Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Më 22 qershor 1999, Ambasadori britanik Jeremy Greenstock ia dorëzoi OKB-së një letër të Kryeministrit britanik Tony Blair drejtuar Sekretarit të Përgjithshëm Kofi Annan. Në këtë letër, Blair njoftonte për marrëveshjen e arritur me Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), e cila kishte pranuar të transformohej nën mbikëqyrjen e KFOR-it.

Në qershor të vitit 1999, pas çlirimit të Kosovës, UÇK-ja pranoi të hyjë në një proces transformimi historik. Në koordinim të ngushtë me SHBA-në, Britaninë e Madhe dhe aleatët e tjerë perëndimorë, u vendos që forca guerile e dalë nga malet të kalonte në një fazë të re, atë të shtet-ndërtimit.

Roli i Britanisë së Madhe dhe i SHBA-së ishte vendimtar – ata jo vetëm garantuan sigurinë, por edhe udhëhoqën procesin e integrimit të ish-luftëtarëve në struktura shtetërore, duke e kthyer energjinë e luftës në themele të shtetit modern të Kosovës.

Nga frontet e luftës në shtetndërtim: Ky është rrëfimi i një transformimi unik – ku një ushtri guerile u bë simbol i lirisë, u shndërrua në forcë civile, e më pas në ushtri kombëtare të njohur dhe të trajnuar nga NATO.

Nga Frank Shkreli

                                                           “Me gjak, unë jam shqiptare…”

Kosova dardane, Shqipëria dhe mbarë bota shqiptare kudo, gushtin dhe shtatorin që kaloi (nga 25 gusht deri më 5 shtator) me rastin e 115-vjetorit të lindjes së Nenë Terezës u organizuan “Ditët e Shën Nënë Terezës” 2025, për të promovuar me veprimtari kulturore, kombëtare dhe shpirtërore, jetën dhe veprën e Shën Nënë Terezës. Frank Shkreli: Në ditët e Shën Nënë Terezës 2025, kombi shqiptar kujton bijën e vet me famë botërore, por nuk ishte gjithmonë kështu! | Gazeta Telegraf – Por, pak u përmendën disa fakte të tjera të rëndësishme të jetës dhe veprimtarisë së Nënë Terezës që këto ditë na i solli në kujtesë, biografi zyrtar i Nenë Terezës, Dr. Dom Lush Gjergji, se ky vit në të vërtet shënon tre 50-vjetorë me shumë rëndësi në jetën dhe punën e Nenës Tereze: Dekreti i Papës Pali VI ” Decretum laudis”, 1965 me të cilin “Misionarët e Dashurisë” njihen në nivelin papnor, që hapi mundësitë që ato të përhapeshin në mbarë botën;  Peres De Cuelar, Sekretari i Kombeve të Bashkuara e cilësoi 50-vjet më parë Nënën Terezen para Asamablesë së Përgjithshme, si “Gruan më të fortë në botë”, ndërsa Presidenti i Shteteve të Bashkuara Ronald Regan në vitin 1985 i dha Nenë Terezës mirënjohjen më të lartë amerikane “Medalja e Lirisë”.  Në lidhje me këtë të fundit – në këtë 50-vjetor – po përditësoj me të dhëna shtesë një artikull të botuar disa vite më parë kur bëja pyetjen nëse të gjitha këto veprime 50-vjetë heret, ishin dora e Zotit në veprim, apo koincidencë.

50-vjet më parë bota shqiptare në përgjithsi, me përjashtim të Shqipërisë komuniste, ishte mirë e informuar për veprimtarinë e Nenë Terezës, anë e mbanë botës, në shërbim të varëfërve, ndërsa duke mbajtur lidhje të ngushta me të, shprehnin krenari, dashuri dhe respekt ppr bijën e kombit shqiptar e cila tanimë kishte siguruar njohjen dhe respektin më të madh për punën e saj plot dashuri dhe

pa kushte për më të harruarit e shoqërive, ose për “më të varfërit e të varfërve në botë.”  

Nëna Tereze pritet nga Presidenti Reagan në Shtëpinë e Bardhë me 16 dhjetor, 1985. Ajo i kishte sjellur Presidentit Reagan një dhuratë me rastin e Festës së Krishtlindjes.

 Në Amerikë, njohuria me veprimtarinë e Nenë Terezës kishte filluar që nga viti 1960, që shënon vizitën e parë të saj në Shtetet e Bashkuara. Vizita e parë e Nënë Terëzës në Amerikë është e datës 7 nëntor, 1960, kur Nënë Tereza kishte ardhur në Nju Jork të takohej me udhëheqësen e “Motrave të Misionit Mjekësor” (Medical Missions Sisters”), Anna Dengel. Këtë të dhënë e kam mësuar nga një faturë e hotelit ku kishte qëndruar Nënë Tereza, në Nju Jork. 7 nëntori 1960 ka qenë rastësisht ose jo edhe dita e zgjedhjeve presidenciale në Amerikë, kur votuesit amerikanë, për herë të parë në historinë e SHBA-ave, kanë zgjedhur presidentin e parë katolik, Xhon F. Kenedi.

Vizita e parë e Nënë Terezës në Amerikë – 7 nëntor, 1960—Fatura e Hotelit

Për më tepër, këtë të dhënë interesante e mësova nga libri i shoqërueses së Nënë Terezës dhe autores së librit të saj kushtuar murgeshës shqiptare, me titull: “Such A Vision of the Street”, Zonjës Eileen Egan — se vizita e Nënë Terezës në Amerikë, shënonte herën e parë që ajo po largohej nga India për një vizitë jashtë atij shteti, që nga janari i vitit 1929.  Nënë Tereza pra, kishte zgjedhur që vizitën e parë jashtë Indisë ta bënte në Amerikë. Sipas autores, Eileen Egan, Nënë Tereza e ka filluar vizitën e saj të parë në Shtetet e Bashkuara në qytetin Las Vegas, në përgjigje të një ftese për të marrë pjesë në Kuvendin vjetor të Këshillit Kombëtar të Grave Katolike, në atë qytet të Amerikës perendimore. Gjatë asaj vizite në Amerikë, Nënë Tereza pëërdori rastin të vizitonze gjithashtu edhe qytetin Peoria të shtetit Illinois,Ëashingtonin dhe Nju Jork-un.

Ka qenë 11 gushti i vitit 197, kur Nënë Tereza është takuar me një tjetër figurë dominuese të politikës amerikane gjatë dekadave të shekullit të kaluar, Senatorin Edëard Kennedy në Kalkuta të Indisë, për të biseduar mbi problemet e refugjatëve. 

Kështu, pra filloi një marrëdhënie dashurie e Shteteve të Bashkuara me murgeshën shqiptare, Nënë Terezën – një dashuri e respekt, jo vetëm me popullin amerikan të të gjitha shtresave dhe etnive, por dhe me përfaqësuesit më të lartë të politikës amerikane, që zgjati për më shumë se një gjysëm shekulli, deri në kalimin e saj në amshim.  Shën Nënë Tereza, ka vizituar Shtetet e Bashkuara disa here gjatë jetës së saj, zakonisht për të hapur shtëpi të reja për Misionaret e saj të Bamirësisë. Por, ajo ka vizituar edhe për raste të tjera.  Ajo ka vizituar Shtetet e Bashkuara e ftuar nga entet më të larta politike dhe fetare të këtij vendi për takime me ta dhe për të marrë prej tyre çmime dhe dekorata për punën e saj dhe të urdhërit që ajo ka themeluar, në shërbim të varfërve, anë e mbanë botës. Ndikimi i veprës së Nënë Terezës njihej tanimë, jo vetëm në Kalkuta të Indisë, por edhe anë e mbanë botës, por sidomos këtu në Shtetet e Bashkuara, ndërsa mori hov gjatë dekadave pas vizitës së saj të parë në Amerikë, në nëntor të vitit 1960. Historikisht, Amerikanët e kanë vlerësuar dhe e vlerësojnë gjithnjë veprën dhe personin – Gonxhen e shqiptarëve, tani Shën Nënë Terezën e Amerikës dhe të botës: Presidenti republikan Ronald Reagan e ka dekoruar atë me Medaljen Presidenciale të Lirisë”, 50-vjet më parë.  Presidenti Reagan e adhuronte shumë Nënë Terezën për punën e saj në shërbim të të varfërve amerikanë dhe të botës. Gjatë viteve, pas vizitës së parë në Amerikë në vitin 1960, ajo ka vizituar shpesh Shtetet e bashkuara dhe është takuar më personalitetet më të larta të fushës politike, kishtare dhe përfaqësues, pothuaj të gjitha shtresave të shoqërisë amerikane, pa dallim feje. Përveç Presidentit Reagan, më vonë, Nënë Tereza është takuar edhe me Presidentin Xhorxh H. Bush i vjetër dhe me Presidentin Bill Clinton, por edhe me udhëheqësit më të lartë të Kongresit amerikan të dy partive politike kryesore të Amerikës dhe me përfaqësues vendorë dhe shtetërorë anë e mbanë Amerikës.

Por duket se Nënë Tereza kishte një marrëdhënie të ngushtë me Presidentin republikan, Ronald Reagan, në krahasim me të tjera personalitete të politikës amerikane të shekullit të kaluar. Me Presidentin Bush të vjetër kishte marrëdhënie korrekte, ashtu edhe me Presidentin Bill Clinton, megjithëse Nënë Tereza nuk ngurronte të kritikonte politikat pro-abortit të administratës së Z. Clinton.

Më 9 dhjetor 1991, në Zyrën Ovale të Shtëpisë së Bardhë, Ëashington, DC, Presidenti amerikan George H.Ë. Bush u takua me murgeshën shqiptare Gonxhe Bojaxhiun,  Nënën Terezë (Shën Tereza e Kalkutës)

Megjithë ndonjë kundërshtim ndaj qëndrimit të Nënë Terezës kundër abortit, respekti dhe mirënjohja amerikane për këtë bijë të Kombit shqiptar ishte e gjithanshme dhe e padyshimtë në Amerikë.  Shtetet e Bashkuara kanë vlerësuar Nënë Terezën me medaljet dhe titujt më të lartë që Amerika rezervon për personalitetet më të njohura dhe më të merituara të kësaj bote, për kontributet e tyre ndaj këtij vendi dhe në botën mbarë.  Ndërsa me 1985 presidenti Ronald Reagan ka nderuar Nënë Terezën me Medaljen Presidenciale të Lirisë, Nëna Terezë është ndër personalitetet e rralla amerikane dhe botërore, të cilës në vitin 1996, presidenti Bill Clinton e ka dekoruar me titullin “Qytetar Nderi i Amerikës”. Në vitin 1997, Kongresi Amerikan ka nderuar Nënë Terezën me Medaljen e Artë. Pasi Kongesi i Amerikës nderoi atë me medaljen e Artë, Posta Amerikane më 2010 nxori pullë postale me portretin e Nënës Terezë. Një tjetër nder e vlersim prej shumë vlerësimeve dhe dekoratave, që i janë bërë asaj nga ente të ndryshme amerikane, qeveritare dhe private, anë e mbanë këtij shteti planet.

Është e vështirë të thuhet se cila ishte përmbajtja e vërtetë e bisedimeve kokë-më kokë gjatë viteve e dekadave të shekullit të kaluar të Nënë Terezës me udhëheqësit më të lartë politikë amerikanë, përfshirë presidentët e këtij vendi, përfshir ata botërorë! Por sipas Dr. Lush Gjergjit, i cili e ka shoqërurar shpesh Nënë Terezën në vizitat dhe udhëtimet e saja anë e mbanë botës, ka shkruar se ajo e kujtonte gjithmonë popullin e vet, në takimet me udhëheqsit botëtorë. “Nëna Terezë na ka përcjellë vazhdimisht me uratën e saj – dhe ajo-, duke filluar nga Papa, prej Sekretarit të Përgjithëshëm të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, kryetarëve të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, apo kudo në botë, porosia e saj drejtuar udhëheqësve më të lartë amerikanë dhe botërorë, ishte: “Ju duhet të bëni diçka për ta shpëtuar popullin tem shqiptar, e në veçanti Kosovën”, ka shkruar Dom Lush Gjergji, biografi, autor i 25 librave mbi jetën dhe veprimtarinë e Shën Nënë Terezës.

  Ronald Reagan në Shtëpinë e Bardhë – qershor, 1985 duke i dorëzuar Nënë Terezës “Medaljen Presidenciale të Lirisë.

Presidenti Reagan: “Nënë Tereza është një heroinë e kohëve tona. Kështuqë, përveç shumë nderimeve dhe dekoratave që i janë dhënë asaj, përfshirë Çmimin Nobel për Paqë, me dashuri të madhe dhe me respekt të pafund, i dorëzojmë Nënë Terezës, “Medaljen Presidenciale të Lirisë.”  Ndërsa Nënë Tereza është shprehur me atë rast: “Unë nuk jam e denjë e kësaj dhurate fisnike nga Presidenti ynë, nga bashkëshortja e tij dhe nga populli i Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Por unë e pranoj për glorifikimin më të madh të Zotit dhe në emër të miliona njerëzve të varfër…”. 

“Ndonëse kjo medalje, tradicionalisht, u jepet shtetasve amerikanë në shenjë nderimi dhe admirimi të thellë për punën e tyre, kjo dekoratë po i akordohet Nënë Terezës, pasi Shpirtmirësia në zemrat e disa individëve, i kapërcen të gjithë kufijtë kombëtarë dhe tejkalon të gjitha konsideratat e vogla nacionaliste”, është shprehur ish-presidenti amerikan Regan, duke iu drejtuar Nënë Terezës Medaljene Lirisë, 5-dekada më parë.

Janë absolutisht të pazakonta marrëdhëniet që Presidenti Reagan dhe bashkëshortja e tij Nancy – që konsideroheshin si ndër çiftet më aristokratë në Amerikë dhe ndoshta në botë – kanë pasur me Nënë Terezën, përfaqësuesen dhe mbrojtësen e më të varfërve në botë. 

          Admirimi dhe respekti për Nënë Terezën tejkalonte oborrin e Shëpisë së Bardhë dhe mjediset e presidentëve të dy partive politike. Ky admirim shtrihej edhe tek Kongresi amerikan dhe në mbarë shoqërinë amerikane. Në foto, 5 qershori, 1997, Nënë Tereza falënderon udhëheqësit e Kongresit për nderimin, që i kishin bërë duke i akorduar asaj Medaljen e Artë të Kongresit të Shteteve të Bashkuara – medalja më e lartë që jep Kongresi.

 Ishte 16 nëntori, 1996. Nënë Tereza me deklaratën në dorë të nënshtetësisë së saj amerikane, nënshkruar nga Presidenti Bill Clinton me 1 tetor 1996. Unë besoj se: ishin vlerat amerikane ato që admironte Nënë Tereza dhe vlerat e Nënë Terezës që admironin amerikanët – arsyeja e kësaj lidhjeje të ngusht të Nënë Terezës dhe Amerikës. Ishte 16 nëntori, 1996. Nënë Tereza me deklaratën në dorë të nënshtetësisë së saj amerikane, nënshkruar nga Presidenti Bill Clinton me 1 tetor, 1996. “Të jesh një shtetas amerikan, do të thotë se ndajmë disa vlera themelore: Se ne kemi për detyrë t’i ndihmojmë të tjerët të jetojnë në lartësinë e premtimit të dhënë nga Perëndia. Se ne kemi përgjegjësinë për të ndërtuar dhe përforcuar lidhjet në komunitetin ku jetojmë, Se ne kemi detyrim të ofrojmë ndihmën ndaj atyre, që nuk mund të ndihmojnë gjithmonë vet-veten”, ka shkruar Presidenti Clinton në shpalljen e Nënë Terezës, shtetase amerikane e nderit. Me këtë masë, Nënë Tereza ishte bërë qytetare amerikane. Dokumenti i nënshtetësisë i është dorëzuar Nënë Terezës nga Ambasadori i atëhershëm amerikan në Indi, Z. Frank G. Ëisner – edhe ky një mik i vjetër i shqiptarëve, ç’prej fillimit të viteve 1950.  Dorëzimin e dokumentit të shtetësisë amerikane të nderit nga Ambasadori Ëisner, Nënë Tereza e ka cilësuar si një, “Dhuratë nga Perëndia. Kam drojë se nuk e meritoj atë”- është shprehur ajo për mediat në atë kohë. Ndërsa Ambasadori amerikan, Ëisner e ka siguruar Nënë Terezën duke i thënë se: “Prej sot, ti je bijë e Amerikës.

                        Koincidencë apo vullneti i Zotit në veprim?

Ndërsa shënojmë këto tre 50-vjetore me rëndësi në jetën dhe veprimtarinë e Nenë terezës, unë nuk besoj se, sot për sot, i dijmë të gjitha dimensionet e jetës dhe të veprimtarisë së Nënë Terezës, por as influencën që ajo mund të ketë ushtruar në takimet e saja me më të fuqishmit e kësaj bote, sidomos gjatë 1980-ave. Uroj që një ditë – me deklasifikimin e dokumenteve të fshehta të asaj kohe –të mësojmë më shumë, sidomos për trekëndëshin e lidhjeve dhe të bashkëpunimit — në kulmin e Luftës së Ftohtë – midis Presidentit amerikan Ronald Reagan, Papa Gjon Palit të II dhe Nënë Terezës. A ishte kjo një lidhje e rastësishme, apo ishte dora e Zotit në veprim? “Unë jam vetëm një laps i vogël në duart e Zotit…”, është shprehur Nenë Tereza.

Dr.Nail  Draga*/

Krahina etnografike  e Malësisë së Madhe në sajë të trashëgimisë kulturore vazhdimisht ka qenë inspiruese si për studiues vendas dhe të huaj. Dhe nuk ka si të jetë  ndryshe sepse ajo në sajë të morfologjisë së relievit dhe natyrës së saj impozante,  si rrallë kush ka ruajtur në mënyrë autentike tiparet e rracës shqiptare. Ishte pikërisht ky mjedis i cili ka frymëzuar të gjithë ata të cilët kanë vlerësuar vlerat etnokulturore të etnosit shqiptar.

Në gamën e tyre individëve bëjnë pjesë edhe një numër i konsideruar i klerikëve shqiptarë(Sh.Gjeçovi, D.Kurti, M.Sirdani, B.Palaj etj.), të cilët gjatë veprimtarisë së tyre teologjike nuk kanë qendruar statik, por kanë qenë aktiv sepse kanë mbledhur lëndë me vlerë nga thesari i trashëgimisë kulturore shqiptare. Në këtë kategori bën pjesë edhe At Kolë Berishaj(1916-1993) i cili nuk ka hezituar të mbledh material të tillë, që më pas është  botuar në disa vëllime. 

Ne me këtë rast do të analizojmë veprimtarinë  e tij, e  cila opinionit i është prezantuar në tre vëllime: Përreth sofrave(Vepra-1), Visare të Malësisë(Vepra-2) dhe Kangë e vajë(Vepra- 3), botuar nga EP “Fishta”- Lezhë  dhe Misioni Françeskan-Tuz, në vitin 2013. 

Malësia e Madhe krahinë  etnografike 

Hapësira etnogjeografike shqiptare ku bën pjesë edhe Malësia e Madhe në Veriun shqiptar, në pjesën  dytë  të shek.XIX, pësoj ndryshime territoriale, sepse në sajë të vendimeve të Fuqive të Mëdha në Kongresin e Berlinit(1878) filloj të rrudhosej, sepse pjesë të saj iu dhuruan Malit të Zi. Fjala është për dy mikroregjione: Trieshi dhe Koja që u aneksuan duke bërë   shkëputjën  territoriale nga Malësia e Madhe. Por, ky dekompozim territorial nuk përfundoj me kaq, sepse në sajë të vendimeve të Fuqive të Mëdha në Konferencën e Londrës(1912/13), kufiri shkoj më në lindje, ku Malësisë iu shkëputën edhe Gruda e Hoti. Ishin këto  vendime arbitrare të Fuqive të Mëdha në interes të konjukturave gjeopolitike të kohës,  duke mos marrë parasysh  kriterin etnik e ate historik, në kundërshtim me vullnetin e popullsisë shqiptare. Sepse shqiptarët në Malësi nuk kanë luftuar kundër një pushtuesi (Turqisë) e me u aneksuar nga një pushtues tjetër(Mali i Zi).

Nga Gruda në Velipojë

Ndër personalitete të nderuara të Malësië së Madhe të cilët  pasion e kanë pasur  mbledhjen e trashëgimisë kulturore, bën pjesë edhe At Kolë Berishaj, i cili ka dhënë kontribut më rëndësi për etnokulturën e vendlindjës. Ai ka lindur me 28 nëntor të vitit 1916, në fshatin Priftën në Grudë të Malësisë së Madhe. Në sajë të rrethanave shoqërore të kohës në Luftën e Parë Botërore e sidomos në sajë të kushteve të pavolitshme ekonomike, familja e tij është e detyruar të vendoset  në fshatin Velipojë(Shkodër). Por, ky migrim në këtë mjedis ishte i favorshëm për këtë familje, sepse këtu kishin kushte më optimale për të jetuar. Në mjedisin e ri kjo familje ka ruajtur traditat e vendlindjes, duke punuar dhe predikuar ritet fetare, duke shkuar në kishën e fshatit. Në atë kohë në kishën e Velipojës shërbente dom Alfons Tracki, prif gjerman, i cili ishte i njohur për vlerat e tija njerëzore e shoqërore.

Gjermani, hapi shkollën shqipe

Dom Alfons Tracki ka lindur në qytetin Bresian të Gjermanisë në vitin 1892. Pasi përfundoi studimet e larta në shkencat teologjike dhe shugurohet meshtar, transferohet me detyrë në Shkodër në vitin 1920.Vendoset në kishën e Velipojës dhe punon si një mesionar I palodhur, ku veçohet në fushën e arsimit e të edukimit. Ai e ka dashur shumë popullin Shqiptar sepse që një martir  i fesë katolike në Shqipëri. Me instalimin e sistemit komunist në Shqipëri nga nëntori i vitit 1944, ai ishte i papërshtatshëm për sistemin dhe është ndjekur nga ata. Ndonëse ai ka dalur në mal për ti shpetuar ndjekjës, është kapur nga forcat e Sigurimit të shtetit dhe e pushkatojnë me 18 qershor 1946.

Shkollimi fillor i mesëm dhe superior

Është meritë e tij, që në Velipojë ka hapur një shkollë në gjuhën shqipe me tre klasë. Pikërisht në këtë shkollë mësimin e nisi edhe Kola në vitin 1927, ku mësues dhe edukator i tij ishte dom Alfons Tracki. Në këtë shkollë Kola është dalluar si një nxënës i zellshëm, punëtor  dhe me edukatë. 

Pasi përfundoi shkollën fillore Kola iu përkushtua rrugës së meshtarisë, jo si besimtar por  tash si misionar. Pikërisht, për këtë arsye, me ndërhyrje të dom Trackit, ai I vijon studimet në Kolegjin Françeskan në Shkodër Në këtë shkollë Patër Kola  u dallua në mënyrë të veçantë me përgatitje meshtarake duke zbuluar veçori të karakterit të tij prej njeriu të përgatitur dhe me culture të lartë fetare e tradicionale. Në vitin 1939, ai do të përfundonte gjimnazin “Illiricum” që drejtohej nga etërit françeskanë.  

Më pas në Siena të Italisë ka vijuar studimet e larta  në fushën e filozofisë e të teologjisë, ku studimet i përfundon  në vitin 1942 dhe me pas është shuguruar meshtar nën urdhërin françeskan. 

Meshtar në vendlindje

Pas përfundimit të studimeve shkon në vendlindje në Prifën – Grudë, ku jep meshën e parë me 15 gusht  në vitin 1942, në ditën  e Zojës së Grudës. Në ceremonin e kësaj meshe i pranishëm ishte edhe  At Anton Harapi, qe ka  qenë bashkëshoqërues i meshtarit të ri. 

Krahas detyrës së meshtarit Patër Kola, po këtë vit, emërohet në detyrën  e profesorit në Kolegjin Françeskan, ku dallohet si një mësimdhënës i talentuar dhe njeri me aftësi të veçanta pedagogjike. Për këtë arsye, për pak kohë e shohim edhe  në detyrën  e nëndrejtorit të shkollës fillore françeskane në qytetin e Shkodrës.

Ndërsa në vitin 1943, Provinciali I Urdhërit Françeskan, Patër Anton Harapi, e cakton famullitar në fshatin Toplanë, një fshat malor I banuar nga malësorë, ku qëndroi rreth dy vjet,  ku panoi me përkushtim  në rindërtimin e famullisë dhe shtimin e besimtarëve në ceremonitë fetare.

Fill pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore nga nëntori i vitit 1944, në Shqipëri u instalu diktatura komuniste, e cila kishte pasoja të mëdha për eliten intelektuale e figurat politike të cilët llogariteshin si kundërshtarë të regjimit. Në këtë kategori llogariteshin edhe personalitetet fetare, ku me së shumti e kanë pësuar  ata katolikë. Kujtojmë me këtë rast famullitarin e Traboinit Atë Zef Tagaj, i cili u pushkatua me 19 shkurt 1945.*

Pasi kisha e Traboinit, tash mbeti pa meshtar, me urdhër të arqipeshkvit Nikollë Dobreciqit, nga Arqipeshkvia e Tivarit, me 10 prill  1945 Atë Kolë Berishaj emërohet famullitar i Trabonit. I vendosur në Hot, në një mjedis i cili u përsekutua nga pushtetarët komunistë, ai është si meshtar i devotshëm është përpjekur vazhdimisht të sfidojë rrethanat shoqërore të kohës, duke i ndihmuar popullit si misionar pajtimi, duke qenë vazhdimisht në krye të detyrës duke predikuar vërtytet me të larta si besën, trimërinë, bujarinë e paqen. Duke qenë i tillë ai të hotjanet kishte respekt të veçantë, që është dëshmuar në pajtimin e konflikteve, duke shpëtuar  jetë nga gjakmarrja, bashkëpunim shoqëror etj. 

Pasi shërbeu me përkushtim 28 vjet në famullin e Hotit, në vitin 1973 transferohet në famullinë e Gucisë, ku ka shërbyer për 6 vjet, deri sa ka dalur në pension në moshën 63 vjeçare. Edhe në këtë mjedis, me punën e angazhimin ka mbetur model për kohën duke pasur respekt të veçantë  të besimtarët e qytetarët në përgjithësi.

Pas një sëmundje të rëndë, vdiq me 28 maj 1993, në moshën 77 vjeçare, duke lënë pas  një emër të nderuar dhe një veprimtari e cila nderohet  ndër breza.

Etnokultura si pasion

Gjatë shërbimit si meshtar, në Grudë, Hot e Guci, për 37 vjet më radhë deri sa doli në pension(1979) ai ka qenë i shoqëruar vazhdimisht me fletoret e shënimeve, ku ka shënuar nektarin e traditës popullore. Pasi në Hot ka qendruar rreth 30 vjet, ai në biseda të zakonshme, ka depërtuar në vlerat etnokulturore të hotjanit ku ka synuar të nxjerrë vlerat më të çmuara të qënësisë së këtij kombi siç janë besa, trimëria, bujaria, mençuria  dhe ndjenja atdhetare.

At Kolë Berishaj duke qenë misionar i fesë, nuk ka qendruar statik e formal në ato vise ku ka punuar e jetuar, por me durim ka mbledhur visarin tonë kombëtar, vlerat dokumentare dhe gojore të etnosit tonë kombëtar. Në këtë mision ai ka trashëguar punën me pasion të Atë Vinçenc Prenushit, Atë Shtjefën Gjeçovit, Patër Donat Kurtit, Atë Marin Sirdanit, Atë Bernardin Palajt etj. Ishin këto autoritete e misionar të fesë që kanë mbledhur  visarin tonë kombëtarë, duke dëshmuar pasionin e tyre për trashëgiminë kulturore kombëtare, duke na lënë trashëgim veprat e tyre, me vlerë shumëdimensionale.

Vepra në tre vëllime

Botimi i veprës së At Kolë Bershës në tre vëllime: Përreth sofrave(Vepra-1), Visare të Malësisë(Vepra-2) dhe Kangë e vajë(Vepra- 3), botuar nga EP “Fishta”- Lezhë  dhe Misioni Françeskan-Tuz, në vitin 2013, përgatitur për botim nga Hamit Boriçi e Gjovalin Gjeloshi që është dëshmi e një vepre dinjitoze e cila nderon autorin dhe kulturën shqiptare.

Nëse analizohet së cili vëllim në mënyrë të veçantë del qartë se kemi të bëjmë me të dhëna me peshë etnokulturore jo vetëm për Malësinë e Madhe e Veriun shqiptar, por për tërë hapësirën etnogjeografike kombëtare.  

Fillimisht dua të ceki se në vëllimin e parë, At Kolë Berishaj, duke trajtuar Sofrat jep disa të dhëna interesante për shpërndarjën territoriale të institucionit të Bajrakut në Malësi të Madhe dhe më gjerë. Kemi të bëjmë me konceptin e sofrës në përgjithësi, ku roli i bajrakut është parësor që vazhdon edhe në ditët tona në Malësi të Madhe. Dhe në këtë aspekt autori paraqet edhe territorin  e tyre sipas mikroregjioneve apo zonave në mjediset përkatëse. Fjala është hapësirën territoriale etnogjeografike, e jo ate administrative, sepse në aspektin etnografik krahina të ndryshme nuk janë paraqitur unike sikurse kanë qenë në të kaluarën çështje e cila mbetet e hapur edhe në ditët tona. Në sajë të dhënave numrin e bajraqeve Kolë Berishaj paraqet këtë numër për këtë krahinat përkatëse.

Kështu Malësi të Madhe përbëhet nga 7 bajraqe(Hot, Grudë, Kelmend, Kastrat, Shkrel,Triesh dhe Kojë të Kuçit), 

Malësia e Vogël përbëhët nga 6 bajraqe(Shalë, Shosh, Toplanë, Gjan, Plan e Kir),

Rranxat e Shkodrës– 6 bajraqe( Koplik, Buza e Ujit,Grizha, Reçi, Lohja e Rrjolli),

Postriba– 5 bajraqe(Drishti, Shllaku, Dushmani, Boksi e Suma)

Puka– 7 bajraqe(Berisha, Iballja,Kabashi,Bugjani,Puka, Qerreti  e Mali i Zi),

Mirdita– 5 bajraqe(Oroshi, Spaçi, Kushneni, Fani e Xibri) dhe 

Malësia e Lezhës– 5 bajraqe( Bulgri,Kryezeza, Manatia, Vela e Pllana)(Vepra 1, f.17).

Në këtë vëllim përveç Sofrës, trajtohen edhe rite e zakone, mikëpritja, armët dhe veshja e malësorit, si e matë populli kohën, prralla etj. Në vëllimin e dytë prezantohen urime e mallkime, fjalë të urta, emna të rrallë njerëzish e gjallesash si dhe disa shprehje popullore e kallxime e bestytni dhe në vëllimin e tretë janë prezantuar kangë e vaje.

Lënda e prezantuar në këto vëllime paraqet në material më vlerë etnologjik e folklorik për krahinën e Malësisë së Madhe, e cila meriton të studiohet nga studiues të fushave përkatëse, sepse siç shkruan studiuesja e kulturës popullore dhe e antroplogjisë prof.dr.Afërdita Onuzi “e veçanta e At Kolës qëndron  në faktin se, ndryshe nga mbledhës të tjerë, që bazohen vetëm në tregimet dhe kjutimet e bartësve, ai, shumicën e këtyre të dhënave e ka mbledhur gjatë momenteve kur kryheshin e praktikoheshin  këto rite, zakone e ceremoni. Pikërisht kjo u jep vlera të veçanta shënimeve të tij, çka një etnograf i mirëfilltë do t ia kishte zili”.

Përfundim

At Kolë Berisha bën pjesë në radhën e françeskanëve të nderuar, të cilët me punën dhe veprat e tyre bëjnë pjesë në plejadën e autoriteve kombëtare jo vetëm në Veriun Shqiptar. Kujtojmë me këtë rast dijetarët e mëdhënj  si At Bernardin Palaj, Donat Kurti etj.,që i sollën albanologjisë shqiptare e folklorit në veçanti “Visaret e Kombit” në disa vëllime, duke mbetur monument i identitetit kombëtar Shqiptar.

Ndërsa me largimin e tij në vitin  1993, mbyllet një kapitull për Malësinë e Madhe  që nuk është më, sepse ato ishin misionarë të fesë  me formim dhe profesionistë në punën e tyre, por edhe fisnik në marrëdhënie njerëzore. 

Pikërisht i tillë ishte At Kolë Berishaj i cili  ka mbledhur  visarin tonë kombëtarë, duke dëshmuar pasionin  për trashëgiminë kulturore kombëtare, duke na lënë trashëgim  emrin dhe veprat, me vlerë shumëdimensionale të cilat janë si testament për kohën e tij, të tashmën dhe të brezave në të ardhmën.

Dhe nëse në të ardhmën do të botohet një liber  i veçantë kushtuar personalitetëve  në Malësi të Madhe e them pa hezitim se në këtë plejadë të figurave të tilla edhe At Kolë Berisha do të jetë pjesë e saj.

Literatura:

1. Frano Kulli, At’ Kola, “Frati i Hotit”, si At’ Benardini i “Visareve të Kombit”, Panorama, 22.4.2023

2.At Kolë Berishaj, Vepra-1, Vepra-2, Vepra-3, EB“Fishta“-Lezhë, Misioni Françeskan-Tuz, 2013

3.At Kolë Berishaj, Etnologu që ruajti traditën e kulturën tonë në Mal të Zi, Sh.com. shkurt 2015

4. At Kolë Berishaj, PREJ SHKODRET NË TOPLANË, EB”Fishta”, Lezhë, 2021

5. Nail Draga, Vrasja e At Zef-Leonard Tagaj vepër kriminale e pushtetit jugosllav, Koha Javore, 29 tetor 2020

*Kumtesa është paraqitur në  Konferencën  shkencore ”Treva e Veriut-një kujtesë në visaret e traditave që ndriçojnë historinë tonë”, mbajtur në Shkodër me 30 maj 2025, në organizim të Qendrës së Studimeve Albanologjike

Nga Rafael Floqi

Të gjithë ne e mbajmë mend atë batutën e Çajupit tek Klubi i Selanikut, “kwrreje njërin sy të shpëtojë tjetri”. Te komedia e tij ai e ndërtoi personazhin “Doktor Adhamudhi” duke portretizuar Adamidhin. 

Por si është e vërteta dhe kush ishte Gjergj Adhamidhi? Çajupi  përmes këtij personazhi autori trajtonte shqiptarin grekoman, zengjin, parazit e oportunist që gjendej rëndomë nëpër shoqëritë sekrete të Selanikut dhe gjetkë nëpër perandori. Arsyeja se pse Çajupi e trajtoi në mënyrë të tillë ka qenë sepse i kërkoi dorën njërës prej vajzave të familjes ku ishte dhëndër Adamidi, sipas Kristo Frashërit ky i fundit kishte refuzuar ta kishte për baxhanak Andon Zakon; ku dhe gjeti burim mëria e shkrimtarit.

Gjergj Adhamidhi, i njohur edhe si Gaqo Adhamidhi ose Adamidi Frashëri, lindi në vitin 1859 në Korçë dhe vdiq në vitin 1939 në Gjenevë. Ai ishte një mjek okulist historian dhe një figurë e shquar politike shqiptare gjatë fillimit të shekullit të 20-të. 

Pas lindjes në Korçë, Adhamidhi u shpërngul në Egjipt, ku studioi mjekësinë dhe u bë mjek personal i Khedivit Abbas II të Egjiptit nga 1892 deri në 1914. Gjatë qëndrimit në Egjipt, ai u përpoq të krijonte lidhje midis komunitetit shqiptar atje dhe atij në Rumani, por pa sukses. Në vitin 1914, pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, Adhamidhi u kthye në Shqipëri dhe u emërua Ministër i Financave në kabinetin e Turhan Pashë Përmetit, qeveria e parë e Principatës së Shqipërisë të Princ Vidit. Pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, ai u vendos në Zvicër, ku u angazhua aktivisht në mbështetje të çështjes shqiptare dhe u bë kryetar i “Këshillit Kombëtar Shqiptar” në Gjenevë. Ai gjithashtu përfaqësoi Shqipërinë në Lidhjen e Kombeve. 

“I njohur me pseudonimet Pano Bej Frashar apo Dr. Frassari Adamiti, të cilin Çajupi, për inate veç personale do ta shndërronte atë në personazh qesharak, “Dr. Adhamuti” apo “Adham –Uti”, siç e shkruan këtë nofkë Dr. Robert Elsie.  Më 1908 u zgjodh njëzëri në krye të grupit “Bashkimi” të shqiptarëve të Egjiptit dhe mori pjesë në përgatitjet për Kongresin e Manastirit, ku ishte i prerë për vendosjen e alfabetit latin si dhe shkronjave “dh” e “th”.   Ky portretizim ka qenë objekt diskutimesh dhe kritikash, duke u konsideruar nga disa si një denigrim i figurës së Adhamidhit. Dhe ashtu është.

Kontributi Patriotik dhe Akademik

Adhamidhi kontribuoi në pavarësinë e Shqipërisë me fonde dhe veprime konkrete. Ai mori pjesë në njё debat me një historian grek Dr. Apostolidhes dhe shkroi një debat të gjatë shkencor në Akademinë historike arkeologjike të Egjyptit në njё konferencë të gjatë për disa numra në gjuhën frënge me titullin Les Pélasges et leurs descendants les Albanais,  (Pellasgët dhe pas ardhësit e tyre shqiptarët) ku theksoi prejardhjen pellasge të shqipes në vitin e largët 1902. Ky kontribut ishte një nga përpjekjet për të argumentuar lidhjen historike dhe etnografike të shqiptarëve me pellasgët.

Gjergj Adhamidhi është një figurë e rëndësishme në historinë e Shqipërisë, jo vetëm për kontributin e tij në pavarësinë e vendit, por edhe për përpjekjet e tij për të argumentuar dhe promovuar identitetin kombëtar shqiptar në arenën ndërkombëtare. Përpjekjet e tij për të lidhur komunitetet shqiptare në mërgim dhe për të përfaqësuar interesat e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve janë pjesë e trashëgimisë së tij politike dhe diplomatike.

“Pellasgët dhe pasardhësit e tyre shqiptarët”, botuar: Kajro: Instituti Egjiptian, më 1902 ku shkruhet:  “Historia e Pellazgëve është aktuale në rendin e ditës brenda Institutit dhe paraqet një interes të veçantë për shkak të lidhjeve midis këtij populli arkaik dhe Egjiptit. Bashkëpunëtori im i ditur, Dr. Apostolidès, e ka nisur tashmë këtë çështje në dy seancat e mëparshme të Akademisë tuaj të nderuar, lidhur me një mbishkrim përkujtimor parahistorik të gjetur në ishullin e Lemnos. Duke përfunduar, folësi na tha:  «το ἐπιγραφή δεν mund të jetë pellasge, duke marrë parasysh që Pellasgët ishin plotësisht helenizuar dhe të përthithur nga Helenët». Unë propozoj sot të korrigjoj gabimet e përfundimit të tij dhe të tregoj për ju të kundërtën e pohimit të tij, d.m.th se Pellasgët nuk u përthithën nga një racë e vogël helene, e cila vetë ishte pellasge, por ata vazhdojnë të jetojnë edhe sot, të maskuar nën emrin shqiptar si pasardhësit e tyre. Kjo do të jetë një përmbledhje strikte e njëzet viteve studimesh, që kam nderin ta paraqes para jush, duke e ndarë në dy kapituj: historik dhe gjuhësor.

Kapitulli  I – Historik

Të gjithë historianët e lashtë e njohin pa përjashtim se Greqia, para se të quhej Hellas «Ἑλλάς», mbante emrin «Πελασγία», Pellasgjia, dhe pellasgët konsideroheshin autoktonë. Herodoti e pranon qartë duke thënë:  «Πελασγία ἦν τὸ πρότερον Ἑλλάς, πᾶν τὸ Ἑλληνικὸν πρότερον Πελασγικόν». (“Pellasgjia ishte Greqia e dikurshme, çdo gjë greke ishte Pellasge e dikurshme.”

Eskili, në veprën e tij Lutëset, na vizaton hartën e një perandorie të madhe pellasge, ku Argosi është qendra dhe kufijtë e saj, shtriheshin nga Adriatiku deri në Hellespont, humbin në Erebu-n e mbretërisë së Plutonit në Epir.

Harta e autorëve të lashtë është shumë i kufizuar në veri; sipas dëshmisë së autorëve më të rinj, perandoria pellasge do të zgjerohej deri në territoret e Danubit. Për më tepër, bregdeti i Italisë, i Sicilisë dhe i Azisë së Vogël ishte gjithashtu i banuar nga pellasgët.

Epiri, ose Shqipëria e Jugut, ishte qendra e racave më të mira të Pellasgëve hyjnorë të Homerit. Molosët, Myrmidonët, Selli ose Helli ose Graeci, të grumbulluar rreth orakullit të Dodonës, pranë malit të Tomorit, që përmenden nga autorë të ndryshëm dhe veçanërisht në Iliadë si ushtarë të Akilit; Petthalli, ose Θεσσαλοί, një fis tjetër i mbretërisë së Akilit, duke emigruar në lugina të Peneut, vendosën emrin e tyre, dhe territori u quajt Thessali, ndërkohë që më parë mbanin emrin Pélasgiotis, sipas banorëve të tij, pellazgëve.

Rreth malit Pindit, gjejmë Pellasgët Dolopë dhe Perrébi. Midis Œthé dhe Parnassit, fisi i famshëm i Dryopëve (Pellasgët Dorianë dhe Maqedonas sipas autorëve) merrej me minierat dhe pyjet, dhe për këtë qëllim ata shtriheshin, si dëshmojnë gërmimet dhe monumentet, në Epir, Maqedoni, Eube, Argolidë, në ishujt e Kretës, Qipros, Karistos, etj.

Pellasgët ishin Kranoi të Athinës, pellazgë, fiset e Minieveve me vendbanimin e tyre në Beoti, Tebë, Thera, Orchomenos. Të gjithë Ionët e lashtë të bregdetit jugor të Peloponezit quheshin pellasgë nga Herodoti. Pellasgë ishin dhe Lelegët, megjithëse të përzier me Egjiptianë dhe Fenikas. Ishulli i Andros, Antandros-i i Plinit, kishte popullsi pellasge; një qytet tjetër Antandros, sipas poetit Alcei, quhet qytet i pellasgëve nga Herodoti. Straboni, në përputhje me Homerin, i vendos ata në një vijë me pellasgët. Ishujt Lemnos, Samos, Imbros, Samothrake dhe Kalkidike ishin strehë e Pellazgëve.

Dardanët e Samothrakës themeluan koloninë e Dardanëve midis Teukrëve,(trojanëve) dhe këto dy racat, të përziera kështu, bashkëpunuan për të ndërtuar qytetin e Trojës. Por Dardanët pushtuan, gjithashtu, një pjesë të Ilirisë Maqedonase ose Shqipërisë aktuale. Frygët e Azisë konsiderohen Pellazgë dhe të afërm të Argjisë dhe Brygëve të Maqedonisë dhe Epiro-Ilirisë, etj.

Siculi ose Sicali të këtyre territoreve janë të njëjtët me ata të Italisë dhe Akarnanisë, të gjithë Pellazgë; po ashtu, racat e tjera pellasge homonime, të vendosura në të dy anët e Adriatikut, përmenden në disa pasazhe të historianëve kompetentë. Të gjitha këto popullsi pellasge bashkëpunojnë dhe ndërmarrin ekspedita detare shumë të guximshme dhe aventuriere.

Konfederata e tyre e parë përmendet nga një mbishkrim përkujtimor i Karnakut, në kohën e Ramses II. Ky mbret tregon me gisht pellasgët ose ndryshe “njerëzit e detit”, të cilët ishin skllevër dhe të ndëshkuar për guximin e tyre, që donin të pushtonin Egjiptin nën komandën e mikut të tyre, mbretit të Libisë. Achaivit ose Abaousi, aty parmendën Etruskët ose Tyrshi, Sikali përmenden veçanërisht.

Straboni thotë se fisi Sikali, që banonte Brindisi, vishte brirë dreri; Pellasgët e quajtën qytetin Brindesi, që do të thotë kokë ose brirë dreri. Aktualisht, shqiptarët e zonës e quajnë ende Brindrizi. Helenët, natyrisht, nuk përmenden në këtë mbishkrim.

Përveç ekspeditave të Argonautëve dhe Heraklit, ajo e Luftës së Trojës është më e famshmja, falë poemës së pavdekshme të Homerit. Poeti i shquar i referohet një të kaluarës së lavdishme të Pellasgjisë, para Helenëve, në një epokë kur të gjitha këto kantone pretendonin të kishin marrë pjesë në këtë aventurë të bukur.

Sipas Homerit, në të dy anët e fushës së betejës, luftëtarët janë të një fisi, duke përdorur dialekte të përafërta, dhe sipas vërejtjeve të drejta të Strabonit dhe Tukididit, asnjë nga popujt e kësaj perandorie pellasge nuk konsiderohet barbar. Mbreti Priam numëron Pellasgët e ushtrisë së tij, ashtu si dhe mbreti Agamemnon. Homeri ka pavdekësuar kështu homogjenitetin e idiomave dhe qytetërimin e Pellazgëve në një gjuhë që mban ende farat e dialektit eolian të këtyre popujve arkaikë.

B.Tani do të demonstrojmë gabimin e propozimit të bashkëpunëtorit tonë, i cili pretendon se Pellasgët u përthithën të gjithë më vonë nga Helenët. «Les Pélasges en grande partie ne purent pas être absorbés par leurs frères les Hellènes, et ils continuent à survivre jusqu’à nos jours, masqués sous le nom d’Albanais ou Skypetares».  (“Pellasgët nuk ishin në gjendje të përthitheshin kryesisht nga vëllezërit e tyre helenë dhe vazhdojnë të mbijetojnë deri më sot, të maskuar si albanë ose shqiptarë.“)

Pas fitores së Salaminës, Helenët, sidomos Atikët, arritën kulmin e përpjekjes intelektuale në lavdinë e tyre. Shkëlqimi i epokës së Perikliut duhej të fshinte çdo qytetërim të mëparshëm të Pellazgëve të tjerë. Anatema e barbarëve u shpall për ata që mbetën indiferentë ndaj qytetërimit atik dhe që nuk morën pjesë në lojërat olimpike.

Vendet e origjinës së helenëve, Epiri, Iliria dhe Maqedonia, u quajtën barbare dhe u përjashtuan nga këshilli i amphictyon. Pak a shumë, mbreti i Maqedonisë, Aleksandri, i biri i Amintas, u quajt philohelen dhe u pranua në lojërat olimpike. Helenët krijuan një barrierë kundër popullatave të tjera pellasge të veriut, të bashkëfiseve të tyre.  Megjithatë, Filipi kaloi këtë kufi barbar, në dëshpërim të Demosthenit, të cilin e quan barbar, dhe arriti me mençurinë dhe forcën e tij të përfshihet në punët e shenjta të Delfit, duke u quajtur mbrojtës, por kurrë helen. Djali i tij, Aleksandri i Madh, i papërkulur, fëmija i dy shtëpive të mëdha mbretërore të Pellazgëve të veriut, pas bashkimit të Ilirë-Epirotëve dhe Maqedonasve nën skeptrin e tij, afroi dy elementet e ndara – Helenët dhe Pellasgët barbarë – dhe arriti të pushtojë Lindjen me fuqinë e falangave pellasge dhe shkëlqimin e dijetarëve helenë.

Ushtarakët e komanduar nga Parmënioni ishin pothuajse të gjithë maqedonas, dhe gjuha e tyre ishte e pakuptueshme për helenët. Nga 30,000 ushtarë, vetëm 500 ishin helenë dhe 1,500 Tesalian dhe Etolë, të cilët edhe Straboni heziton t’i quajë helenë. Aleksandri vetë fliste maqedonisht me nënën e tij Olimbinë e Epirit dhe u drejtohej ushtarëve në dialektin maqedonas. Por, duke folur barbarisht, ai kishte si mësues të madhin Aristotel dhe si udhërrëfyes heronjtë e Homerit. Akili, gjyshi i tij, ishte idhulli i tij në Iliadë, nga i cili merrte forcë për të gjitha ekspeditat e tij.

Ky pellasg i madh shkoi deri në Indi për të paguar atë që gjuha pellasge i detyrohej sanskritishtes dhe për të shlyer në Egjipt borxhin ndaj qytetërimit të Tebës. Pasardhësi i Dodonës, ai u lut në shenjtëroren e Zeusit të Libisë, vëllai i orakullit pellazg, dhe në fund vendosi në kujtim, në Aleksandri, qendrën e një civilizimit të ri pellazgo-egjiptian.

Ptolomejtë, pavarësisht kësaj aleance midis epiro-maqedonasve dhe helenëve, nuk mundën të helenizonin Pellasgët e veriut, përveç disa banorëve kufitarë. Ata nuk patën kohë për këtë. Përkundrazi, përkundër rezistencës guximtare të Pirros dhe Epiro-Ilirëve të tij, të Teutës, Agronit ose Arianit, romakët vendosën me masakër dhe skllavëri sundimin e tyre mbi Epiro-Ilirinë dhe Maqedoninë. Këta Pellazgë të veriut mbetën kështu të palëvizshëm dhe të huaj ndaj gjuhës dhe qytetërimit helen deri nën sundimin romak.

Dëshmia më e qartë ndodhet tek historianë dhe gjeografë të kohës romake, të cilët vizituan disa herë këto vende të paeksploruara. Straboni, mes të tjerëve, na tregon saktësisht etnografinë e këtyre vendeve veriore, sot të banuara nga shqiptarët. Ai pajtohet në përgjithësi me Ptolomeun, Skylaxin dhe Titus Livin.

Kapitulli II – Linguistik

Në këtë kapitull do të shqyrtojmë lidhjet gjuhësore midis pellazgëve dhe pasardhësve të tyre, shqiptarëve. Gjuhësia tregon qartë vazhdimësinë e popullsisë dhe kulturës, duke dhënë prova të identitetit të tyre të pandërprerë. Sipas të dhënave të Strabonit dhe historianëve të tjerë të lashtë, Pellasgët e veriut ruanin dialektin e tyre origjinal edhe pas ndikimit të Helenëve dhe pushtimeve të ndryshme.

    «…Αὐτὸς δὲ ὁ Μακεδονικὸς λόγος ἦν ἀκατάληπτος τοῖς Ἕλλησιν» — Curtius (“…Por kjo gjuhë maqedonase ishte e pakuptueshme për grekët” – Curtius)

Kjo do të thotë se dialekti maqedonas, i folur nga pellasgët e veriut, ishte i pakuptueshëm për helenët. Dialekti maqedonas ka shumë ngjashmëri me dialektin e epirotëve dhe është i njëjtë me gjuhën e ilirëve, sipas profesorëve O.E. Müller dhe Benlow. Dialekti i Pellazgëve të veriut ishte eoliorian dhe jo atik, dhe ky dialekt është paraardhësi i drejtpërdrejtë i gjuhës shqipe. Ky fakt tregon se shqiptarët e sotëm janë pasardhës të drejtpërdrejtë të Pellazgëve, duke ruajtur idiomën e tyre origjinale. 

Për më tepër, Pellasgët që u vendosën në male dhe zona të largëta të Maqedonisë dhe Epirit, mbajtën gjuhën e tyre edhe gjatë Mesjetës, për shkak të mbrojtjes natyrore që ofronin maleve nga pushtuesit dhe përzierjet me popullsitë e tjera.

Në shekullin XIV, këta Pellazgë të veriut filluan emigrime të ngjashme me ato të dorianëve, drejt Greqisë. Ata u ftuan nga despotët e Moreas për të ripopulluar fushat e zbrazura nga piratët. Nevruz Bey, arkeologu nga Aleksandria, dokumenton se emigrimet ndodhën në mijëra, duke përfshirë fëmijët, gratë dhe kafshët e tyre.

    «C’est par milliers, dit-il, que ces Pélasges de l’Epire et de l’Yllyrie émigraient vers la Grèce accompagnés de leurs enfants, de leurs femmes et de leurs chiens.» (“Ata ishin me mijëra,” tha ai, “që këta pellazgë nga Epiri dhe Ylliria emigruan në Greqi të shoqëruar nga fëmijët, gratë dhe qentë e tyre.”)

Këta emigrantë rigjallëruan vendet e paraardhësve të tyre Pellazgë dhe luajtën një rol të madh në historinë moderne helene, duke ruajtur gjuhën e tyre të veçantë – gjuhën shqipe – dhe zakonet e tyre.

Edhe pas pushtimit osman, shqiptarët ruajtën gjuhën dhe identitetin e tyre. Disa u konvertuan në islam, të tjerë u shpërndanë në Itali dhe Sicili, por të gjithë ruajtën gjuhën e tyre. Për shembull, familjet shqiptare si Albani dhe Crispi në Itali ende përdorin shqipen në familje.

Gjuha dhe zakonet e shqiptarëve tregojnë vazhdimësinë e Pellazgëve deri në ditët tona. Kjo përputhet me dëshmitë historike të Strabonit, Ptolomeut dhe autorëve të tjerë, të cilët raportojnë se shqiptarët e veriut banojnë në Epir, Maqedoni dhe Iliri.

Shqiptarët dhe vazhdimësia e Pellazgëve

Pas pushtimeve dhe emigrimeve të mëdha, shqiptarët, pasardhës të Pellazgëve, ruajtën gjuhën dhe zakonet e tyre. Historiani Gibbon, i cili nuk e kuptoi këtë vazhdimësi, i nënvlerësoi këta heronj të Dardanisë dhe Epirit. Por dokumentet tregojnë qartë se shqiptarët e veriut janë pasardhës të drejtpërdrejtë të Pellazgëve dhe të figurave historike si Aleksandri i Madh dhe Akili.

Skënderbeu, udhëheqësi shqiptar i shekullit XV, i cili mbrojti territoret e tij kundër osmanëve për 27 vjet, duke ruajtur identitetin dhe zakonet e Pellazgëve. Ai i referohej trupave të tij si Epirotes ose Maqedonas, dhe në letra përmendte:

    «Mes soldats descendants des phalanges d’Alexandre et de Pyrrus ne seront jamais timides!» — Delpessis  (“Ushtarët e mi, pasardhës të falangave të Aleksandrit dhe Pirros, nuk do të jenë kurrë të turpshëm!” – Delpessis)

Edhe pas vdekjes së Skënderbeut, shqiptarët u shpërndanë në Itali dhe Sicili. Ata ruajtën gjuhën shqipe dhe traditat e tyre, dhe disa familje të njohura, si Albani dhe Crispi, morën pjesë aktive në ngjarjet politike evropiane.  

Shqiptarët e Kosovës, Epirit dhe Maqedonisë, si muslimanë apo katolikë, treguan guxim dhe trimëri në ushtrinë osmane, duke qenë një element i fuqishëm dhe i besueshëm i Perandorisë. Si ortodoksë, shqiptarët e Epirit dhe të veriut kontribuan në ngjarjet historike, duke përfshirë kryengritjet greke. Figura të shquara si Ali Pasha Tepelena, i njohur si “Luani i Janinës”, treguan talent ushtarak dhe politik, duke qenë pjesë e kësaj vazhdimësie Pellasge.

Në Egjipt, Mehmet Ali Pasha, shqiptari i lindur në Shqipëri, themeloi dinastinë e njohur të Khedivëve, duke nisur një periudhë të re civilizimi në Egjipt, në frymën e paraardhësve të tij Pellazgë.

Ky rrëfim historik tregon qartë se Pellasgët jetojnë ende tek shqiptarët të shpërndarë në Shqipëri, Maqedoni, Epir, Greqi dhe Itali. Prova kryesore për këtë vazhdimësi është gjuha shqipe, një dialekt unik që nuk përzihet me asnjë gjuhë tjetër. — Adhamidhi”.

***

Shtojcë, hipotezat e sotme mbi gjuhën pellasge (RF)

Në Iliadë dhe Odise Pelasgët shfaqen si aleatë të Trojës dhe banorë të Thesalisë dhe Kretës [Homeri, Iliada, II, 681–685]. Ata përshkruhen si popull i respektuar, që ruante tradita dhe institucione të veçanta. Përdorimi i termit “Pellasgë” tregon një identitet gjuhësor dhe kulturor të dallueshëm, i veçantë nga grekët e hershëm.

Herodoti (I.56–58) përshkruan Athinën si qytet ku banorët origjinalisht ishin Pellasgë, ndërsa Spartanët përfaqësonin Hellenët. Ai sugjeron se me kohën, Pelasgët e Athinës adoptuan gjuhën dhe zakonet e Hellenëve, duke u bërë pjesë e grekëve. R.A. McNeal (1973) analizon këto kapituj dhe thekson vështirësitë tekstuale, gramatikore dhe logjike, duke e konsideruar Herodotin një historian që ndërthur digresione dhe kontradikta.

Ato janë një digresion etnografik i rëndësishëm, i lidhur me ngritjen e pushtetit të Spartanëve dhe Athinasve, dhe shpjegojnë transformimin e Athinasve Pelasgë në Hellenë. McNeal thekson se Herodoti përdor antitezën midis Spartanëve (Hellenë, Dorikë) dhe Athinasve (Pelasgë, Ionikë), duke nxjerrë në pah ndryshimet kulturore dhe migratore [McNeal, 1973, 5–12]. Hipoteza para-indoeuropiane

Hipoteza para-indoeuropiane i sheh Pelasgët si popullsi autoktone, të lidhur me kulturën minoike, që fliste gjuhë jo-indoeuropiane. Kjo shpjegon pse shumë toponime dhe etnonime nuk kanë kuptim në greqishten e lashtë [Cabanes, 1988, 24–28].

Hipoteza indoeuropiane sugjeron se Pellasgët ishin degë e hershme indo-europiane, e lidhur me grekët, ilirët dhe trakët. Emrat e perëndive dhe toponimet mund të interpretohen në shqip, duke treguar ruajtje të elementëve gjuhësorë të hershëm [Georgiev, 1977, 5–12; Çabej, 1976, 115–118].

Teoria e Georgievit dhe kalimi nga pellasgët tek ilirët 

Vladimir Georgiev argumenton se Pellasgët ishin popull indo-europian paragrek, pjesë e substratit ballkanik që përfshinte trakët, frigjët dhe ilirët [Georgiev, 1966, 42–47]. Kontakti midis Pelasgëve dhe Ilirëve ishte i vazhdueshëm, dhe pjesë e gjuhës së Pelasgëve ruhej në substratin e shqipes.

Ky substrat shpjegon ruajtjen e disa toponimeve, etnonimeve dhe elementëve hyjnorë që nuk interpretohen lehtësisht në greqishten e lashtë, por që gjejnë kuptim në shqip [Çabej, 1976, 120–125].

Tabela e mëposhtme tregon toponime dhe etnonime pelasge, krahasuar me greqishten e lashtë dhe shqipen:

Toponim/Etnonim Pelasg	Greqisht e lashtë	Shqip dhe kuptim	Koment
Athína	.Ἀθήνη (Athēnē)	“Atë + na” = “mbrojtësja jonë”	Ruajtje e emrit të lashtë; substrat gjuhësor ballkanik
Larisa	Λάρισα (Lárisa)	“Lari + sa” = “shtëpi e fortë”	Substrat lokal, i interpretuar përmes shqipes
Korinthos	Κόρινθος (Kórinthos)	“Kor + inthos” = “kodër e rrethuar”	Toponim i hershëm, ruan strukturë fleksionale ballkanike
Dionysos	Διόνυσος (Dionysos)	“Di” (diell) + “nysë” (vajzë/nuse)	Trashëgimi hyjnore indo-europiane
Lemnos	Λῆμνος (Lēnmos)	“Lëm + nos” = “ishull i butë”	Toponim i ruajtur, lidhet me shqipen e hershme
Thesprotë	Θέσπρωτες (Thésprōtes)	“Thes + protë” = “të hershëm”	Etnonim që tregon kontinuitet historik
Kaonë	Καόνες (Kaones)	“Ka + onë” = “të mbrojturit / fis”	Ruajtje emri tribal; substrat ballkanik

Përfundime

Ky përkthim akademik ruan citimet origjinale në greqisht dhe frëngjisht, duke pasqyruar në mënyrë të plotë përmbajtjen e librit të vitit 1902 “Les Pellasges et leurs descendants les Albanais”, nga Adamidhi, Botuar në Kajro, Instituti Egjyptian. 

Në Francë dhe botën frankofone, termi Institut d’Études Égyptiennes shpesh përdoret si sinonim për qendra që merren me egjiptologji (studimin e historisë, gjuhës, kulturës dhe arkeologjisë së Egjiptit të lashtë).  Institucioni më i njohur është Institut Français d’Archéologie Orientale (IFAO) në Kajro, themeluar në vitin 1880, që konsiderohet qendra kryesore për studimet egjiptologjike franceze. 

Niveli shkencor i Gaqo Adhamidhit kapërcen interpretimit të kohës e tregon sa patriotizmin e tij dhe nivelin e lartë shkencor akademik mendoni ishte viti 1902, dhe njё figurë aq i largët dhe e përkundërt nga karakteri i krijuar prej “urrejtjes” së Çajupit.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 30 Shtator 2025

“The Voice” ka botuar, të shtunën e 26 shtatorit 1942, në faqen n°4, intervistën ekskluzive të Mbretit Zog dhënë asokohe gazetarit George Slocombe në hotelin e famshëm West End në Londër, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Mbreti Zog i Shqipërisë, në një intervistë ekskluzive, tregon çelësin e derës së pasme të Gjermanisë

(Nga George Slocombe)

“Nuk e them këtë për të lavdëruar bashkatdhetarët e mi, por Shqipëria është çelësi i Ballkanit dhe vendi ideal i zbarkimit për një ekspeditë aleate të dërguar për të sulmuar anën më të prekshme të Gjermanisë.” Biseduesi ishte Mbreti Zog. Skena zhvillohej në një dhomë në hotelin e famshëm West End nga ku, siç më tha ai, kishte qenë dëshmitar i të gjitha sprovave tona, nën zjarr dhe bomba, gjatë Betejës së Londrës.

“Deri tani,” tha ai, “si shumë të tjerë, unë kisha menduar për fuqinë dhe pasurinë e Britanisë në aspektin material. Por tani e di që forca e popullit britanik qëndron në karakterin dhe qëndrueshmërinë e tyre – një forcë morale, jo materiale.” Për vite me radhë, ky sovran evropian, më i pakapshmi, ka ngjallur dhe i është shmangur kureshtjes së botës. Bukuria dhe eleganca e tij ; karriera e tij romantike ; largësia dhe mungesa e aksesit të supozuar të mbretërisë së tij të ashpër dhe malore ; martesa e tij me një grua të bukur, gjysmë hungareze, gjysmë amerikane ; vargu prej gjashtë motrash tërheqëse, në moshë për tu martuar ; të gjitha këto kishin dhënë shkas për thashetheme të lehta.

U tha në mënyrë absurde se ai ishte arratisur nga Shqipëria me 30 valixhe me thesar, dhe madje edhe në anijen ushtarake britanike që evakuoi Mbretin Zog dhe familjen e tij me qindra refugjatë të tjerë (unë midis tyre), legjenda vazhdoi.

Megjithatë, e vërteta rreth Zogut është në fakt më e çuditshme se trillimi. Ai është i gjatë, i hollë, i veshur me kujdes, por jo elegant. Ai flet pak anglisht, pak frëngjisht dhe italisht ; më shumë gjermanisht dhe mjaft turqisht. Zëri i tij është i ulët, melodioz dhe simpatik. Origjina e mbretërimit të tij është po aq e thjeshtë dhe logjike sa ajo e Robert Bruce të Skocisë, ose e ndonjërit prej mbretërve të hershëm skocezë ose saksonë. Ai është kreu i një klani malësorësh shqiptarë që e ka prejardhjen nga udhëheqësi i madh luftëtar Skënderbeu. Ai luftoi në luftërat ballkanike të pavarësisë dhe, në një betejë, më tha ai, udhëhoqi një ushtri prej 30,000 burrash që u shkatërrua përveç tij dhe 15 të tjerëve. Gjatë Luftës së Parë Botërore ai u internua si nga gjermanët ashtu edhe nga italianët.

Pas Traktatit të Paqes, kur këmbëngulja e Presidentit Wilson mbi parimin e vetëvendosjes kishte siguruar pavarësinë e Shqipërisë (pavarësisht pretendimeve italiane për sovranitet, të mbështetura nga traktati anglo-italian i vitit 1915), Zogu u bë Kryeministër dhe Ministër i Brendshëm i Shqipërisë. Në vitin 1926, kur ai ende e quante veten Ahmet Bej Zogu, ai u zgjodh President i Republikës. Në vitin 1928 (megjithëse ai kishte kundërshtuar me këmbëngulje krijimin e një monarkie) ai u zgjodh nga Asambleja Legjislative mbreti i parë i Shqipërisë dhe mori titullin Zog I. Zogu në shqip do të thotë “Zog i Madh” – d.m.th., shqiponjë.

I ngacmuar nga Italia

Që atëherë, historia e Zogut ka qenë historia e të gjithë fqinjëve të vegjël të Fuqive me mendje agresive. Të ngacmuar dhe të përkëdhelur herë pas here nga Musolini, ai dhe mbretëria e tij e vogël por historike – Iliria e lashtë e Romakëve – e panë veten pre e pashmangshme, por jo të parezistueshme të tiranit. Pashka e kaluar shënoi përvjetorin e tretë të pushtimit cinik të Shqipërisë nga Musolini, dhe sundimtari në mërgim i atij kombi malësorësh të ashpër festoi duke thyer betimin e heshtjes politike që kishte bërë që kur ai dhe mbretëresha e tij, së bashku me foshnjën e tyre të porsalindur, gjetën strehim në Greqi nga Këmishat e Zeza të Italisë.

“Kanë kaluar tre vjet e gjysmë”, tha Mbreti Zog në intervistën e tij të parë, “që kur Shqipëria u sulmua padrejtësisht nga Italia fashiste. Dhe më 10 qershor 1940, kur Italia i shpalli luftë Britanisë së Madhe dhe aleatëve të saj, Shqipëria përsëriti solemnisht deklaratën e saj të luftës kundër Italisë. Ky fakt historik nuk mund të anulohet nga rrethanat që deri më tani e kanë penguar Shqipërinë të bashkohet me Aleancën e Madhe të Demokracive.”

“As ekzistenca e Shqipërisë dhe as ligjshmëria e përfaqësuesve shqiptarë në mërgim nuk mund të sfidohen nga shtetet që zhvillojnë një luftë të shenjtë për ligj dhe drejtësi. Pavarësia e Shqipërisë u njoh nga Traktati i Londrës, i cili i dha fund Luftërave Ballkanike.”

“U njoh nga Konferenca e Ambasadorëve dhe, pasi kufijtë e saj u përcaktuan nga një Komitet Ndërkombëtar, ajo u pranua në Lidhjen e Kombeve në dhjetor 1921. Autoritetet shqiptare që tani janë në mërgim janë të vetmit përfaqësues kombëtarë me mandat nga populli i tyre. Pushtetet e tyre janë konfirmuar brenda Shqipërisë nga zgjedhjet e njëpasnjëshme kushtetuese në Shqipëri dhe në të gjitha vendet e tjera nga njohja e monarkisë kushtetuese. Aktualisht, Shqipëria ende gëzon një shkallë të caktuar përfaqësimi diplomatik.”

“Asnjë shtet nuk e ka njohur de jure pushtimin fashist të Shqipërisë. Dhe madje edhe sot vendi im, i cili ishte i pari që i rezistoi pushtimit të armatosur me forcë, është shumë larg pushtimit. Italianët nuk kanë arritur të imponojnë vullnetin e tyre në vend. Prandaj, Shqipëria është në të njëjtën anë të barrikadës me britanikët, amerikanët, polakët, grekët dhe jugosllavët dhe të gjithë popujt e tjerë që luftojnë për demokraci.”

Një mbretëri e vogël

“Së bashku me Greqinë dhe Jugosllavinë, Shqipëria bën pjesë në shumicën dërrmuese të popujve të Ballkanit të përfshirë në këtë konflikt dhe të bashkuar në kauzën e përbashkët. Të gjithë shqiptarët brenda dhe jashtë kufijve tanë kanë vetëm një mendje të vetme për këtë temë. Ne nuk kemi konflikt me grekët. Gjatë 25 viteve të pavarësisë sonë, Shqipëria i ka provuar botës të drejtën e saj për të qenë e lirë. Në vitin 1920 vendi ishte praktikisht pa shkolla apo rrugë dhe ishte i prekur nga malaria. Në vitin 1939 kishim 700 shkolla, 75,000 nxënës, nga të cilët një e treta ishin vajza.”

“Shqipëria mund të bëhet e lirë dhe e begatë me ndihmën e burimeve të saj minerale dhe punës së popullsisë së saj. Ajo ka nevojë vetëm për kapital.”

Mbreti shtoi : “Ne jemi vetëm një popull i vogël, maksimumi një milion, dhe nuk dua ta ekzagjeroj rëndësinë tonë në sistemin evropian. Megjithatë, në një kohë krize, kur edhe shërbimet e një individi të vetëm janë të vlefshme, ndihma e mundshme e një kombi luftëtarësh nuk duhet të përbuzet. Unë besoj se e drejta do të triumfojë në këtë luftë, dhe për këtë arsye nuk kam frikë të pretendoj se frytet e fitores dhe drejtësisë duhet të jenë të disponueshme për të gjithë ne.”

Kështu u shpreh Mbreti Zog i Shqipërisë, pasardhës i udhëheqësit luftëtar Skënderbe.