Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909
Dear friends,
Please join my team on our FIRST campaign fundraiser.
Time: 6:30 PM
Address: 4 Willow Ave
Staten Island, NY 10305
If you can’t attend, and would like to help our campaign, please donate online:
Looking forward to seeing you there.
Respectfully,
Marko Kepi
Satirë nga Rafael Floqi/
Një Raport i Vërtetë (ose Jo?)
Në një ngjarje të paprecedentë, Shqipëria është shpallur kampioni i fundit për lirinë e medias në rajon. Kryeministri Edi Rama, duke u përgjigjur ndaj raportit të Reporterëve PA Kufij, ka hedhur poshtë çdo pretendim dhe ka shpallur se Shqipëria është “kryesuesja e fundit” në këtë fushë. Por le të hedhim një vështrim më të thellë në këtë çështje:
1. “Raporti është Gënjeshtra!”
Kryeministri Rama, me një humor të rrallë, e cilësoi raportin si “gënjeshtra”. Ai tha: “Në Shqipëri nuk ka gjyqe ndaj gazetarëve, as dhunë policore ndaj tyre. Përse të jemi të fundit? Ne jemi të parët në të gjitha gjërat!” Në fakt, ai kërkoi që raporti të ndryshohet në “Shqipëria – Kampioni i Parë për Lirinë e Medias!”.
2. “Tallje dhe Fantazi”
Kryeministri Rama nuk ndalet këtu. Ai akuzoi raportin për “tallje” dhe “fantazi”. Sipas tij, gazetarët janë të lirë të shkruajnë çfarë të duan, por duhet të kenë parasysh se “fantazitë” nuk janë të lejuara. Në fakt, ai sugjeroi që raporti të përfshijë edhe ndonjë histori me drakulla dhe ufo.
3. “Liria e Medias është Nën Kërcënim Globalisht!”
Kryeministri Rama, duke u bërë filozof, tha: “Liria e medias është nën kërcënim globalisht. Por këtu në Shqipëri, ne kemi një lloj lirie të veçantë: lirinë e mediokritetit!” Ai shtoi se gazetarët shqiptarë janë të lirë të shkruajnë çfarë të duan, por vetëm nëse është e pakuptueshme dhe e paqëndrueshme.
4. “Qeveria është e Gatshme!”
Kryeministri Rama nuk la asnjë gjë pa thënë. Ai deklaroi se qeveria është “e gatshme të marrë të gjitha përgjegjësitë e nevojshme”. Por pyetja është: për çfarë? Për të ndihmuar në përballjen e kësaj tendence? Për të forcuar të drejtat e gazetarëve? Jo, për të gjetur një mënyrë për të bërë lirinë e medias edhe më mediokre!
Përfundimi
Ndërsa Shqipëria vazhdon të renditet e fundit për lirinë e medias, kryeministri Rama ka një mesazh për të gjithë: “Mos u shqetësoni! Ne jemi të parët në të gjitha gjërat, edhe në të qenit të fundit!”
Për më shumë lajme të çuditshme, ndiqni “X” – gazeta e preferuar e mediokritetit!
Kosta Nake/
Vepra është futur brenda një kornize kohore të përvijuar përpikërisht: 18 qershor 1999 – 16 tetor 2000 dhe është mbështjellë me një vel sarkastik, jo vetëm në paraqitjen e karaktereve e mëdyshta, por edhe kur përmend figura reale të jetës politike dhe artistike të kombit si, Anton Pashku tek i cili gjuha që nuk përputhej me përmbajtjen, Azem Shkreli me heroin lirik si fshatar refleksiv, Martin Camaj me nostalgjinë gjuhësore të emigrantit, Faik Konica dhe marrëdhëniet erotike me Apolinerin, Ali Podrimja që nuk kuptonte edhe vetë se ç’shkruante, Ibrahim Rugova si alturist në politikë me qimen e ujkut nën lëkurë, Malo Gami i vdekur, Naxhije Deva dhe Istref Begolli me projektin filmik; poetët me mbiemrat Berisha, Gashi, e Krasniqi që përpiqen të bëhen heronj pas lufte, etj.
Ka një galeri portretesh që pozojnë, por nuk veprojnë; ata qëndrojnë bashkë vetëm sepse shfaqen në udhën e shkrimtarit ose ndanë saj; një ndarje e dëshirës për një botë ireale e krijuesit me reporterin që pengohet në botën reale. Veprimet janë sporadike dhe pa ndikim te njëri-tjetri: ca të rinj me uniformë e zhveshin shkrimtarin lakuriq dhe pastaj njëri prej tyre rishfaqet si kamerier; një plakë serbe vritet në apartamentin ku banon e vetmuar sikur paralajmërohet revanshizmi; përkthyesja Flora tregon se seksi miksohet me çdo sistem e situatë. Galerisë i bashkëngjitet katërshja e misionit të OKB: Tomashi polak i Ukrainës, shefi i tij Gonzalo nga Kili, gjermani Ryker dhe ndihmësi indian Rau për të ilustruar një saldim të paqëndrueshëm që sot rezulton i ndryshkur. Ata do të pasohen nga Bernard Kushner që dukej si gjel i stilizuar dhe pas tij nënkuptohet Franca që e kishte për zemër Jugosllavinë dhe e la hapur çështjen e Mitrovicës. (f.141) Kur dukej sikur shfaqja e misionarëve të huaj do të mbyllej me zotin Daxner, shef i departamentit të arsimit dhe shkencës për KFOR-in, në aeroportin e Prishtinës shfaqet koloneli rus Igor, Rusia dhe NATO në kufirin e tyre kritik, rusi të cilit “Kosova i ngjante me një arkëmort të ngushtë, në të cilin as rrotulloheshe dot, as i shtrije dot këmbët.” (f.261).
Ka një gjetje interesante në paraqitjen e karaktereve: “Mund ta ketë emrin” Besim ose Besnik”, “ta zëmë”, ky burri i hajthëm mund ta kishte emrin Ahmet”, “mund ta kishte emrin Ahmet ose diçka e tillë, vinte i shkurtër dhe i mbushur nga trupi, si brumbull, dhe kokën e shogët e kishte në formë trapezi.” (f.136). Siç duket në këtë rast, emri thuhet në mëdyshje, pastaj menjëherë shoqërohet me portretin. “Burri i moshuar mund të quhej Qamil, Ismet ose Shani. Shani mund të ishte emër më i përshtatshëm.” (f.142) Mund të ndodhë dhe anasjelltas, jepet një portret sintetik dhe pastaj si mund të quhet: “u duk një burrë i gjatë me syze…Kishte veshur një pardesy të përhimët dhe mbante mustaqe të holla. A m’u duk a ishte Mahmuti? Po, Mahmuti, dora vetë.” (f.139)
Mustafa analfabet është personazhi me më shumë kontakte me shkrimtarin, ai ka një djalë emigrant në Gjermani jo vetëm në një ndarje pa kthim, por edhe me një komunikim epistolar të pamundur.
Këta karaktere u ngjajnë atyre qytetarëve që duket sikur po presin te dritarja postjerin që kalon në udhën e vet për t’i dhënë mesazhin e përgatitur që ta futë në sirtarët e librit që po formësohet. Ajo që ka ndodhur nën sundimin serb vjen me pikatore, por me një koncentrat të fortë, një ulërimë dhimbjeje që lë gjurmë të pashlyeshme: Pranë shkrimtarit në paraburgim është një burrë i traumatizuar sepse të atin ia kishin futur shkijet në gropën e gëlqeres, gruan Hanife ia kishin dhunuar, i kujtohen thirrjet e së bijës 6-vjeçare Ardita që serbët e mbytën në bunar: “Shkoj me marrë ujë, ajo m’thrret, o babë, o babë, prej fundit pusit, shkoj n’pozllam, babë, dal te megja, o babë, kthehem n’shpi, o babë, o babë, hapi nji derë, hapi nji tjetër, o babë, o babë, bie me fjetë, e mbuloj kryet me batanije, o babë, o babë, kurrë pa ia da, as ditë, as natë.” (f.81)
Shpërnguljet e detyruara nga Mitrovica identifikohen me Muharrem Qenën, shkrimtar dhe këngëtar, i lindur në Mitrovicë. Ai donte të shkonte në qytetin e lindjes, por nga një plak mëson: “Asgja nuk ka ma atje, krejt i ka marrë Serbia.” (f.206) Nuk është as kafja e Sylës, as furra e Orhanit, as Lagjja e Boshnjakëve.
Ardita e përmendur me familjen e saj, plotësohet me një dëshmi të ngjashme, me Jetën 16-vjeçare të cilën një grup paramilitarësh serbë e kishte nxjerrë nga kolona e njerëzve që shkonin drejt Malit të Zi dhe e kishte përdhunuar në një kasolle barinjsh, etj.
Cila është panorama njerëzore e qytetit të Prishtinës pas çlirimit?
Një kamerier nuk arrin dot të bëjë një kafe sepse dritat ikin e vijnë duke na kujtuar të njëjtin fenomen shqiptar nga ku mezi kemi dalë pas më shumë se njëzet vitesh edhe në Shqipëri.
Fati i pianistes Teuta tregon një yll në perëndim që duhet të paguajë harraç për burrin e saj që kishte punuar me policinë e fshehtë. Një fat të ngjashëm ka Muradija, e shoqja e profesorit të çmendur të fizikës. Të dyja kanë guximin të deklarojnë se jeta duhet të vazhdojë edhe pas vdekjes së tyre, për t’ia mjelë jetës edhe qumështin e fundit.
Shani bëhet shprehës i krizës morale të kosovarëve që nuk orientohen dot në realitetin e ri: “Ne jemi të vdekur trefish… Një herë jemi të vdekur se sepse ka vdekë komunizmi, masandej jemi të vdekun se ka vdekë Jugosllavia dhe për të tretën herë jemi të vdekun sepse prostata nuk na e mban ma shurrën.” (f.143)
*
Një kup i vendosur në fund të rreshtit të tretë që në kreun e parë nuk di pse më krijoi perceptimin se mjedisi i ndotur natyror patjetër do të pasohej nga mjedisi i ndotur shoqëror dhe do të përforcohej edhe nga mjedisi i ndotur gjuhësor. A është kjo dukuri fryt i një Kosove të traumatizuar?
Jashtëqitjet njerëzore do t’i ndeshim gjithandej në faqet e romanit për të theksuar atë antitezën e munguar me kujdesin që do të duhej të tregonim, pasi një Kosovë e çliruar për herë të parë, do të duhej të këqyrej si hyrje në një shtëpi të re; në kreun e dytë do të shohim pamjen e neveritshme të plakës serbe të mbytur në vaskë; në kreun e tetë ka një bufe në zyrat e redaksisë së gazetës që mban erë nevojtore; në kreun e njëmbëdhjetë mësohet se është vrarë Selimi, ish punonjës i policisë së fshehtë dhe është mirë të mos dihet ku është varrosur që të mos i bëjnë ndonjë kup sipër; në kreun e nëntëmbëdhjetë narratori dhe një gazetare nguten të bëjnë seks në një kthinë me duhmë të rëndë lagështie dhe minjsh të ngordhur; në kreun e njëzetë “një vit dhe pak pas çlirimit, Prishtina përnjëherësh mori një pamje si të ndryshkur e të vjetëruar.” (f.260)
Ndotja shoqërore vjen nga fakti që çlirimi i Kosovës nuk u shoqërua me frymën e bashkimit, në rrugë nuk sheh turma entuziaste, të gjithë spiunët e së kaluarës janë bartur në një kohë të re, nxitojnë të vetëshpallen heronj dhe të mbajnë ose të rimarrin pozicionet e humbura në aparatin shtetëror-administrativ, njerëzit janë zhgënjyer me lirinë që në vitin e parë të ardhjes së saj. Kosovarët janë të pakënaqur jo vetëm mes vedi, por edhe me forcat e OKB-së sepse ua marrin gratë e reja “Teutat, Besat, ato që e kanë trupin si ngjalë, që u vjen aromë e këndshme” dhe u kanë lënë “Qefseret, Sanijet, ato që pjerdhin si mushka dhe u vjen era bajgë dhe djersë,… me bythë të mëdha dhe me lafshë të dhjamosur.” (f.62) Shembulli klasik i spiunëve vjen nëpërmjet Agimit: “A kemi spiunuar? Nëse na është kërkuar, po. A ju kemi persekutuar? Nëse e deshi puna, po… Po a na bren ndërgjegjja? Asnjëherë!” (f.112-13) Nga e njëjta vathë janë edhe Korabi dhe Tomori të cilët, jo vetëm kanë ruajtur pozitat e tyre, por vazhdojnë të sillen harbutçe; Ahmeti që bënte martesa me autoritetin e partisë; Besniku pinjoll i një familjeje komunistësh që nuk nguron të aplikojë eutanazinë për të moshuarit që kujtojnë gjëra që duhen fshehur, gazetari Zeka që tradhëtoi minatorët e Trepçes të futur në grevë urie. Qasja ndaj spiunëve kulmon në kreun e pesëmbëdhjetë, kur vdes spiuni Brahim, i urryer prej shkrimtarit, por të tjerë, me maskë të akullt hipokrizie, i kërkojnë të marrë pjesë në varrim si përfaqësues i lagjes, madje të mbajë edhe një fjalim reabilitues.
Ç’ndodhi me gratë e përdhunuara të Kosovës pas çlirimit? Shkurtuan fundet, hapën dekoltetë, kakarisnin me zë të lartë. Po burrat? U veshën pa shije, me atlete dhe kapardiseshin. Në kreun e njëzetenjëtë nga Mustafa mësojmë se kanë dalë gra që u bëjnë aborte dashnoreve të luftëtarëve të UÇK-së.
Së fundmi, ndotja shoqërore vjen edhe nga grupimi i nostalgjikëve që nuk janë ndarë as nga lidhja e komunistëve jugosllavë, as nga trashëgimia enveriste shqiptare dhe kjo vjen me grotesk në faqet e fundit të romanit nëpërmjet figurës së Petritit.
Ndotja gjuhësore, e treta në ndotjen gjithëhapsinore, vjen, nga njëra anë në derdhjen pa dorashka të sharjeve e mallkimeve, në shpërfilljen e fjalëve tabu, dhe nga ana tjetër në vëmendjen e shtuar ndaj artikulimit tingullor të karaktereve. Një djalë me uniformën e UÇK-së shan: “Ngoni këndej, ju spiuna t’mutit! … Për ju nuk asht dasht me e derdhë asnjë pikë shurrë, jo më gjak!” (f.54) Poetja Qefsere deklaron: “Unë u plaka tue pritë që ju t’ju ngehet!” (f.65)
Edhe pse ato nuk kanë për qëllim ndonjë klasifikim gjuhësor, ka një rimarrje këmbëngulëse të zanoreve dhe bashkëtingëlloreve që dalin nga gojë të ndryshme në përmasa që nuk e kam ndeshur te asnjë autor tjetër: “Zanoret e Jusufit me maja të thepisura fishkëllenin nëpër dhëmbë dhe i shponin fjalët si tullumbace… bashkëtingëlloret afrikate tërhiqeshin zvarrë midis dhëmbëve prej paladori dhe krijonin ndjesinë e mbytjes.” (f.122) “Janë po ata personazhe që flasin me zanoret kumbuese, të huajtura nga serbishtja vulgare.” (f.133) Shaniu fliste “me një të folme grykore, sikur t’i villte fjalët nga gabzherri”. (f.145) Sahiti foli me një lehtësi të çuditshme, “sikur fjalët i binin nga goja jo për shkak të kuptimit, po për shkak të gravitetit. (f.170) …u përpoq të thoshte diçka, por nxori vetëm ca zanore që nuk lidheshin dot mes veti, iii-aaa-i-uuu-ooo-u, tingujt u ngatërruan me ca bashkëtingëllore pështymore.” (f.256) Poeti Berisha “fliste me rrokje të ndara, së pari i shpërbënte fjalët dhe ca pjesë të tyre i gëlltiste pastaj.” (f.185) Në zërin e Muradijes zanoret ishin mbështjellë me një butësi të qullët, … sikur fjalët e saj ngjiteshin deri te tavani dhe që andej rridhnin si jargë qerosje.” (f.307) Syla arriti të nxirte ca tinguj grykorë dhe ca zanore të zgropuara përbrenda, aaa-ooo-uuu. (f.314)
Duke u ndalur edhe pak te ndotja gjuhësore, kam ndjesinë se ka një lloj irritimi të autorit kur përmend toskërishten, mbase një qejfmbetje që nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972. Sot ka më shumë njerëz që besojnë se gegërishtja është ashti i gjuhës shqipe dhe toskërishtja tuli i saj. “Toskërishtja e Korabit dhe Tomorit ishte e sforcuar dhe vende vende, marksiste-leniniste.” Petriti “fliste një toskërishte ideologjike, me ato gjysmëzanoret e dhunshme dhe blegëruese. (f.319)
Kompozicioni i veprës ngrihet mbi një linjë lineare, shkrimtari dhe narratori e ndan misionin me gazetarin, rrjedhimisht ka zgjedhur vetën e parë, për të kaluar nga një skenë te tjetra, nga një karakter te tjetri duke përdorur perifrazime të tilla si: “që kuadri të plotësohet, tani më duhet të them se…”, “edhe pak çaste duhet të qëndrojmë në Aeroportin e Prishtinës,” “edhe për pak çaste do të mbesim në bordin e po atij avioni” (f.268) për të na njohur me gazetarin greko-flaman Prekas i cili mendon se “ndërhyrja ndërkombëtare në këtë vend kishte qenë një marrëzi politike, me pasoja të paparashikueshme për rendin botëror.” (f.269)
Dy kapitujet e fundit janë ekuivalentë të një epilogu. Pasi ka radhitur karakteret në vargun e 16 muajve, shkrimtari ulet në panelin e analistit: “Në Kosovë nuk do të ketë më luftë për liri, as luftë për ideale, porse do të kishte luftë për më shumë pushtet dhe për më shumë para.” (f.229) “Kosova është bërë si një leckë e hedhur skaj rrugës” (f.230), “vlerat e demokracisë në Kosovë po manipulohen rëndë” (f.231).
Artan Nati/
Unë vazhdoj të besoj se Shqipëria është e veçantë. Megjithatë, unë refuzoj të besoj se Shqipëria është e jashtëzakonshme, që do të thotë përjashtimi i të gjitha vendeve të tjera. Kjo nuk më bën jopatriotik. Mendoj se ky fakt thjesht sugjeron mendim racional dhe një ekzaminim historik me sy hapur.
Ne jemi në gjendje shumë më të keqe ekonomike, politike dhe kriminalitet të lartë si brenda e jashtë vendit. Nuk është faji i komshijve tanë. Është faji ynë, kolektivisht, dhe nuk na ndihmon fakti që kemi liderët më “patriotë”, të cilët kur diskutohet për dështimet spektakolare të tyre, shndërrohen në nacionalistë duke fajësuar shtetet fqinnje apo edhe më keq kundështarët e tyre politikë.
Megjithatë, kur diskutojmë veçantinë e superioritetin e kulturës, gjuhës dhe zakoneve tona, mendoj se mbart me vete erën e nacionalizmit. Ne nuk duhet të kemi këtë retorikë si objekt kryesor diskutimi. Përzierja e nacionalizmit, religjiozitetit dhe entuziazmit emocional është vdekjeprurëse. Kjo ka bërë që ne të biem në grackën e armiqve tanë.
Që pas luftës së dytë botërore ne përqafuam komunizmin dhe komunistët shqiptarë persekutuan gjithë popullin dhe veçanërisht shtresën intelektuale dhe borgjeze të vendit.
Kjo nuk na bën të jashtëzakonshëm. Na bën një enigmë dhe na detyron të gjejmë të keqen te vetja.
Është e vështirë të mendosh për ndonjë arritje fantastike pas viteve 90, mgjs demokracia e re (nqs mund ta quajmë demokraci) pati arritje të padiskutueshme. Shpërbërja e shtetit në 97-tën si edhe korrupsioni masiv dhe krimi i organizuar që bëjnë ligjin në Shqipëri nuk na bëjnë aspak të veçantë, por përkundrazi duhet të kuptojmë se armiku më i madh i yni është vetvetja.
Një komponent kyç i nacionalizmit është demonizimi i të tjerëve dhe kurrë vetvetja, klasa politike dhe kultura jonë. Natyrisht nuk mund të mohojmë rrolin negativ dhe pengues të komshijve tanë, por kjo është një arësye më shumë për të përsosur veprimtarinë tonë, sepse vetëm kjo është në kontrollin tonë.
Të sugjerosh se shkaktari kryesor janë vendet fqinje është njëlloj sikur të pranosh se vendi ynë drejtohet nga engjëjt. Dinakërinë e tyre, politikanët tanë duan ta shesin për zgjuarsi dhe me pazaret dhe dredhitë e tyre mendojnë se mund ta çojnë vendin në Europën e Bashkuar.
Sikur këta politikanë të ishin ëngjëj vazhdojnë e betohen për kushtetutën dhe zbulojnë armiq edhe në rradhët e Europës perëndimore dhe SHBA-ve dhe ne shtërngojmë rradhët rreth tyre duke e shitur këtë si patriotizëm. Patriotizmi nuk duhet ngatërruar me tribalizmin dhe populizmin. Prandaj nuk mund të romantizojmë tribalizmin sepse ai në thelb është i lidhur me demonizimin e të tjerëve dhe aq më keq ta shesim për patriotizëm.
Megjithatë, ne jemi krenarë dhe mburremi me heronjtë tanë kombëtarë si Skënderbeu si mbrojtës i krishterimit në Europë, si vend me përkatësi tërësiht europiane dhe me gjuhën nga më të vjetrat në botë. Por kjo nuk e zgjidh problemin përkundrazi duhet të na motivojnë që t’i tregojmë perëndimit se jemi të denjë për të hyrë në Europë. Por patriotizmi mund të bëhet i rrezikshëm nëse theksohet shumë. Nëse dashuria për vendin tonë bëhet e verbër, nëse është e pakushtëzuar dhe e padiskutueshme, nëse humbasim aftësinë tonë për të kritikuar dhe kërkuar ndryshim për hir të traditës, atëhere ne kemi kaluar në tribalizëm dhe populizëm. Patriotizmi kërkon ndryshim dhe përmirësim dhe nuk e mbyt disidencën për hir të status quo-së.
Përkundrazi, një patriot duhet t’i vërë në dukje problemet me shpresën se, me përpjekje dhe vullnet ato mund të zgjidhen. Ndryshimi duhet të përkrahet dhe të mbështetet.
Patriotizmi i vërtetë përfshin një angazhim për të mbajtur qeverinë e vet përgjegjëse dhe për t’u siguruar që ajo u shërben interesave të njerëzve që ajo përfaqëson. Patriotizmi i vërtetë është të shikojë me sy kritik liderët e partive, drejtuesit e institucioneve sepse e keqja më e madhe vendit tonë i ka ardhur nga besimi absolut në komunizëm si edhe më vonë pas viteve 90 te besimi i verbër te demokracia dhe liderët e partive. Patriotizmii sugjeron se ndjekja verbërisht e qeverisë, pavarësisht nga veprimet e saj, nuk është patriotizëm, por më tepër dështim për të përmbushur detyrën tonë si qytetar. Kjo ndjenjë rezonon me konceptin e përgjegjësisë qytetare dhe rëndësinë e angazhimit aktiv në procesin politik për të mbrojtur vlerat dhe parimet mbi të cilat është themeluar një komb. Është për të ardhur keq por e vërteta është se në vendin tonë patriotizmi është shpesh një nderim arbitrar i pasurive të paluajtshme mbi parimet. Kështu ndodhi me patriotizmin e udhëhequr nga feudalët shqiptarë që maskuan interesat e tyre ekonomike me patriotizmin e rremë që nuk inspiroi masat përkundrazi pati efekte negative. Ndërsa komunistët zëvënndësuan patriotizmin me internacionalizmin dhe indoktrinuan një pjesë të madhe të shoqërisë, biles ish komunistët, ushtarakët dhe një pjesë e madhe e superstrukturës së kohës, në vend që të kërkojnë falje, këmbëngulin se gjithçka e bënë për patriotizëm. Në këtë rast duhet të themi që këta “patriotë” ose nuk janë të ndershëm, ose kanë mungesë intelegjence.
Në ndjekjen e patriotizmit, duhet të udhëhiqemi nga inteligjenca për të dalluar të vërtetën nga mashtrimi si dhe nga mençuria për të hartuar një rrugë që të çon në një të nesërme më të mirë për të gjithë. Patriotizmi inteligjent njeh kompleksitetin e botës sonë dhe kërkon zgjidhje të efektshme dhe të drejta, të udhëhequra nga mençuria e historisë dhe largpamësia e së ardhmes. Patriotizmi i pasuruar nga inteligjenca dhe mençuria nxit një komb që evoluon, përshtatet dhe lulëzon në një botë në ndryshim.
Sigurisht, ne kemi nevojë për një vlerësim intelegjent të realitetit, dhe vetëm ndoshta kjo do të na përmbajë nga patriotizmi fallc dhe mburrja e të qënurit komb i veçantë, por do të mbante lart flamurin se Shqipëria ka mirësinë, vizionin dhe potencialin për të qenë një komb shumë më i mirë. Vetëm kështu mund të quhemi komb i veçantë, por në heshtje dhe pa spaleta në supe.
Prof. asoc. dr. Myrvete Dreshaj – Baliu
Prof. dr. Begzad Baliu/
Vepra madhore për Skënderbeun dhe kohën e tij do të shkruhen edhe në gjininë dramatike, si drama, sidomos njëaktëshe, tragjedi, komedi, opera, balete etj. Me dramën dhe llojet e saj letërsia për Skënderbeun do të zgjerohet shumë për nga temat dhe motivet që do të trajtojë. Ndryshe nga poezia dhe poema, të cilat kishin karakter përgjithësisht historik dhe epik, ndryshe nga novela dhe romani në të cilët tema historike merr dimensione më të gjera historike dhe etnografike, drama dhe llojet e saj e zgjeruan shumë temën, motivin dhe karakterin jo vetëm historik, po edhe personal të Skënderbeut.
Drama e ka zgjeruar shumë dhe pakrahasueshëm konceptin europian për Skënderbeun, hapësirën gjeografike të veprimit të tij, natyrën luftarake të tij, duke i dhënë asaj jo vetëm karakterin historik po edhe aventuristik, jo vetëm karakterin epik po edhe sentimental, si dhe duke e vendosur atë jo vetëm në hapësirën gjeografike të Shqipërisë por edhe të Greqisë, qendrës së Perandorisë Osmane, Italisë e më gjerë. Drama zgjeroi dukshëm pamjet nga ambientet historike, sallonet, kafenetë, ambientet urbane, më shumë se ato rurale në jetën dhe bëmat e Skënderbeut.
Drama, ai asnjë gjini tjetër, kushtuar Skënderbut, u botuan dhe madje u shkruan vetëm për teatrot e kohës, po edhe për teatrot e hapura, për publikun e mbyllur, d.m.th. vetëm për mbretërit etj. Ato ishin drama klasike, tragjedi, drama shumë të popullarizuara “comedia famosa” dhe të ashtuquajturat “akte sakramentale”, pra pjesë njëaktëshe që shfaqeshin në zona të caktuara qytetare. Shumë nga ato u botuan dhe tani janë të njohura edhe për lexuesit dhe publikun e sotëm, por mjaft prej tyre janë të njohura vetëm fal tablove dhe reklamave të ruajtura në arkivin e institucioneve përkatëse.
Dramat për Skënderbeun, si askund tjetër dhe për askë tjetër, janë botuar dhe janë shfaqur në qendrat më të mëdha të Europës dhe në gjuhët më të mëdha të saj: angleze, franceze, spanjolle, italiane dhe gjermane. Të dhënat bibliotekare, bibliografitë për dramën europiane dhe studimet e gjertanishme për letërsinë skënderbegiane, dëshmojnë se për Skënderbeun janë shkruar drama nga shkrimtarë të shquar të skenës europiane, sikur është Lope de Vega dhe bashkëkohësit e tij, nga dramaturgë të shquar anglezë, francezë, bashkëkohës të Gëtes në letërsinë gjermane etj.
Përveç komedisë së famshme të De Vegas, “Princi Skënderbej” (1562) vepra dramatike për Skënderbeun kanë shkruar edhe Perez de Montalban, “Princi i robëruar Skënderbej“ (1629), Luis Valez de Guevara (1634), “I madhi Gjergj Kastrioti e princi Skënderbe” (1634), bashkautorët Belmonte Bermudez, Augustin Moreto dhe Antonio Martinez de Meneses “Princi i persekutuar”, shkrimtari Antonio de Meneses, “Shembull i virtyteve morale në jetën e Gjergj Kastriotit, të quajtur Skënderbej” (1688) etj. Karakteristikë e teksteve dramatike të shkrimtarëve polakë, ndërkaq është gjuha latine e shkrimit të tyre. Shkrimtari Chelmsciane Lunae, ka shkruar dramën “Castriotto Georgius”, (1685) ndërsa shkrimtari Olszowski, ka shkruar dramën “Publica Sarmatiae felicitas in Scanderbego” (1714). Prapa, me tekstet e tyre dramatike të temës skënderbegiane nuk qëndrojnë as shkrimtarët anglezë. Kështu, shkrimtari Kristofor Marlout, botoi dramën “Historia e vërtetë e Gjergj Kastriotit”, shkrimtari Tomas Uinkop botoi dramën “Skënderbeu ose Liri e Dashuri”, shkrimtari Uiliam Havard botoi dramën “Skënderbeu”, ndërsa Xhorxh Lilo, botoi dramën e tij “Heroi i krishterë”, me të cilën sikur thuhet nuk pasuroi vetëm dramën dhe teatrin me temën për Skënderbeun po edhe dramën europiane përgjithësisht.
Vend me rëndësi në dramën skënderbegiane zënë edhe shkrimtarët italianë dhe ata gjermanë. Rëndësia e këtyre teksteve nuk qëndron vetëm tek vlerat historike dhe artistike të teksteve të tyre, po edhe tek reflektimi i gjerë që patën ato gjatë shfaqjeve nga njëri teatër tek tjetri, për t’i kaluar një ditë edhe kufijtë e Europës. Në këtë rrjedhë do theksuar dramën e shkrimtarit italian Arkangelos, “Shqipëria e sulmuar” (1650), dramën e shkrimtarit Anton Zanibonit, “Trimëritë e princit Skënderbe, mundësitë e Sulltan Muratit” (1730), si dhe dramën në vargje të Mauricio Gerardinit, “Skënderbeu, princi i Shqipërisë” (1732). Karakteristikë e dramës gjermane është bartja e temës së Skënderbeut në hapësirën dhe ambientet e kohës për liri të popullit grek. Me këtë temë shkrimtari gjerman Karl Sondershauzen, botoi dramën poetike “Çlirimi i Greqisë” (1821), ndërsa F. G. Rudbek botoi dramën historike “Skënderbeu” (1835).
Vepra letrare dramatike, në vargje dhe në prozë, më në fund kanë shkruar edhe shkrimtarët e Gadishullit Ballkanik. Shkrimtarët ballkanikë, për Skënderbeun kanë shkruar jo vetëm poezinë dhe prozën po edhe dramën dhe format e saj. Më 1889, shkrimtari grek Anton Antoniadhi botoi dramën “Skënderbeu”, ndërsa shkrimtari serb Jovan Steria Popoviqi, botoi komedinë po ashtu me emrin “Skënderbeu” (1848) (Schmaus, 1969: 161). Si edhe në dramat e shkruara në gjuhët e mëdha të Europës edhe në dramat e letërsisë së popujve të Ballkanit, Skënderbeu del shembull virtyti i luftëtarit, model i karakterit human e synim çlirimtar i luftëtarit, pra shembulli më emblematik jo vetëm për popullin e tij, po edhe për popujt fqinj.