçantë do t’i kushtohet përqasjes dhe krahasimit të parimeve dhe rregullave të përcaktuara në Komisinë Letrare të Shkodrës dhe atyre të miratuara në Kongresin e Drejtshkrimit, për të nxjerrë në pah të përbashkëtat dhe dallimet mes tyre. 

Një analizë e detajuar do të bëhet për mënyrën e shkrimit të fjalëve dhe të  termave të propozuar nga Komisia Letrare e Shkodrës dhe normativën drejtshkrimore të tyre të përcaktuar nga Kongresi i Drejtshkrimit, me theksin dhe në luhatjet e kësaj normative drejtshkrimore sot.

Parimet themelore

Komisia Letrare përcaktoi se parimi bazë i drejtshkrimit do të ishte parimi fonetik:  “Ortografia e gjuhës do të jetë, për sa të mundet, fonetike: d.m.th gjuha do të shkruhet ashtu si flitet sot prej popullit”. 

Parimi fonetik përcaktohet, po ashtu, si parim themelor i drejtshkrimit të shqipes, nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972: “Në përgjithësi fjalët dhe pjesët e tyre të kuptimshme shkruhen ashtu siç shqiptohen në ligjërimin letrar. Thelbi i parimit fonetik në drejtshkrimin e shqipes, që mbështetet në një sistem grafik ku ka një lidhje të drejtpërdrejtë midis shkronjës dhe tingullit-fonemë, është aspekti fonologjik, domethënë përdorimi social i tingujve të gjuhës në procesin e marrëdhënieve midis njerëzve.” 

Po ashtu nga Komisia u përcaktua që të përdoren disa ndryshime “qi u përkasin formavet etymologjike të fjalvet të ruejtuna mâ mirë në djalektin tosknisht e në disa djalekte gegnishte”

Ruajtja e traditës së shkrimit të fjalëve u konsiderua e rëndësishme dhe nga Kongresi i Drejtshkrimit, duke përcaktuar si një nga parimet bazë të drejtshkrimit të shqipes dhe parimin historik-tradicional që do të pranohet në pak raste “kur në gjuhën letrare ka një traditë shkrimi të vjetër, të ngulitur prej kohësh”. 

RREGULLAT

Si Komisia Letrare dhe Kongresi i Drejtshkrimit u përpoqën që rregullat t’i bazonin në trajtat e përbashkëta të shqipes. Në pjesën hyrëse të vendimeve të Komisisë Letrare specifikohet se Komisia Letrare “me qellim që të formohet pak nga pak nji gjuhë shkrimi e përmbledhun prej të dy djalektevet të pare të sotshëm të shqipes, merr për barrë sa të mundet, gjithnji me zell e tue mbajtë para sysh qellimin, me u përpjekë qi t’i japë nji trajtë të përbashkme e të thjeshtë mënyrës së shkrimit të gjuhës tue bâmun kërkime të thella e të shkoqituna e tue pasun për ndihme të gjitha mjetet qi i duken të dobishme për qellimin e për punën e saj”.

Në Rezolutën e Kongresit të Drejtshkrimit u përcaktua po ashtu që “Rregullat e drejtshkrimit të mbështeten sa më gjerë në trajtat e përbashkëta të gjuhës kombëtare shqipe.”

Drejtshkrimi i zanoreve

Për sa u përket rregullave të shkrimit të zanoreve, Komisia Letrare vendosi disa rregulla bazë: “Mbi tingllin e vogluem ‘ë’; për shenjimin e sasisë së gjatë dhe për shenjimin e tingllit hunduer”; një numër rregullash ky në dukje shumë më i vogël nga rregullat e përcaktuara në Kongresin e Drejtshkrimit të vitit 1972 për shkrimin e zanoreve. Por edhe pse jo të përcaktuara si rregulla më vete, nga përqasja e listës së fjalëve të botuara në “Radhue fjalësh” , “U caktuene këta terma për gjygje e administrata” si dhe në “Skaje gramatike”, është e dukshme që një pjesë e mirë e normativës drejtshkrimore të shkrimit të zanoreve është e bazuar pikërisht në mënyrën e shkrimit të tyre nga Komisia Letrare. Më poshtë do të bëjmë një analizë të detajuar krahasuese të këtyre rregullave.

  1. Rregulla e parë për drejtshkrimin e zanoreve, e përcaktuar nga Kongresi i vitit 1972, ka të bëjë me shkrimin e zanores e të theksuar: “Shkruhen me e (dhe jo me ë) fjalët ku kjo zanore është e theksuar dhe ndiqet ose ka qenë ndjekur në të kaluarën nga një bashkëtingëllore hundore (m, n, nj). Me e shkruhen gjithashtu fjalët e prejardhura ose të përbëra të formuara prej tyre, pavarësisht nga lëvizja e theksit.” 

Nga krahasimi i listës së fjalëve të përzgjedhura si shembuj për mënyrën e shkrimit të zanores e të theksuar, me listat e fjalëve të dhëna nga Komisia Letrare shihet qartë që pjesa më e madhe e shembujve të dhënë në Drejtshkrimin e vitit 1973, të theksuara me shkronja të zeza, janë fjalë të përcaktuara që do të shkruhen me e nga Komisia Letrare, sigurisht duke mbajtur parasysh këtu luhatjet e tjera në mënyrën e shkrimit të tyre, si p.sh. gemb-gjemb. Ndër to përmendim:

gemb-mbi, mbrenda, rremb-mbi, mend-ndja, gjendë (me, m’u), rremb-i, shembull, shembë (me), i shtrembë(t) (i, e), trembë (me), thember-mbra, kuvend, kuvendue-mu, mendue me, nder, pendë, pendesë, rend, shend, send, vend, rend, vendim

  1. Rregulla e dytë për drejtshkrimin e zanoreve, e përcaktuar nga Kongresi i vitit 1972, ka të bëjë me shkrimin e zanores e të patheksuar: “Tek emrat femërorë, të cilët kanë një -e fundore të patheksuar në trajtën e pashquar të njëjësit, në emëroren e shquar bie -e-ja, ndërsa në rasat e tjera ajo shkruhet”. Zbatimin e kësaj rregulle që ka të bëjë pikërisht me rënien e zanores e në trajtën e shquar të emërores e hasim në një numër shumë të madh emrash femërorë në radhoin e fjalëve të botimit të Komisisë Letrare. Në një masë të madhe këtë rregull e gjejmë të përdorur në terminologjinë gjuhësore dhe në atë administrative, si dhe në shumë fjalë dialektore.

dallendyshe-ja, dandalle-llja, drândofille-llja, kombishtje-tja, Krunde-dja, Krishndelle-Ilja, Prende-ndja, prende-dja, dije-a, dosje-a, kopje-ja, lidhje-a, lutje-a, lypje-a, ndodhje-a, rikëqyrje-a, thirrje-a, zgidhje-a, zanore-a, bashkëtingëllore-ja, rrokje-ja, emnore-ja, gjinore-ja, dhânore-ja, kallxore-ja, folje-ja, ndajfolje-ja, rrokje-ja, lidhore-ja, vërejtje-ja.

  1. Komisia përcaktoi se zanorja ë mund të shkruhet në mes të fjalëve “aty ku e lypë etymologjija e ku shqyptohet në tosknishte; për shembull: shëndet, rrëfye, këndue etj.” Kjo rregull është ruajtur dhe nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972, ku është konsideruar si një nga rregullat për shkrimin e zanores ë paratheksore “në fjalët e parme e në të gjitha fjalët ku ajo i takon rrokjes së parë, si edhe në fjalët e formuara prej tyre”. Një pjesë e fjalëve të dhëna si shembuj, janë të njëjta si në Komisinë letrare dhe në Kongresin e Drejtshkrimit: 

këndue (me)-këndoj, lëkundë (me)-lëkund, me mësue-mësoj, mësim-mësim, pëllumb-pëllumb, mënyrë-mënyrë

  1. Kongresi i Drejtshkrimit ka përcaktuar si një nga rregullat e rëndësishme për shkrimin e zanores ë, shkrimin e saj “në fjalë të prejardhura, të formuara nga një temë më -ë me anë prapashtesash që nisin me bashkëtingëllore, dhe në fjalë të përbëra e të përngjitura që kanë si pjesë të parë një temë të tillë më -ë, të ndjekur nga një temë që nis me bashkëtingëllore”. Një pjesë e shembujve të dhënë për këtë rregull janë fjalë që gjenden të shkruara në këtë mënyrë që në listat e hartuara nga Komisia Letrare, ndonëse nuk është dhënë si rregull specifike për shkrimin e fjalëve të përbëra. Përmendim këtu fjalët: 

dorëzanës, dorëzanija, dorëzoj, drejtësim, drejtësoj, hollësi, përkohësisht, të cilat vijojnë të shkruhen në të njëjtën mënyrë edhe sot. 

  1. Një nga rregullat e përcaktuara nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972, është mosshkrimi i zanores ë “në fjalët e prejardhura që formohen prej temash më një bashkëtingëllore me anë të prapashtesave –tar(e), -tor(e), -ti, si: tregtar, shqiptar, shqiptoj, gjyqtar, shkaktar etj.”

Në fakt, këto fjalë i hasim të shkruara pa zanoren ë që në “Lajmet e Komisis Letrare Shqipe” të vitit 1918, si në rastet: fuqi zyrtare, mbi shqiptarimin, gjyqtar, shqiptar, do të shqiptohen, ka shkaktuar etj.

Këtu, bie në sy shkrimi i ndryshëm i fjalëve kombëtar dhe ndërkombëtar. Në “Lajmet e Komisisë Letrare Shqipe” i gjejmë të shkruara pa –ë, pra: kombtar dhe ndërkombtar, ndërsa në botimin e rregullave të Drejtshkrimit të vitit 1973,  edhe pse përmbushin kushtet e rregullës së mësipërme, pasi janë formuar nga një temë më bashkëtingëllore me anë të prapashtesës –tar, dhe duhej të shkruheshin pa –ë, janë përfshirë në rregullën e zanores –ë mbështetëse, pa u dhënë ndonjë shpjegim për arsyen e shkrimit të tyre me –ë, ndonëse mund të hamendësohet që shkak për këtë mund të jetë shmangia e tri bashkëtingëlloreve të njëpasnjëshme: m, b, t.

  1. Sipas rregullave të Drejtshkrimit të botuara në vitin 1973, “zanorja  ë pastheksore shkruhet tek emrat femërorë më -ës, tek emrat e mbiemrat mashkullorë më -ës, -ësh dhe te femërorët përkatës, në të gjitha trajtat e lakimit të tyre.” Ndonëse nuk mund të flasim për një normativë drejtshkrimore të përcaktuar, vihet re përdorimi i së njëjtës mënyrë shkrimi që nga Komisia Letrare në fjalë si: Durrësi, pjesësi, nëdorësi etj.
  1. Më poshtë do të ndalemi në rregullën 7 të Drejtshkrimit, sipas së cilës “nuk shkruhet ë-ja pastheksore tek emrat dhe mbiemrat më -ë1, -ër, -ërr dhe tek emrat mashkullorë më –izëm, -azëm gjatë lakimit, kur pas këtyre fundoreve vjen një zanore, p.sh.:  ëndërr-ëndrra, dhëndër- dhëndri, lundër-lundra etj.

Nga analiza e fjalëve të përcaktuara nga Komisia si “Fjalë qi duhen m’u shkrue me mb” vihet re se kjo mënyrë shkrimi është zbatuar nga Komisia në të gjitha fjalët që mbarojnë më –ër, -ël. Fjalë si: anderr-ndrra, gjânderr-ndrra, dhânderr-ndrri, kânderr-rra, kunder-ndra, lunder-ndra, mender-ndra, pajanderr-ndrra, thunder-ndra, pulender-dra, thember-mbra, kolender-ndra, zâmber-mbra, tâmbel-li etj e humbasin zanoren –ë në trajtën e shquar. Duhet të theksohet që fjalët e shkruara me të zeza janë fjalë që jepen si shembuj për këtë rregull dhe në Drejtshkrimin e gjuhës shqipe të botuar në vitin 1973. Ndërsa fjala numër-ri, e cila, po ashtu, e humbet zanoren –ë është përfshirë në terminologjinë gjuhësore, të përcaktuar nga Komisia Letrare. Në rregullat e Komisisë është përcaktuar se e humbasin –ë-në e temës dhe format dialektore me –ën: emën-emni, mbiemën-ni. Këto fjalë janë përfshirë po ashtu në rregullën 7 të rregullave të Drejtshkrimit të vitit 1973.

Këtu duhet të përmendim dhe rregullën tjetër të Komisisë sipas së cilës “nuk do të shenjohen dy pikat mbi „ë” qi ndodhet përpara bashkzanorevet të langta (liquidae) I, m, n, r, të cilat bëjnë rrokie me te, p.sh, vogel, moter etj.”

  1. Të njëjtën dukuri vëmë re dhe në pikën tjetër të rregullës 7 të Drejtshkrimit për mosshkrimin e zanores -ë pastheksore: “te mbiemrat më -ëm e më -shëm gjatë lakimit, kur pas këtyre prapashtesave vjen një zanore ose një j”. 

Këtë mënyrë shkrimi e gjejmë të zbatuar që në shkrimet e botuara në “Lajmet e Komisis”, dhe sigurisht që këto fjalë janë përdorur edhe më parë në këtë formë. Përmendim këto disa prej tyre:

e të perkohshmes-e perkohshmja, të çmueshme, të sotshme, së përbotshme, të përmbrëndshme, të përtashme, e nevojshme, të dobishme, të ndryshme etj.

  1. Një nga rregullat që përcaktoi Komisia ishte përdorimi i zanores –ë në fund të fjalëve, duke specifikuar: Të gjithë emnat femnorë, qi nuk mbarojnë me zanore e qi janë njirrokësh ase qi kanë theksën mbi rrokjen e mbrame, marrin ndë rasën ermnore të paskajueme lë veçorit nji „ë” në fund; për shembull: punë, mollë, lopë, derë, luginë, pelhurë, parmendë, ndigjesë, gjarpnushë etj. Këtë rregull e gjejmë të riformuluar dhe në rregullën e Drejtshkrimit të vitit 1973, për shkrimin e zanores –ë fundore: “Shkruhet ë-ja fundore te fjalët me theks që në krye të herës në rrokjen e parafundit, duke u ruajtur ajo edhe në trajtat e tyre ku s’është më fundore.”

Shkrimin me ë fundore të  emrave femërorë, që sigurisht është i evidentuar dhe te autorët e parë të shqipes,  e hasim dhe me radhoin e fjalëve dhe në terminologjinë administrative dhe gjuhësore të Komisisë ku gjendet një numër i madh fjalësh që shkruhen më –ë:

distancë-a, dhëmballë, kambë-ba, kumbanë-a, llambë-mba, mbesë-a, mbramë-a, pëllambë-a, shtambë-a, trumbë-a, zimbicë-a, zhumbicë-a, zhumbinë-a, bandë-a, kolandinë-a, trumbetë-a, trandë-a, prendverë-a, biletë-a, datë-a, detyrë-a, dishiplinë-a, e drejtë (a), duplikatë-a, dukë-a, formë-a, indicë-a, influencë-a, landë-a, lejë-a, pronë-a, provë-a, rrogë-a, udhë-a, kompetencë-a, konsekvencë-a, zyrë-a, vulë-a, vlerë-a

  1. E njëjta rregull, por e formuluar ndryshe, është përcaktuar si nga Komisia Letrare (a) dhe nga Kongresi i Drejtshkrimit (b) në lidhje me shkrimin e zanores –ë fundore tek disa emra mashkullorë. Krahasojmë: 
  1. Ketë rregull e ndjekin edhe disa të pakë emra mashkullorë, -të cilët kanë zanorën e rrokjes së përparshme sasije të mesme: për shembull: burrë, grunë, djalë, djathë, gjalpë, në vend qi: kal, mall, tall, etj.
  2. Kështu, shkruhen me –ë: disa emra mashkullorë dhe shumica e emrave mashkullorë që përdoren edhe si asnjanës: atë, burrë, djalë, gjalmë, gjumë, kalë, lëmë, lumë; ballë (balli, ballët), brumë (brumi, brumët), djathë (djathi, djathët), drithë, drithëra, dyllë, dhallë, dhjamë, gjalpë, mjaltë, ujë, ujëra etj.
  1. Në Drejtshkrimin e vitit 1973, është përcaktuar si një rregull më vetë shkrimi i zanores ë-fundore tek mbiemrat dhe ndajfoljet “me theks që në krye të herës në rrokjen e parafundit, duke u ruajtur ajo edhe në trajtat e tyre ku s’është më fundore.”; një rregull ky i ngjashëm me rregullën e Komisisë letrare: Të gjithë adjektivat e pjesësit (participat) qi kanë nji formë për të dy gjinit e qi mbarojnë me nji a ma tepër bashkzanore e me rrokje të theksueme e të mesme marrin nji „ë” në fund; kështu: i butë e butë; i mirë e mirë; i gjatë e gjatë; i shpejte e shpejtë; i vobekë e vobekë; i shpërvjeltë e shpërvjeltë; i shëndoshtë e shëndoshtë.

Madje dhe shembujt kryesorë janë të njëjtët: i butë, butë; i mirë, mirë; i gjatë, gjatë, i lehtë.

Ka një dallim në lidhje me mënyrën e shkrimit të ndajfoljes shpejt, e cila është përcaktuar të shkruhet pa –ë fundore sipas Drejtshkrimit të vitit 1973. 

Po ashtu, vihet re se ndarja në mënyrën e shkrimit të disa mbiemrave sipas gjinisë: disa të pakë adjektiva, sidomos prej atyne qi rrjedhin nga verbat e qi mbarojnë me rrokje të theksueme e të gjatë, marrin ë-n vetëm ndë gjinin femnore për shembull: i forte fortë; i lire lirë; i that e thatë; e ndonii tjetër, është njëtrajtësuar në Drejtshkrimin e vitit 1973, duke përdorur formën me –ë fundore për të dyja gjinitë: i,e fortë, i,e lirë i,e thatë.

  1. Në rregullën për përdorimin e zanores –ë në fund të fjalëve tërheq vëmendjen, përdorimi i saj në formimin e shumësit të emrave mashkullorë, si: puntorë, kryetarë.

Që në “Lajmet e Komisis Letrare” hasen raste të shumta të shumësit mashkullor me –ë, si në shembujt e mëposhtëm:

të gjithë shkrimtarët, nji ndër sekretarët, 7 piestarë, pjestarët e komisis, sikur tjerë zyrtarë, për Shqiptarë 

Por ndonëse kjo zanore fundore ruhet në formën e shquar: pjestarët, sekretarët, në format e tjera         rasore, ajo nuk ruhet më, p.sh.: rroga e pjestarve, prej zyrtarve, prej këshilltarve. Ndërsa në Drejtshkrimin e vitit 1973 është përcaktuar se “kjo -ë shkruhet në të gjitha rasat e shumësit, edhe kur nuk është fundore: punëtorë – punëtorësh, punëtorët, punëtorëve”. Po ashtu, e ndryshme duket të jetë dhe normativa e shkrimit të mbiemrave mashkullorë të panyjshëm, pasi shihet përdorimi i tyre me e: të hartueme prej vjershtarësh e shkrimtarësh shqiptare.

  1. Rregulla për shkrimin e zanores –ë fundore në trajtat e shquara të rasave të zhdrejta të njëjësit dhe të emërores e të kallëzores shumës të emrave femërorë që mbarojnë me zanore të theksuar, gjendet dhe në rregullat e ortografisë të botuara nga Komisia në janar të vitit 1917: “Por ata, qi duen t’i afrohen fonetikës tosknishte munden me perdorë mbarimet – së, – në, – të, pa shëjin djakritik; p. sh. shpisë, mënisë, dhisë, Shqipnisë; shpinë, dhinë, mënitë, dhitë etj”.
  1. Në mënyrë specifike në rregullat e Drejtshkrimit të vitit 1973 janë përcaktuar rastet e shkrimit të zanores –ë fundore në format e ndryshme foljore. Rregulla e shkrimit të foljeve me temë në zanore në vetën e parë dhe në vetën e tretë të shumësit të së tashmes dëftore e lidhore na kujton rregullën e përcaktuar nga Komisia Letrare “fjalë qi mbarojnë me rrokje të mesme të theksueme e me nji a ma tepër bashkzanore marrin nji ‘ë’ në fund; për shembull: shkojmë, bajmë”.
  1. Ndër rregullat e Komisë Letrare që ruhet dhe në Drejtshkrimin e vitit 1973 (Rregulla 8, pika j), është rregulla për shkrimin e zanores –ë fundore tek foljet e së kryerës së thjeshtë, në format e shumësit. Të njëjtën rregull e gjejmë në vendimet e Komisisë Letrare (të 31 janarit 1917), “këtë mbarim, për me iu afrue tosknishtes, e marrin edhe të gjithë verbat me rrajen e theksueme në të trija vehtjet e shumorit t’aoristit; p. sh. pimë, pinë, pitë; blemë, blenë, bletë etj.”
  1. Shkrimi i plotë i grupeve të bashkëtingëlloreve mb, nd, ng, ngj (përkatësisht rregulla 30 e Drejtshkrimit të vitit 1973) është përcaktuar që nga Komisia Letrare. Në rregullën 5 të parimeve dhe rregullave për ortografinë e gjuhës shqipe, përcaktohet shprehimisht: “Tufat e bashkzanorevet mb, nd e ngj, të zbrujtuna në djalekt t’Elbasanit, do të shkruhen e të shqyptohen ndë formën e vjetër të ruejtun ma mirë në dialektin tosknisht e në disa nendjalekte gegnishte; për shembull nder, ndrikull, rend, mbret, mbathë, mbushë, kâmbë, ungjill, engjëll etj.” Në mënyrë të veçantë tërheq vëmendjen shkrimi i fjalës engjëll me e nistore, formë me të cilën është futur në gjuhën standarde.
  1. Në rregullën 6 të Komisisë Letrare është përcaktuar që “dyzanoret ie, ue, ye të cilat në djalekt t’Elbasanit janë përmbledhun në zanoret e gjata í, ú, ŷ, (qíll, díll, shtíll; thú, ftú, punú, mú; krŷ, lŷ. rrefŷ etj.) do të shkruhen të plota ashtu si janë në dialekt tosknisht e në disa nendjalekte gegnishte (qiell, diell, miell, shtiell; thue, ftue, shkue, punue, mue; krye, lye, rrëfye etj)”.

Vetëm shkrimi i grupit zanor –ie është ruajtuar saktësisht kështu dhe në rregullën 13 të Drejtshkrimit të vitit 1973, ku është përcaktuar se do të shkruhen me –ie-: “emrat, tek të cilët ky grup zanoresh ndiqet nga një bashkëtingëllore e lëngët (1, ll, r) dhe të gjitha fjalët e formuara prej tyre: e diel, diell, miell, qiell, fier etj.; diellor, përmiell, miellzim, qiellor, fierishtë etj.”. 

Përsa i përket grupit -ye, ky grup nuk është ruajtur në të gjitha fjalët e përcaktuara nga Komisia Letrare, si në rastin e foljes rrëfye, por ruhet në folje të tjera që në standard përcaktohen si folje të zgjedhimit të parë, si: lyej, përlyej, ngjyej. Po ashtu, ky grup është ruajtur dhe tek fjala krye, si dhe në fjalë të tjera si: arsye, i arsyeshëm, arsyetoj, arsyetim, dyer,  fyerje, fyell, gjilpëryer, kryesi, kryesor, kryekëput, kryeneç, lyerje, ngjyerje, i pëlqyeshëm, përkthyes, pyes, pyetje, pyetës, i rrëmbyeshëm, rryeshëm, i shkëlqyeshëm, shqyej, thyej, thyerje, thyesë, i pathyeshëm etj.

Kurse grupi –ue nuk është ruajtur në një pjesë të mirë të fjalëve të përcaktuara nga Komisia, pasi në shqipen standarde këto fjalë shkruhen me ua, si: ftue-ftua, grue-grua, mue-mua etj. Por ky grup është ruajtur në shkrimin e emrave dhe të mbiemrave foljorë të formuar me prapashtesat –s dhe –shëm nga folje me temë më –o, –ua: ftues, i apelueshëm, ekzekutues, kundërshtues, botues, dëgjues, parashikues, i afrueshëm, i dëgjueshëm, i vazhdueshëm, i vijueshëm, i gëzueshëm etj.

  1. Sipas rregullave të përcaktuara nga Kongresi i Drejtshkrimit për grupin zanor –ie, shkruhen me këtë grup “foljet, tek të cilat ky grup zanor ndiqet nga mbaresa –j.” Në këtë rregull përfshihen folje, si: ndiej, ziej, përziej. Ndonëse e papërcaktuar si rregull më vete, në radhoin e fjalëve të paraqitur nga Komisia, bie në sy shkrimi me grupin zanor –ie, i foljes ndiej në infinitivin e gegërishtes: ndie (me).
  1. Po ashtu, shkrimi me –je i foljeve me temë më -l, -ll, -rr, njësoj si edhe foljet e tjera të këtij tipi me temë më bashkëtingëllore (si rrjedh, djeg, pjek, rrjep);  vihet re se është ruajtur në kohë. Në radhoin e fjalëve të Komisisë hasen folje të tilla, si: mbështjellë (me), mbjellë (me), ndjellë (me), ndjekë (me).
  1. Sipas rregullës 25 të Drejtshkrimit të vitit 1973 “shkruhen me j emrat femërorë që dalin me zanore të theksuar përveç –i-së, në të gjitha trajtat, kur zanorja e theksuar ndiqet nga një zanore tjetër, si p.sh.: kalaja, paraja, ideja, gjëja, rrufeja etj”. Në terminologjinë e përcaktuar nga Komisia Letrare për “Gjygje dhe administrata” gjejmë një sërë fjalësh ku kjo rregull ka qenë përdorur që në atë periudhë, si: dava-ja, gja-ja, qira-ja, rezyme-ja.
  1. Ndër propozimet e terminologjisë për përdorim në “Gjygje dhe administrata” bie në sy shkrimi me –c– i fjalëve procedurë dhe proces verbal. Kjo mënyrë shkrimi është ruajtur dhe në Drejtshkrimin e vitit 1973 ku ka një rregull për shkrimin me c dhe jo me ç a me s të fjalëve me burim nga latinishtja a nga gjuhët romane, si edhe nga greqishtja “të cilat në gjuhën shqipe kanë një c të ndjekur ng zanorja e ose i”. Tërheq vëmendje propozimi i bërë nga Komisia Letrare që fjala liçencë të shkruhet me ç, një formë e cila përdoret sot gjerësisht kështu pothuajse në të gjitha dokumentet zyrtare të shtetit shqiptar.
  1. Duke iu referuar termave të propozuar për “Gjygje dhe administrata” nga Komisia Letrare vihet re përdorimi i bashkëtingëllores sh nistore në fjalë të tilla si: shkapërxim, shpenzim, shpenzoj, shpjegim, shpjegoj, shprovim. Po ashtu, në Drejtshkrimin e vitit 1973 është specifikuar se do të shkruhen me sh- fjalët “kur kjo ndiqet nga një bashkëtingëllore e shurdhët (f, k, p, q, t, th etj)”. Si shembuj janë marrë dhe fjalët: shpjegim, shpjegoj. 
  1. Një nga rregullat kryesore për shkrimin e fjalëve njësh, në Drejtshkrimin e vitit 1973, është rregulla sipas së cilës: “shkruhen njësh, si nië fjalë e vetme, pa vizë në mes, fjalët me parashtesa”. Si shembuj për këtë rregull janë marrë fjalë të formuara me parashtesat: mos (mospërfillje), para (parafytyrim), kundër (kundërsulm), pa (i pashpresë), etj.

Në terminologjinë gjuhësore dhe administrative të përzgjedhur nga Komisia, kjo rregull shihet të jetë e zbatuar në një sërë fjalësh, si: kundërshtoj, paragraf, paraprake, parashtesë, prapashtesë, paraqitje, paraqes, padituni, i mosdukshëm, i mosmundshëm, i mosndodhëshëm. Sigurisht që ka dhe luhatje të normës si në rastin e fjalës i pa-fajtë që shkruhet me vizë në mes apo kundër davaja që shkruhet ndarazi.

  1. Në lidhje me përdorimin e theksit, një nga propozimet që bën Komisia Letrare është që theksi të shënjohet “mbi të gjitha ato fjalë qi mund të sjellin ndërlikim në kuptim; për shembull: puntorí e puntori, Shqiptarí e Shqiptari, barí e bari, dasí e dasi etj.” Përdorimi i theksit në të tilla raste është pranuar dhe nga Kongresi i Drejtshkrimit. Në pikën 23 specifikohet që “në raste të veçanta, kur konteksti nuk arrin kurrsesi të mënjanojë ngatërrimin e kuptimeve ose nuk siguron shqiptimin e drejtë të fjalëve të ndryshme mund të përdoret theksi i mprehtë (´)”.
  1. Një nga çështjet më të rëndësishme të Drejtshkrimit të shqipes standarde është shkrimi i emrave të përveçëm të huaj. Propozimi i bërë nga Komisia Letrare, ashtu sikurse njoftohet në “Lajmet e Komisisë Letrare Shqipe” është “që të gjithë mbiemnat (llagapet) si dhe emnat e vendeve, përveç disave, qi kanë trajtë shqipe, do të shkruhen mbas orthografis originale të tyne”. 

Kurse në Drejtshkrimin e vitit 1973 përcaktohet: “Shkrimi i emrave të përveçëm të huaj mbështetet përgjithësisht në shqiptimin e tyre nê gjuhët përkatëse, duke iu përshtatur sistemit grafik të shqipes. Me përjashtim të rr-së, bashkëtingëIloret dyfishe të këtyre emrave nuk ruhen në shkrim në gjuhën shqipe”.

Ndryshimet globale të epokës së internetit, kanë sjellë si domosdoshmëri ndryshimin apo përmirësimin e kësaj rregulle. Një zgjidhje e mundshme mund të jetë vetë propozimi i bërë në formën e një shënimi në Drejtshkrimin e vitit 1973. Citojmë “Në shfaqjen e parë të një emri të kësaj kategorie mund të shënohet në kllapa edhe shkrimi i tij sipas grafisë së gjuhës nga buron”.

Në përfundim, duhet të themi se sikurse shihet nga shembujt e paraqitur, në thelb disa nga parimet dhe rregullat kryesore të miratuara në Kongresin e Drejtshkrimit janë në fakt një rimarrje e rregullave të miratuara nga Komisia Letrare e Shkodrës. Prandaj Komisia Letrare është një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë e standardizimit të gjuhës shqipe.

BIBLIOGRAFIA

  1. Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë. Drejtshkrimi i gjuhës shqipe. Tiranë, 1973, fq.35.
  2. Elsie. R. Historical Dictionary of Albania. The Scarecrowpress. 2010.
  3. Fjalor enciklopedik shqiptar. Akademia e Shkencave, Tiranë: 2008. V. 2, f. 873- f. 1802. 
  4. Fletorja Zyrtare e Republikës së Shqipërisë, 1923.
  5. Kanini, I. Arsimi në Shqipëri në vitet e Luftës së Parë Botërore:  (zona e pushtimit Austro-Hungarez): 1916-1918. Tiranë, Nereida, 2001. 
  6. Krasniqi, Sh.. Komisia letrare e Shkodrës: 1916-1918. Prishtinë, Rozafa, 2004 . 
  7. Lajmet e Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër, janar 1918. 
  8. Mbi orthografín e gjuhës shqipe të shkrueme, të vendosuna prej Komisís Letrare, Shkodër, 1917.
  9. Osmani T.; Pepa S. Komisia letrare shqipe në Shkodër: 1916-1918. Camaj-Pipa, Shkodër, 1997. 

Osmani, Tomor. Komisia letrare shqipe në Shkodër (1916-1918) dhe Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip (1879), Shoqëria “Bashkimi” (1899), Shoqëria “Agimi” (1901). Camaj-Pipa, Shkodër, 2012.

  1. Posta e Shqypnisë, 5 dhjetor 1916 
  2. Rregulla mbi orthografin e gjuhës së shkrueme shqipe të vendosuna prej Komisis letrare.

Mediat, sloganet, propaganda dhe politika

by

Gëzim Mekuli/

Flamujt, filmat dhe sloganet janë duke u keqpërdorur pa kufi nga partitë politike. Si rrjedhojë e këtij komunikimi politik, hapësira shqiptare është plot zbrazëti, e thatë, jo bindëse dhe fyese. Në debatin “për” apo “kundër” reklamës politike televizive, shpeshherë është theksuar se natyra dhe forma e shpejtë e reklamës televizive mund të ndikojë negativisht në mbarëvajtjen e debatit politik. Si rrjedhojë e kësaj, politika është bërë më pak konkrete dhe më shumë e përgjithshme.

Reklama politike (në veçanti në fushatën parazgjedhore) është e orientuar dhe e përqendruar më shumë në individ – person. Para së gjithash, reklama politike televizive është e brumosur dhe e ngjyrosur me slogane. Vetëm për pak sekonda kjo provon dhe synon të jetë mjet – instrument i përkryer i partisë për të komunikuar me opinionin publik para dhe gjatë zgjedhjeve të lira.

Shtrohet pyetja: A është e mundshme që politika e sloganeve, e lëshuar në formë mesazhesh të shkurtra dhe të detyruara, të ketë në përmbajtjen e vet sqarime dhe informacione politike?

Në të gjitha kohët komunikimi politik ka pasur dy qëllime kryesore: të argumentojë dhe të mobilizojë. Procesi i argumentimit realizohet në parlamente, tubime dhe seksione të ndryshme publike. Mobilizimet, në të kundërtën, realizohen në thirrje të shkurtra dhe plot emocion. E gjithë kjo bëhet me të vetmin qëllim që të motivohet dhe të provokohet nënvetëdija e votuesve. Synohet gjithmonë të ushtrohet trysni e tillë mbi votuesit në mënyrë që ata të zgjedhin dhe të votojnë “si duhet”.

Gjatë gjithë historisë, janë përdorur mjete nga më të ndryshmet për të arritur këtë qëllim. Flamuri: Në lëvizjen e klasës punëtore, për shumë vite flamuri ishte përdorur shumë. Flamuj me ngjyra shumë, e shkronja festive të mëdha e emocionuese, si: ”Mjaft më! Ne nuk durojmë dot”, ”Kapitalizmi shkatërron njerëzimin”, ”Së bashku jemi më të fortë” etj. dominonin në këtë lëvizje politike. Është kjo një formë interesante dhe njëkohësisht artistike e komunikimit nëpërmjet flamujve.

Por, a ishte ky komunikim konkret dhe bindës?

Gjuha e protestës së punëtorëve i përngjante më shumë demagogjisë, sepse kishte një drejtim. Synimi i saj ishte më shumë që të përfitonte përkrahës nga radhët e tyre e më pak që t’i bindte ata me argumente.

Afishet: Afishet janë një formë tjetër e komunikimit politik. Afishet politike janë shumë herë më artistike sesa flamujt. Me shije e përkushtim, afishet politike janë zhvilluar dhe përsosur nga bolshevikët në Rusi. Afishet komuniste janë ”plot jetë”, dramatike dhe me ngjyra që të lënë mbresa. Ato flasin shumë.

Në shtetet sovjetike propaganda agjitative përmbante një komunikim me demagogji të pastër dhe me qëllime të caktuara ideologjike. Thirrjet duhej të bëheshin me ndjenjë të forta, që shpeshherë merrte përmasa brutale. Apelet i drejtoheshin më tepër zemrës sesa mendjes. Kjo ishte e tëra që ofronin afishet politike. Shumë diktatorë, ndër ta Musolini dhe Tito, dëshmuan se kishin njohuri dhe aftësi të mjaftueshme për ta përdorur këtë medium për mrekulli.

Edhe në mesin e partive politike shqiptare afishet ishte një formë e popullarizuar për mobilizimin dhe provokimin e emocioneve, si për ”të majtët”, ashtu edhe për ”të djathtët”. Në mënyrë shumë sistematike kjo metodë është zbatuar dhe po zbatohet nga politikat dhe dy qeveritë tona.

Vazhdimisht nëpër pllakate shohim përsëritjen e fjalëve shabllon, si: ”Drejt pavarësisë me X partinë”, ”Ne dimë të ndërtojmë shtetin” etj. Kush do të ishte ai bir nëne që do të kundërshtonte këto fjali të shkruara në pllakatet ideologjike e që shoqërisë sonë të varfër, i kushtuan miliona euro? Fjali të ëmbla dhe ”domethënëse”.

Por, a është konkret dhe bindës ky komunikim?

Sloganet: Sloganet janë po ashtu një formë mediale që janë përdorur nga të gjitha partitë. Mjeshtëria ose arti për të formësuar sloganet, që do të mund të përsëriteshin dhe përsëriteshin pandërprerë gjatë një fushate parazgjedhore, është ”vjedhur” nga reklama amerikanë për biznes, që në vitin 1920.
Por, a ishte ky një komunikim konkret dhe bindës?

Filmat politikë: Filmat me karakter politik ishin bërë zakon në politikën shqiptare. Estetika ishte totalitare. Të kopjuara nga regjisorët sovjetikë, si Eisenstein dhe nazistja e re dhe plot elan, Leni Riefenstahl. Shikoni sot se si përdoret efekti i ngjyrave dhe i ndriçimit të fotografisë, vendosja e saktë e kamerës për të fotografuar politikanët ulur në kolltukët e tyre. Këto i ngjajnë shumë teknikës së kamerës, të përdorur në filmin partiak propagandistik të Hitlerit ”Triumf des Willens”.

Duhet ta pranojmë se televizioni na ka dhuruar një formë të re komunikimi politik në debatet tona televizive. Mirëpo, kjo, para së gjithash, është shndërruar në një forum për replika artistike. Fjali të shkurtra dhe ”buzëqeshje dhelpre”. Ky është arti i të folurit që parapëlqehet nga politikanët për të komunikuar me publikun e ”tyre”. Edhe këtu forma shpeshherë na del e bukur. Po çfarë mund të thuash për përmbajtjen?

Dragoti mes historisë dhe trashëgimisë

by

Irena Kuka Dragoti/

Nga Irena Dragoti & poeti Bujar Dragoti, si memorie për fëmijët tanë, si krenari për origjinën dhe si bekim për gjakun që ju rrjedh në deje!

Ka fshatra që jetojnë si legjenda, jo sepse dikush i ka stolisur me heroizma, por sepse historia ka lënë mbi ta një peshë që vetëm dinjiteti njerëzor mund ta mbajë pa u thyer. Dragoti i Elbasanit është një nga këta vende, një fshat që e ka njohur pushtetin jo si shpresë, por si handikap; jo si zhvillim, por si shkulje rrënjësh. Në Dragot, pushteti nuk ka funksionuar si arkitekt i zhvillimit, por si “makinë disipline” që u kontrolloi edhe frymën njerëzve. Dragoti, për dekada të tëra, ka qenë laboratori i këtij kontrolli.

Si dy maska të së njëjtës zhveshje, me dy llojet e organizimit – kooperativë dhe fermë , Dragoti ia zbuloi të vërtetën lakuriqe sistemit komunist. Në këtë fshat, kolektivizimi qe një amputim (kirurgji) që synoi t’u humbiste banorëve spontanitetin dhe aftësinë për menaxhim e vendimmarrje, pa harruar edhe lirinë. Fshati punonte për një bukë, por prodhonte për një fantazmë politike që quhej “plani shtetëror”. Kooperativa ishte vendi ku lodhja nuk flinte, ndërsa ferma ishte banketi ku padrejtësia servirej si kokteil. Të dyja bashkë krijonin një simfoni dhimbjeje të shpirtit, që fatkeqësinë më të madhe kishte të parit qartë të së vërtetës. Njerëzit mbillnin të ardhmen e të tjerëve dhe korrnin mungesën e vetvetes dhe heshtjen.

Ndoshta nuk kishin çfarë humbnin po të flisnin, por a mund të jehonte zëri i banorëve të një fshati që trajtohej sikur kishte “zgjeben”? Vlera e një zone të tillë nuk ishte thjesht zë, por ndjesi. Ishte mënyra si banorët e atij fshati rrinin me veten, kur sistemi nuk kishte sy mbi ta. Ishte qetësia që ruanin pasi njihnin mirë rrënjën e tyre të brendshme, me standardet e tyre jo si mur, por si pasqyrë ku injoranca shihte veten. Njerëz që nuk u zvogëluan për t’u përshtatur, por qëndruan të pandarë e të vërtetë, pa zhurmë. Trajtuan veten me dinjitet, me vendime që nuk i shitën për miratim.

Shpesh fshatrat kanë një zemër të padukshme. Për Dragotin, ajo zemër ishte Kisha 400-vjeçare e Shën Mërisë, vendi ku fryma gjente strehë kur lodhej nga pritja, liria. Edhe pse i shpëtoi fushatës së shkatërrimit të objekteve fetare në 1967, nuk i shpëtoi dot urrejtjes së përfaqësuesve të pushtetit vendor, të cilët e lanë të degradojë deri në atë pikë sa, në fillim të viteve ’70, pasi i vodhën ikonat, pikturat dhe fronet e gdhendura të drurit, pasi shkatërruan afresket, u shemb krejt. Fshati humbi jo vetëm një trashëgimi kulturore e historike, me disa nga pikturat e vlerës së Onufrit, por edhe një dëshmi të gjallë të origjinës, qytetërimit dhe pikën e vet të gravitetit shpirtëror. Të mendosh që me gurët e saj tentuan të ndërtonin magazinat e kooperativës dhe një furrë buke që nuk mundi të lartohej kurrë, si një mallkim, kupton sa cinik ishte pushteti. Nietzsche do të thoshte se aty ku Zoti shpallet i padobishëm, sistemi pretendon të bëhet zot vetë. Në Dragot, ky zëvendësim ishte një lloj mallkimi, si një rrënjë e prerë që nuk lëshon dot bistakë të rinj. Ishte fshati që digjej për ujë në 3/4 e stinëve të vitit; ishte fshati që gjelbërimin e kishte iluzion, mes arave të misrit e duhanit. Ishte fshati që ia thanë burimin kryesor drejt së shkuarës. Dëshmi e saj sot janë vetëm disa lisa dhe kujtime të trashëguara nga më të moshuarit.

Ishte një kishë e stilit bizantin, në formë katrore, me dy hyrje; me afreske që lodronin në ngjyrat kuq e argjend dhe me degë hardhie me gjethe e verige të pikturuara deri në tavan, si simbol i punës dhe bollëkut. Në mure vareshin edhe piktura të bukura të Onufrit. Dhoma cilindrike e lutjeve, ku qëndronte prifti, kishte ikonën e Shën Mërisë me Krishtin në gji, brenda një rafti qelqi. Kjo kishë, veçanërisht natën e 14 gushtit, mblidhte besimtarë nga Kuçova, Berati, Lushnja, Elbasani, aq sa nuk gjeje radhë të luteshe në të. Nga foto të vitit 1945 shihet, rreth e qark kishës, një kopësht plot gjelbërim me lisa e dushqe, gjë që sot është kthyer në gojëdhënë. Një fshat me një kishë të tillë flet për një prani të konsiderueshme banorësh të krishterë. Një kishë ku ndalej Onufri e pikturonte njësoj si atë të Shpatit dhe Beratit, flet për një zonë të zhvilluar dhe me histori, një zonë që meriton investim e përkujdesje. Logjika sjell mijëra pyetje mbi asimilimin e popullsisë së krishterë dhe arsyet pse ndodhi ky asimilim. Por kjo, më shumë se detyrë e banorëve, është e historianëve dhe arkeologëve.

A duhej që historia t’i kishte mbledhur, dokumentuar dhe memorizuar këto të dhëna, si edhe të kishte regjistruar këtë kishë në listën e monumenteve të kulturës? Mendoj se po. Sa “haraçe” duhet të paguajë ende ky fshat për të mos u zhdukur nga memoria kombëtare? Disa studime mbi zonën e Shpatit tregojnë se edhe Dragoti, pra banorët e tij, rezistuan gjatë për të mos ndërruar fenë apo braktisur fshatin për t’i shpëtuar së parës, sidomos pas luftës ruso–turke 1768–1774 dhe kryengritjes greke të vitit 1770, kur presioni mbi krishtërimin u rrit ndjeshëm. Ndodhi që nga ky presion, më 1724, në Dragot të Dumresë u islamizuan shumë familje të krishtera dhe disa prej tyre braktisën fshatin për ta shmangur. Prej qëndresës pati, sigurisht, edhe therorë. Ndodhi që më 1889 Hoxhë Jonuz Efendiu, Mytesarif i Elbasanit, të bënte reprezalje ndaj fshatrave të krishterë duke burgosur edhe krerë të tyre, dhe ia doli të minimizonte listën e të krishterëve, por jo frymën e krishtërimit. Edhe pse në fshat mbetën pak familje të krishtera, respekti dhe kujdesi për kishën ishte më i madh se më parë. U largua kambana, u vodh Shën Mëria, por nuk u largua jehona dhe lutjet në emër të saj. Shumë prej të moshuarve thonë se ky ishte çasti kur fshati nisi të zbresë në hije, si një pemë që po humbte ujin e brendshëm.

E megjithatë, do apo nuk do historia, ajo kishë mbetet dëshmia e lashtësisë së këtij fshati, bashkë me gojëdhënat si ajo e Kroit të Vashës, e Gjolit të Priftit dhe shumë toponime e relike të gjetura. Pas viteve ’90, Dragoti, një fshat me pamje të bukur nga Mali i Tomorrit, me lartësi të admirueshme mbi nivelin e detit, që i jepte mundësi të zotëronte këndin e të parit në sipërfaqe të gjerë, nuk u ndëshkua më nga një regjim, por nga një plagë më e keqe: harresa dhe largimi. Premtimet ndaj tij u hapën si porta të mëdha, por fshati mbeti si një fotografi e zbehur. Rrugët degraduan, uji nuk përmbushi kurrë nevojat e banorëve, shtëpitë u rralluan, pleqtë u bënë rojtarë të vetmisë. Dhe megjithatë, brenda kësaj heshtjeje, historia vazhdoi të jetojë, sepse, siç thoshte Paul Ricoeur, “kujtesa është mënyra si koha mban përgjegjësi për vetveten”.

Vitet 2009–2013 ndezën një dritë jeshile për pyllëzimin, por asgjë për trashëgiminë kulturore. Pas kësaj periudhe, Dragoti u bë një vend ku dheu i kuq dhe kodrat flasin për ata që nuk janë më, dinë një për një emrat e të përndjekurve, historitë dhe dhimbjet e tyre, ku ajri mban aromën e një kohe kur njeriu ishte i varfër, por krenar dhe altruist.

Dhe pastaj vijnë fëmijët tanë, gjenerata e re që nuk e ka jetuar atë dhimbje, por e ka ndjerë në shkretinë e fshatit, në bisedat e më të vjetërve, në fatin e sa e sa të afërmve të tyre, ndoshta edhe në ëndrrat tona përgjysmë. Si trashëgimtarë të një identiteti të thellë, ata shkelin rrugët e këtij fshati jo si turistë të historisë, por si fytyrë e një epoke pa mllef e pa fajin e së shkuarës. Ata kthehen të ndiejnë aromën e origjinës që nuk e prodhon asnjë qytet, rrokaqiej apo botë moderne, duke kuptuar se krenaria është më e rëndësishme se komoditeti. Si fshati që mban brenda një filozofie të tërë, në Dragot takon gjithë filozofinë e njeriut: luftën me pushtetin, përpjekjen për të ruajtur lirinë, betejën midis së shenjtës dhe së përkohshmes, dhe qëndrueshmërinë e kujtesës. Por mbi të gjitha, Dragoti është dëshmi se historia nuk është gjithmonë në librat e mëdhenj, pasi diku, për miliona arsye, është fshirë aq shumë ose nuk është regjistruar kurrë, sikur asimilimi i fakteve do ta zhdukte këtë fshat krejt nga harta, kur edhe kuptimi i emrit të tij është kaq domethënës: forcë dhe rezistencë.

Ai jeton në një copë dheu të djegur, në një kambanë të shkulur, në një rezistencë që nuk u dorëzua—si një provë e fortë se edhe në persekutim, njeriu mund të ruajë një dritë që s’e fik dot asnjë sistem!

Aksi i ri Anglo-Amerikan në Ballkan, nga stabiliteti në prosperitet

by

Nga Londra, në vjeshtën e vitit 2025, fryu sërish një puhizë ere e vjetër me aromë të re. Samiti i fundit i Procesit të Berlinit tregoi se Ballkani Perëndimor është rikthyer në rendin e ditës të Fuqive të Mëdha. Por, kësaj here, jo si vatër krize, por si terren pjellor për zhvillim dhe bashkëpunim strategjik.

Procesi i Berlinit, megjithëse mbetet platforma kryesore për integrimin rajonal, shpesh ka funksionuar si një mekanizëm burokratik më shumë se sa politik. Kjo qasje e përbashkët e Londrës dhe Uashingtonit është, në fakt, një korrigjim strategjik ndaj pasivitetit të Bashkimit Europian.

Në prag të Samitit, dy dokumente u shfaqën si busulla të reja në rajon. Britanikët publikuan dokumentin strategjik “Restoring British Leadership in the Western Balkans”, ndërsa në Kongresin amerikan u paraqit projektligji “Western Balkans Democracy and Prosperity Act”. Në pamje të parë, këto dy iniciativa duken të ndara, por në thelb ato shënojnë rikthimin e koordinuar të Londrës dhe Uashingtonit në zemër të Ballkanit.

Britania, pas daljes nga Bashkimi Europian, po kërkon që të rigjejë rolin e saj tradicional si arbitër dhe ekulibrist i Europës Juglindore. Me një diplomaci më elastike dhe me një gjuhë të qartë sidomos kundër krimit të organizuar, korrupsionit dhe ndikimit rus e kinez, Londra po kërkon të ndërtojë një prani institucionale përmes edukimit, projekteve të qeverisjes lokale dhe përfshirjes më të drejtpërdrejtë në sigurinë rajonale.

SHBA e ka zhvendosur fokusin në politikën e mbështetjes së prosperitetit demokratik. Projektligji i paraqitur në Kongres parashikon nxitjen e investimeve amerikane, bashkëpunimin teknologjik, zhvillimin e tregtisë dhe krijimin e korridoreve të reja ekonomike që do ta lidhin rajonin me tregun euro-atlantik. Shtetet e Bashkuara kanë një strategji për prosperitetin demokratik e ekonomik të rajonit. Projektligji amerikan synon të rrisë investimet në energji, infrastrukturë, teknologji dhe bujqësi, duke ndërlidhur zhvillimin ekonomik me forcimin e institucioneve demokratike.

SHBA po kërkon që ta ripozicionojë Ballkanin Perëndimor si një hallkë të sigurisë transatlantike, jo si një “zonë periferike e BE-së”. Nëse përgjatë shekullit XX, ndikimi amerikan në Ballkan u ndërtua mbi imponimin e paqes nëpërmjet ndërhyrjes ushtarake, shekulli XXI po e zhvendos atë drejt ndërtimit të prosperitetit ekonomik dhe institucioneve demokratike.

Në këtë kuptim, “Western Balkans Democracy and Prosperity Act” është një instrument strategjik. Ai është projekti më i rëndësishëm pas marrëveshjes së Dejtonit dhe ndërhyrjes së NATO-s në Kosovë, sepse shënon kalimin nga “stabiliteti” te “prosperiteti demokratik”. Në këtë peizazh të ri, Shqipëria ka një shans historik. Si një vend anëtar i NATO-s, aleate e ngushtë e SHBA-së dhe e Britanisë, Tirana mund të shndërrohet në nyjën lidhëse të projekteve të reja energjetike, digjitale dhe ekonomike në rajon.

Nëse dekadën e fundit Shqipëria kërkoi integrim, sot ajo mund të bëhet model i demokracisë funksionale që tërheq investime dhe besim. Ky është ndryshimi thelbësor, nga pritës pasiv i ndihmës, në rolin e ofruesit të stabilitetit dhe bashkëpunimit rajonal. Pas tri dekadash përpjekjesh për “stabilitet”, Ballkani ndodhet në prag të një epoke të re. Epoka e prosperitetit euro-atlantik.

Më shumë se çdo vend tjetër në rajon, Shqipëria ka mundësinë që të shfrytëzojë këtë momentum për të kaluar nga roli i “nxënësit të integrimit”, në atë të modelit të demokracisë funksionale në Ballkan. SHBA e sheh rajonin si një tërësi ekonomike. Megjithatë, për SHBA-në dhe Britaninë, Shqipëria dhe Kosova janë dy partnerë strategjikë kyç, për projektet e sigurisë dhe diplomacisë rajonale. Iniciativat e fundit forcojnë boshtin Uashington-Londër-Tiranë-Prishtinë, që sot e gjithë ditën mbetet bërthama më pro-perëndimore e Ballkanit.

Gjithsesi, duhet pasur parasysh fakti që projektligji është paraqitur gjatë administratës Trump, nga një nismë bi-partizane në Dhomën e Përfaqësuesve, jo nga vetë ekzekutivi. Tregues ky, që Kongresi kërkon të ruajë një angazhim të qëndrueshëm amerikan në Ballkan përmes investimeve, tregtisë dhe mbështetjes institucionale.

Ndërkohë, administrata Trump e sheh rajonin përmes një lenteje më transaksionale, ku prioritetet janë siguria, energjia dhe ndikimi strategjik. Trump preferon marrëdhënie dypalëshe dhe marrëveshje të negociuara personalisht. Prandaj, ai mund të jetë pak skeptik ndaj një kornize të tillë ligjore që kufizon fleksibilitetin e tij.

Kjo do të thotë se edhe pse ligji ka mbështetje dy-partiake, administrata Trump mund që ta vonojë zbatimin e tij ose të kërkojë ndryshime që e orientojnë më shumë drejt tregtisë dhe energjisë, e më pak drejt reformave demokratike.

Në fund të fundit, historia përsëritet me forma të reja. Dikur britanikët dhe amerikanët përcaktuan kufijtë politikë të Europës Juglindore. Sot, ata po përpiqen që të vendosin kufijtë e rinj të prosperitetit dhe demokracisë në Ballkan. Sepse, stabiliteti politik pa rritje ekonomike është i përkohshëm.

Në fillim të shekullit XX, ruajtja e ekuilibrit midis pan-gjermanizmit dhe pan-sllavizmit solli lindjen e shtetit shqiptar. Sot SHBA dhe Britania po rikthehen në Ballkan për të rivendosur balancën mes fuqive të reja, që kërkojnë horizonte të vjetra. Historia duket se po troket sërish në portat e Ballkanit.

Nga Dr. Evarist Beqiri

A duhet t’i japë Shqipëria Princ Lekës një rol zyrtar? Një thirrje për rikthimin e ekuilibrit historik

by

Nga Cafo Boga me asistencë kërkimore të AI

Në mbarë Europën—dhe veçanërisht në Ballkan—ish-familjet mbretërore vazhdojnë të luajnë role të rëndësishme kulturore e diplomatike, pavarësisht se monarkitë janë shkrirë prej dekadash. Serbia, Mali i Zi dhe Rumania i kanë përqafuar dinastitë e tyre si shtylla të trashëgimisë kombëtare, si pasuri kulturore dhe si aktorë të dobishëm në arenën ndërkombëtare. Shqipëria është përjashtimi i vetëm. Ndërsa vendet e rajonit kanë mësuar t’i integrojnë elementët monarkikë në identitetin modern republikan, Shqipëria ka zgjedhur të fshijë pothuajse krejtësisht institucionin historik të Mbretërisë së Zogut. Ky boshllëk historik, kulturor dhe diplomatik është më shumë se një kuriozitet — është një humbje strategjike.

Konteksti Rajonal që Shqipëria ka Zgjedhur të Injorojë

Në Serbi, familja mbretërore Karađorđević është rikthyer në jetën publike me dinjitet. Ajo jeton në Pallatin Mbretëror në Beograd, merr pjesë në ceremoni kombëtare, bashkëpunon me shtetin në nisma humanitare dhe ndihmon promovimin e imazhit të vendit në botë. Asnjë trazirë politike, asnjë debat i panevojshëm — thjesht integrim natyral i një pjese të rëndësishme të historisë serbe.

Mali i Zi ka shkuar edhe më larg. Në vitin 2011, qeveria malazeze e njohu zyrtarisht dinastinë Petrović-Njegoš si institucion historik të shtetit. Princ Nikolla gëzon rol ceremonial, mbështetje ligjore për iniciativat kulturore dhe respekt të institucionalizuar. Kjo nuk e ka cënuar republikën; përkundrazi, e ka pasuruar identitetin e saj kombëtar.

Rumania, republikë prej vitit 1947, e trajton Shtëpinë Mbretërore me respekt të jashtëzakonshëm. Vdekja e Mbretit Mihail në vitin 2017 u shoqërua me ceremoni shtetërore të nivelit më të lartë, dhe anëtarët e familjes mbretërore janë pjesë e rregullt e diplomacisë, kulturës dhe humanizmit rumun. Parlamenti rumun ka debatuar madje t’u japë atyre rol më të qartë institucional. Këto shembuj e bëjnë të qartë një të vërtetë të thjeshtë: mund të jesh republikë dhe të vlerësosh monarkinë tënde.

Një Princ pa Shtet: Mundësia që Shqipëria po Shpërdoron

Princ Leka, pasardhësi i vetëm i Mbretit Zog, jeton në Tiranë dhe ushtron tashmë aktivitete që në çdo vend tjetër do të konsideroheshin detyra të një figure simbolike të shtetit. Ai merr pjesë në ceremoni kombëtare, angazhohet në diplomaci, merr pjesë në nisma kulturore dhe humanitare, dhe përfaqëson Shqipërinë jashtë vendit kur ftohet. Por ai i bën këto pa asnjë status zyrtar, pa detyra të përcaktuara dhe pa mbështetje institucionale.

Shqipëria zotëron një figurë që mund të ishte pasuri kombëtare — por zgjedh të mos e përdorë. Në një vend ku politika është e polarizuar, institucionet pakëzbesuese dhe shoqëria e lodhur nga konfliktet partiake, prania e një figure krejtësisht jopolitike, neutrale dhe të stimës publike mund të shërbente si faktor stabiliteti. Princ Leka, për nga formimi, trashëgimia dhe pozicioni i tij unik, është një ndër të paktët personazhe në Shqipëri që nuk përfaqëson një parti, një kamp, apo një interes të ngushtë.

Pse Shqipëria Ka Përfitime të Qarta

Dhënia e një roli simbolik Princ Lekës nuk kërkon ndryshim kushtetute, as referendum, as ndryshim forme qeverisjeje. Ajo kërkon vetëm vullnet politik dhe pjekuri institucionale. Një rol i tillë mund të përfshijë përfaqësim kulturor, pjesëmarrje në ceremoni shtetërore, angazhim në diplomaci kulturore, promovim të imazhit të Shqipërisë jashtë vendit dhe kontribut në ruajtjen e trashëgimisë historike. Të gjitha këto janë aspekte ku familjet mbretërore të rajonit kanë dhënë prova të qarta suksesi.

Integrimi i Shtëpisë Mbretërore në jetën publike shqiptare do të rivendoste një lidhje të munguar midis së kaluarës dhe së tashmes. Epoka e Mbretit Zog, sado e shkurtër, shënoi një fazë kyçe të shtetformimit shqiptar, me reforma moderne, rritje të prestigjit ndërkombëtar dhe konsolidim të institucioneve. Përjashtimi i plotë i kësaj periudhe nga narrativi kombëtar ka krijuar një boshllëk historik që vetëm e dobëson vetëdijen kombëtare.

Kundërshtimet — dhe Pse Nuk Qëndrojnë

Disa mund të thonë se Shqipëria ka probleme më të ngutshme sesa rolet simbolike. Por ky argument injoron faktin që institucionet simbolike ekzistojnë pikërisht për të mbështetur stabilitetin politik dhe identitetin kulturor — elementë që Shqipërisë i nevojiten më shumë se kurrë. Të tjerë mund të frikësohen se njohja e Princ Lekës është hap drejt rikthimit të monarkisë. Kjo është krejt e pabazë. Serbia, Mali i Zi dhe Rumania mbeten republika të forta dhe askush nuk i sheh rolet ceremoniale si kërcënim politik.

Ndërsa argumenti se “shqiptarët nuk e duan monarkinë” bie ndesh me realitetin e mungesës së informacionit historik. Shumë shqiptarë të rinj nuk e njohin sa duhet rolin e Mbretërisë në formësimin e shtetit shqiptar, kryesisht për shkak të fshirjes sistematike të këtij kapitulli nën diktaturë. Rishfaqja e Shtëpisë Mbretërore në jetën publike do ta korrigjonte këtë padrejtësi historike.

Një Moment Pjekurie: A është Shqipëria Gati?

Shqipëria ka përpara një zgjedhje të rëndësishme: ose të vazhdojë të jetë i vetmi vend i Ballkanit që përjashton plotësisht trashëgiminë e vet monarkike, ose të ndërmarrë hapin që rajoni e ka ndërmarrë prej kohësh — integrimin e saj si pjesë e identitetit kombëtar modern. Kjo nuk ka të bëjë me rikthimin e fronit, por me rikthimin e dinjitetit. Shtetet e pjekura nuk fshijnë historinë — ato e pranojnë, e kuptojnë dhe e përdorin si forcë.

Njohja zyrtare e një roli ceremonial për Princ Lekën do të forconte vazhdimësinë kulturore të vendit, do të përmirësonte prezencën e tij ndërkombëtare dhe do ta vendoste Shqipërinë në harmoni me normat evropiane. Mbi të gjitha, do të tregonte se vendi është i gatshëm të respektojë të kaluarën për të ndërtuar një të ardhme më të balancuar.

Pyetja e vërtetë nuk është nëse Shqipërisë i duhet një mbret. Ajo nuk ka nevojë për këtë. Pyetja e vërtetë është: A është Shqipëria gati t’i japë historisë së vet respektin që meriton? Nëse përgjigjja është PO, atëherë dhënia e një roli zyrtar simbolik Princ Lekës nuk është vetëm e drejtë — është e vonuar.