Paulin Zefi/

Kisha Katolike e Shëlbuemit në fshatin piktoresk, Vela e Vendit (Sancti Salvatoris in Vello), e cila gjendet në qendër të vendbanimit në kuotën 530 m mbi nivelin e detit, e rrethuar nga një vegjetacion i dendur, përmendet për herë të parë në dokumentacionin historik së bashku me kishën tjetër të këtij fshati, atë të Shën Premtes (Sancte Venere in Vello), nga vetë Papa Gregori XII në letrën e tij drejtuar Arqipeshkvit të Tivarit (Archiepiscopo Antibarensi) më 23 maj 1407, të cilit i kërkon të marrë masa për lirimin e 12 kishave të zaptuara nga Ipeshkvia e Lezhës në kurriz të Ipeshkvisë së Arbnit [1].

Në territorin e fshatit Vela e Vendit, që është pjesë integrale e NJ.A. Kolsh, Bashkia Lezhë, ruhen ende toponime dhe kujtime të banorëve që dëshmojnë edhe praninë e dy kishave të tjera tashmë të zhdukura: 1) “Kisha e Sh’Llezrit”, që ndodhej në majën e Malit të Velës (1.172 m), e cila ka qenë një kishë pelegrinazhi, e vizituar nga banorët vetëm një herë në vit, në ditën e festës përkatëse dhe “Kisha e Shën Gjinit”, që shtrihej në jug të fshatit, në majën e malit të Molungut (633 m), nga e cila sot nuk mbetet tjetër veçse toponimi i saj në kujtesën e banorëve të vendit [2]. Prania e katër kishave katolike në një fshat të thellë malor, si Vela e Vendit, dëshmon për ekzistencën e një komuniteti të qëndrueshëm, me një jetë fetare të gjallë, të mirëstrukturuar dhe të mbështetur në mënyrë të qëndrueshme nga autoriteti kishtar.

Ky fakt tregon se Vela e Vendit, pavarësisht pozitës së saj gjeografike, nuk ka qenë një vendbanim i izoluar, por një qendër me identitet të konsoliduar shpirtëror e kulturor. Prania e katër faltoreve brenda një territori të kufizuar pasqyron një traditë të thellë të jetës liturgjike, një kujtesë historike të kultivuar brez pas brezi dhe një rol të rëndësishëm të komunitetit vendas në ruajtjen dhe përcjelljen e trashëgimisë kishtare e kulturore. Pas pushtimit të Lezhës nga turqit, në vitin 1478, ipeshkvinjtë e Dioqezës së Lezhës nuk qëndrojnë më në qytet, por zhvendosen fillimisht në Malësinë e Lezhës, duke gjetur strehim te banorët e Velës, besnikë të besimit katolik, dhe më pas ata zbritën nga lartësitë e këtij fshati [3], duke u vendosur në Kallmet [4]. Kisha e Shëlbuemit dhe Kisha e Shën Premtes së Velës (S.Salvatore et Santa Veneranda di Velia), përmenden sërish së bashku në një relacion kishtar dërguar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide nga ipeshkvi i Lezhës, Benedikt Orsini, në vitin 1629, ku shënohet se ato kishin në pronësi “vreshta të ndryshme, toka e mullinj”, që shfrytëzoheshin prej fretënve [5]. Kisha e Shëlbuemit të Velës (Sanctus Salvator de Velia) përmendet më 24 prill dhe 20 dhjetor të vitit 1638 në dy letra të vetë Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide, në të cilën përcaktohen kufijtë e Dioqezës së Lezhës dhe ku saktësohet se kjo kishë përfshihet brenda territorit të Dioqezës në fjalë [6].

Në vitin 1644, Kisha e Shëlbuemit të Velës (Santo Saluatore di Veglia) përmendet nga ipeshkvi i Dioqezës së Arbërisë, Mark Skura, në një relacion kishtar dërguar Kongregacionit të Shenjtë të Propagandës Fide mbi vizitën e tij të kryer nëpër dioqezat e Arbërisë së Mesme, i cili mëton se kjo kishë, që tani shërben si Kuvend i Etërve Minorë të Shën Françeskut, është zaptuar nga ipeshkvi i Lezhës qysh kur vdiq Gjon Kolesi, ipeshkëv i Arbërisë [7]. Në vitet 1663 e 1672 Kisha e Shëlbuemit përmendet nga ipeshkvi i Lezhës, Gjergj Vladanji dhe më 1694 nga ipeshkvi tjetër, Nikollë Vladanji [8]. Në relacionet e tij të viteve 1702-1703, arqipeshkvi i Tivarit, imzot Vinçenc Zmajeviç (1670-1745), ndër të tjera shkruan se Famullia e Velës, e cila është më në rregull se gjithë të tjerat dhe që përfshin fshatrat: Velë, Kryezez dhe Skandaj (Veglia, Cruesesi, Scandai), me 54 shtëpi katolike dhe 460 frymë në total: “Ka kishën me pajtor Shën Salvatorin (Shëlbuesin), që më parë i përkiste Etërve Observantë, të cilët aty kishin Kuvendin. Është mbi madhësinë e zakonshme dhe në gjendje të mirë materiale, e pajisur me orenditë e shugurueshme, e mbajtur me shumë kujdes, e restauruar nga gjithë dëmet e tërmetit me veprën dhe shpenzimet e famullitarit. Aty pranë është edhe një kapelë e Shën Premtes (Cappella di S. Veneranda), por e rrënuar; [do të duhej për ta meremetuar] një shpenzim prej 40 skudësh.

Shërben famullitar Dom Aleksandër Gjupa (D. Alessandro Xiuppa), 60 vjeç, me arsim të paktë, por me talent të veçantë të natyrshëm. Është i çmuar prej turqve (myslimanëve) dhe të krishterëve… [9].” Gjatë viteve në vijim, Kisha e Shëlbuemit të Velës përmendet në mënyrë të dendur në relacionet kishtare dërguar Selisë së Shenjtë në Romë, nga ipeshkvijtë e Lezhës, për gjendjen në Dioqezën e tyre. Në vitin 1710 nga Nikollë Vladanji; më 1730, 1735, 1737 dhe 1738 nga Gjon Gallata; më 1743 dhe 1747 nga Simon Negri; më 1749 nga Paolo di Rema Campsi; më 1753 nga Anton Kryeziu; më 1785 nga Giorgio Junchi; më 1789 e 1792 nga Mikel Kryeziu; më 1800, 1801, 1807, 1817 dhe 1821 nga Nikollë Malçi; më 1844 dhe 1853 nga Ivan Topich dhe më 1864/65 nga Pal Dodmasej [10]. Në fillim të shek. XX, Kisha e Shëlbuemit u rindërtua nën kujdesin austro-hungarez. Pas Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967 ajo ka qenë përdorur si magazinë e kooperativës dhe me rikthimin e veprimtarisë së saj, ky objekt i është nënshtruar një rimëkëmbje të plotë [11]. Materiali i ndërtimit përbëhet kryesisht nga guri gëlqeror i lidhur me një llaç të fortë gëlqereje. Kisha, e cila është e vendosur me orientim veriperëndim-juglindje, me planimetri të thjeshtë drejkëndore dhe me përmasa 9.20 m x 20.40 m, duket shumë qartë se respekton të njëjtin model planimetrik si në Kishën e Shën Gjon Pagëzorit të Mërqisë, edhe përsa i përket portave binjake në fasadën kryesore dhe përdorimit të tyre për burra dhe gra [12]. Midis dy portave në fjalë dhe pak sipër tyre, ndodhet një kamare e jashtme në formë katrore dhe e punuar me kornizë të profiluar, e cila është e zbrazët dhe duket qartë se ka shërbyer si vend për një mbishkrim, stemë ose pllakë përkujtimore.

Hapësira e brendshme e monumentit ndriçohet nga 8 dritare të gjata të mbuluara me qemerë të harkuar dhe një dritare e ngushtë rrethore, e cila ndodhet në frontonin e kishës. Kisha është e pajisur me dy kambana të derdhura në bronz në vitin 1914, të cilat, për fat të mirë, i mbijetuan fushatës shkatërrimtare të Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967. Kjo u bë e mundur falë kujdesit të banorëve, të cilët i ruajtën duke i përshtatur për përdorim praktik si mjete alarmi (çanga). Kambana e madhe u përdor në fshatin Lalm-Lukaj, në kodrën e njohur me emrin “Qiqel”, ndërsa kambana më e vogël shërbeu në vetë fshatin Vela e Vendit, mbi një kodër pranë qendrës së këtij vendbanimi. Pas lejimit të ushtrimit të lirë të besimit fetar, të dy kambanat u rikthyen në funksionin e tyre liturgjik. Të dyja mbajnë dedikime të veçanta, të shoqëruara me datën e prodhimit. E para, më e madhja, e cila ruhet në brendësi të kishës, mban këtë mbishkrim: “N’ SHPERBLIM PER GJÂA T’SHELBUËMIT T’ VELËS, MARU N’VJETË 1910. PREJ USHTRIËS S’ TURKUT. U SHKRÎI ME ZELLË T’ D. NIKOLL KIMEZËS N’ T’ DYTIN VJETË T’ LIRIËS / 1914.” Si e tillë, kjo kambanë përfaqëson një dëshmi historike të kryengritjeve të vitit 1910 kundër Perandorisë Osmane, si dhe të njohjes së autoritetit të Qeverisë së Vlorës nga komuniteti i kësaj zone.

Ndërsa kambana e dytë, e vogla, që sot është e vendosur mbi degën masive të një lisi shekullor në oborrin e kishës dhe në veriperëndim të saj, është e pajisur me këtë mbishkrim: “ZOT PSHTONA, MORTAJET, ÛJET, E LUFTET / 1914.” Mbishkrimi pasqyron gjendjen e pasigurisë kolektive të komunitetit si dhe bindjen e thellë se vetëm “Ndërhyrja hyjnore” mund të garantonte shpëtimin dhe mbrojtjen përballë rreziqeve e sfidave historike të kohës. Kisha e Shëlbuemit në Velën e Vendit, krahas aspektit shpirtëror dhe përmasave të saj, pavarësisht se në fillim të shek. XX është rindërtuar pothuajse e gjitha mbi themelet e saj të vjetra, ajo përfaqëson një ndër kishat më të rëndësishme në Dioqezën e Lezhës dhe një ndër monumentet historiko-kulturore më impozantë në territorin e Bashkisë Lezhë, por edhe në arealin e pasur etnokulturor të Mirditës.

BIBLIOGRAFIA:

1- A.Meksi, Peshkopata Arbanense, Gjon Kastrioti dhe grindja për kufijtë me peshkopatën e Lezhës, në: ResPublica, 27 shtator 2018.

2- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 108.

3- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 147.

4- M.Shuflaj, Situata të Kishës në Shqipërinë paraturke: Zona e depërtimit ortodoks në “digën” katolike, Botimi II, f. 42.

5- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 86.

6- D.Farlatus & J.Coletus, Illyricum Sacrum, Tomus septimus, Ecclesia Diocletana, Antibarensis, Dyrrachiensis, et Sirmiensis, cum earum suffraganeis, Venetiis: Apud Sebastianum Coleti, Superiorum permissu ac privilegio, MDCCCXVII (1817), f. 204, 286.

7- I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell’Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga – Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga – riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 672.

8- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 93, 125, 150.

9- V.Zmajevich: P.Bartl / I.Zamputi, Relacion i gjendjes së Shqipërisë e Serbisë / Relazione dello stato d’Albania e Serbia (1702-1703), (Përgjegjës të këtij botimi: Albert Ramaj, Zef (Ahmeti) Noka), Prishtinë: Faik Konica, 2022, f. 110, 264.

10- P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 178, 183, 187, 189, 192, 195, 199, 216-219, 235-236, 252, 257, 266-267, 283, 286, 291, 298-299, 318, 323, 329, 365, 384.

11- G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 106.

12- Ibidem, f. 106.

Hora e Arbëreshëvet, e njohur sot si Piana degli Albanesi, është një nga vendbanimet më të rëndësishme historike e kulturore të arbëreshëve në Itali. E themeluar më 30 gusht 1488 nga të mbijetuarit e eksodit shqiptar pas vdekjes së Skënderbeut dhe pas rënies së rezistencës shqiptare kundër osmanëve, ky vendbanim përfaqëson një nga shembujt më të pastër të ruajtjes së identitetit etno-kulturor në diasporë. E vendosur në afërsi të Palermos, në zemër të Sicilisë, Hora është shndërruar në një qendër simbolike të arbëreshëve, duke mbajtur gjallë gjuhën, zakonet, muzikën, veshjet tradicionale dhe simbolet kombëtare shqiptare për më shumë se pesë shekuj.

Me rreth 6.500 banorë, Hora është konsideruar shpesh si “kryeqyteti i arbëreshëve”, jo vetëm për numrin e popullsisë, por sidomos për rolin që ka luajtur në mbajtjen gjallë të kujtesës historike dhe të vetëdijes kombëtare. Pikërisht këtu lindën dhe vepruan figura të rëndësishme të letërsisë dhe kulturës shqipe. Lekë Matranga, prift dhe gjuhëtar, është një nga autorët e parë që na la gjurmë në letërsinë e vjetër shqipe, ndërsa në shekujt pasues, Zef Skiroi, poet i njohur i Rilindjes Kombëtare, e ngriti zërin e tij për çështjen shqiptare, duke e lidhur fatin e arbëreshëve me fatin e kombit amë.

Hora e Arbëreshëvet është e njohur edhe për traditat e pasura kishtare të ritit bizantin, të cilat u shërbyen arbëreshëve si një element identitar dallues përballë shoqërisë italiane përreth. Liturgjia në gjuhën shqipe, ikonografia dhe veshjet e priftërinjve arbëreshë mbeten edhe sot një dëshmi e gjallë e mënyrës se si feja dhe kultura u ndërthurën për të ruajtur identitetin kombëtar. Veshjet tradicionale të grave arbëreshe, të cilat shpalosen çdo Pashkë dhe festë kombëtare, janë një tjetër shenjë e fortë e lidhjes së pakushtëzuar me rrënjët shqiptare.

Interpretimet e mëvonshme të udhëheqësve dhe intelektualëve arbëreshë e shohin historinë e Horës si pjesë të një projekti më të gjerë identitar: ruajtjen e kujtesës së një kombi të vogël, por të pamposhtur, i cili kishte ditur të qëndronte përballë pushtimit osman në Motin e Madh. Ky vetë-imazh i arbëreshëve nuk ishte thjesht një nostalgji për të kaluarën, por një përpjekje për të përkthyer atë trashëgimi në një rol të ri historik. Përmes shkrimtarëve, klerikëve, mësuesve dhe veprimtarëve, arbëreshët u bënë predikues të lirisë politike dhe individuale, duke përfaqësuar një moral të fortë kolektiv që lidhej me ëndrrën e pashuar për një Shqipëri të lirë.

Në këtë kuptim, Hora e Arbëreshëve u shndërrua në një qendër mesianike të nacionalizmit shqiptar në diasporë. Aty ku ruhej gjuha, aty ku këndohej ende kënga për Skënderbeun dhe ku fëmijët mësonin historinë e të parëve, po farkëtohej edhe ideja se arbëreshët nuk ishin thjesht një komunitet i mërguar, por një pjesë aktive e kombit shqiptar. Nga ky perceptim identitar u ushqye edhe kontributi i tyre në lëvizjet për krijimin e shtetit shqiptar në fillim të shekullit XX, duke i dhënë kuptim të plotë rolit të tyre si urë kulturore dhe politike mes Shqipërisë dhe Europës.

Prandaj, Hora e Arbëreshëve nuk është thjesht një fshat në Sicili, por një monument i gjallë i qëndresës, i kujtesës dhe i dashurisë për atdheun e lënë pas. Ajo është një provë historike e faktit se identiteti kombëtar nuk kufizohet nga kufijtë gjeografikë, por mbijeton përmes gjuhës, kulturës dhe besimit të patundur të një komuniteti.

© Dorian Koçi

Gjon F. Ivezaj/

Në këtë moment solemne, ndërsa nderojmë figurat më të ndritura të historisë sonë kombëtare, është detyrë morale dhe historike të kujtojmë jetën, veprën dhe kontributin e patriotin të shquar Jani Minga, një figurë e paharrueshme e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, një edukator, një mësues shembullor dhe një njeri i përkushtuar i cili përjetësoi emrin e tij në historinë e kombit shqiptar. Jani Minga lindi më 1 gusht 1872 në fshatin Shënpjetër të rrethit të Fierit, në një familje me tradita të forta arsimore dhe atdhedashurie. Babai i tij, Konstandini, ishte mësues, një edukator i përkushtuar që i transmetoi fëmijëve të tij vlerat e dijes, të punës dhe të dashurisë për kombin, ndërsa nëna e tij, Ana, rridhte nga familja Topia e Beratit, duke i dhënë djalit frymëzim për të ndjekur një rrugë të ndritur dhe për të ruajtur identitetin kombëtar. Fillimet e arsimit i mori në vendlindje, duke përfunduar shkollën fillore dhe duke treguar një inteligjencë të jashtëzakonshme dhe një pasion për dije.

Arsimin e mesëm e vijoi në Shkodër dhe më pas në Qestorat, duke u dalluar për aftësinë e tij të jashtëzakonshme për mësim dhe për intelekt të gjërë. Pasioni për dijen dhe për gjuhën e popullit e shtynë Jani Mingën drejt studimeve të larta në Universitetin e Athinës, ku u diplomua në degën e Filologjisë, duke u njohur thellësisht me gjuhët greke të lashta dhe të reja, latinishten, italishten dhe frëngjishten. Kjo dijeni më vonë do ta ndihmonte në përhapjen e arsimit dhe të kulturës shqiptare dhe në mbrojtjen e identitetit kombëtar. Pas kthimit në Shqipëri, Minga i përkushtohet arsimit dhe përhapjes së gjuhës shqipe. Në vitin 1889, ai bashkëthemeloi klubin patriotik “Labëria”, që u bë një qendër e rëndësishme për debatet mbi emancipimin kombëtar dhe ruajtjen e identitetit shqiptar. Ai angazhohet gjithashtu për të hapur shkolla shqipe dhe për të edukuar brezat e rinj në frymën e dashurisë për atdheun dhe respektit për traditat.

Aktiviteti i tij patriotik arriti kulmin në Kuvendin e Vlorës më 28 nëntor 1912, ku Shqipëria shpalli Pavarësinë. Jani Minga, si delegat i Vlorës, firmosi aktin historik të Pavarësisë, duke u bërë një nga nënshkruesit e tij dhe duke shënuar emrin e tij përgjithmonë në historinë e kombit. Përveç kësaj, ai mori pjesë aktive në Luftën e Vlorës në vitin 1920, duke mbrojtur sovranitetin e shtetit shqiptar kundër çdo tentimi pushtimi dhe duke kontribuar në konsolidimin e shtetit të ri shqiptar. Si mësues i përkushtuar, Minga dha shembullin më të lartë të edukatorit që punon për të zhvilluar moral, dijeni dhe ndjenja kombëtare tek të rinjtë. Ai ishte i ndërgjegjshëm se arsimi është shtylla kryesore e lirisë dhe e zhvillimit të kombit. Për punën e tij të palodhur në arsim dhe patriotizëm, ai u nderua me titullin “Mësues i Popullit” dhe me mirënjohje të shumta nga komunitetet dhe qytetet shqiptare. Trashëgimia e Jani Mingës është e gjallë edhe sot: shumë shkolla mbajnë emrin e tij, duke ruajtur frymën dhe kujtimin e një edukatori dhe patrioti të madh.

Veprimtaria e tij është dokumentuar me kujdes në arkivat historike shqiptare dhe ndërkombëtare, duke përfshirë dokumente të firmosura, fotografi, shkrime mësimore dhe artikuj të botuar në gazetat e kohës si “Gazeta Telegraf”, “Besa”, “Drita” dhe revistat ndërkombëtare që dokumentuan zhvillimet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ai ka lënë një kontribut të pakrahasueshëm në konsolidimin e gjuhës shqipe, në edukimin patriotik të brezave të rinj dhe në afirmimin e identitetit kombëtar shqiptar në skenën ndërkombëtare. Veprimtaria e Jani Mingës është një testament i gjallë i dashurisë për atdheun, për arsimin dhe për lirinë. Ai mbetet një shembull i papërsëritshëm i patriotizmit, i edukatorit të palodhur dhe i udhëheqësit që përkushtohet pa u lodhur për lirinë dhe mirëqenien e popullit të tij. Arkivat e Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë, Arkivi Qendror Shtetëror në Tiranë, koleksionet e Muzeut Historik Kombëtar dhe dokumentet e Arkivit të Universitetit të Athinës ofrojnë dëshmi të qarta për jetën dhe veprimtarinë e Jani Mingës.

Përmes këtyre burimeve, studiuesit dhe historianët mund të ndjekin çdo hap të aktivitetit të tij arsimor, patriotik dhe politik, duke dokumentuar ndikimin e tij të jashtëzakonshëm mbi formimin e identitetit shqiptar dhe fuqizimin e arsimit kombëtar. Sot, ndërsa kujtojmë veprën e Jani Mingës, ndjejmë krenari për trashëgiminë e tij; një trashëgimi që frymëzon dijen, patriotizmin dhe përkushtimin ndaj kombit dhe njerëzimit. Emri i tij qëndron si një simbol i paçmuar i dashurisë për atdheun, i përkushtimit ndaj arsimit dhe i luftës për të mirën e përbashkët. Jani Minga mbetet një dritë udhërrëfyese për brezat e rinj, duke kujtuar se edukimi, moraliteti dhe dashuria për kombin janë shtyllat e forta mbi të cilat ndërtohet një komb i lirë dhe i përparuar. Përmes jetës dhe veprës së tij, ai u bë jo vetëm një figurë historike, por një frymëzim i përhershëm për çdo shqiptar, duke u bërë model i qytetarit të përgjegjshëm, i mësuesit të devotshëm dhe i patrioti të përjetshëm. Historia e Jani Mingës është një dëshmi e pakrahasueshme se edhe nga një popull i vogël, me njerëz të përkushtuar dhe vizionarë, lindin figurat që formojnë identitetin dhe fatin e kombit, duke u bërë shembuj për gjithë botën.

Si u trashëgua emri i hyjneshës Zana te shqiptarët?

Avni Alcani

       Zana është një nga figurat më të spikatura të mitologjisë Shqiptare. Siç vërejnë studiuesit, ajo ka trashëguar të gjitha karakteristikat e Dianës, e cila, ashtu si ajo, jetonte nëpër male, në pyje, lëndina dhe vende të tjera të peisazhit natyror. Studiuesit e kanë krahasuar Dianën me figurën mitologjike Shqiptare të Zanës, e cila, ashtu si Diana, jetonte nëpër male me pyje të thella, në faqe malesh të pashkelura, shpella, mrize, lëndina etj. 

      Pas pushtimit të Ilirisë romakët gjetën këtu perëndi vendase që ngjasonin me disa nga perënditë e tyre, siç ishte, p.sh., “Diana e Kandavëve”, e cila ishte perëndesha e pyjeve dhe e gjuetisë në malet e Kandavisë, në luginën e sipërme të Shkumbinit. Diana e Kandavëve, ashtu si edhe te Romakët, ishte perëndesha e pyjeve, e kafshëve të egra dhe e gjuetisë. Në disa skulptura të zbuluara në vendbanimet qytetare të Ilirisë, Diana e Ilirëve, ashtu si Diana e Romakëve, paraqitet e armatosur me hark e shigjetë dhe pranë saj ndodhet një drenushë (Albumi “ALBANIEN- Schatze aus dem Land der Skipetaren”, Mainz am Rein 1988, f. 415;).  

      Çabej ka vëzhguar se Zanës së besimit popullor shqptar i ka mbetur edhe ndonjë tipar i perëndeshës së moçme greke Artemis.“Sikurse ajo, – shkruan Çabej, – edhe Zana është një farë perëndeshe e natyrës, e luftës, e shërimit, shpëtuese prej çdo rreziku, hyjneshë e valles dhe e muzikës, hyjneshë e hënës, hyjneshë e fatit si Parkat; që të dyja figurat së fundi janë virgjëresha. Një ndikim i Artemisës së moçme greke në tokë ilire nuk është gjë për t’u çuditur, se dhe rrëfesa e Polifemit është gjallë në Shqipëri të Jugut e të Veriut, këtu në të njëjtën trajtë sikurse te Morlakët e afër Risanos, pas Lambertzit rron edhe motivi i Perseut e i Andromedës, gjithashtu edhe Kirke dhe Odiseu vetë duket se janë të ruajtur në besimin e popullit shqiptar”( Çabej Diana dhe Zana, 2011, f. 88.

      Si është trashëguar emri i hyjneshës Zana te shqiptarët? Eqrem Çabej në studimin e tij kushtuar Dianës dhe Zanës nuk ka anashkaluar as kalimin e emrit nga Diana te Zana. “Diana romake, – shkruan Çabej, – u shri në Iliri përmbi një perëndeshe të vendit, e cila i përngjante asaj dhe i dha me kohë emrin e vet” (Çabej 2011, f. 92). Gjatë periudhës së përhapjes së krishtërimit, shkruan E. Çabej, u zhdukën nga përdorimi gati të gjitha besimet pagane, e cila shkaktoi edhe humbjen e shumë emrave të perëndive ilire në besimet popullore dhe në gjuhë, duke përfshirë dhe një figurë si Diana (Çabej 2011, f. 81). Do të ishte një gjë tërheqëse, shkruan ai,  të pyesnim për vetitë natyrore dhe për emrat e këtyre perëndive dhe për strudiuesit paraqiten shumë vështirësi të mësohej “se si quheshin në gjuhë ilire, emrat latine të së cilave qenë Diana, Liber, Libera, Armatus, Silvanus, Juppiter Parthinus nuk do të mbrijmë ndofta kurrë ta dimë, veçse natyrën e tyre ta nxjerrim nga interpretation latina” (Çabej 2011, f. 82). 

      Znj. Ledi Shamku-Shkreli, në Parathënien e librit të E. Çabej, “Diana dhe Zana”, ka bërë një interpretim interesant të emrit të pararomak të hyjneshës ilire. Duke iu referuar një zbulimi arkeologjik të kryer në Bosnjë dhe Kroaci, shkruan se se janë zbuluar disa altarë votivë me mbishkrimin “Thana  patron”, apo “Thana et Vidaso” (Shamku-Shkreli 2011, Parathënie, f. 8.). Duke iu referuar ilirologut A. Stipçeviç (“Ilirët”, 2002), shkruan: “Nga figurat e këtyre figurave  vihet re se vizatja  e Thanës ilire  përkon krejt me profilin e Dianës romake” (Shamku-Shkreli 2011, f. 8.). Ky kult, shkruan më tej ajo, gjendet dhe përtej detit Adriatik, i nxjerrë nga gërmimet arkeologjike në Scala di Furno (Leçe), ku “bie në sy  një fragment vazoje blatimi e  shek. VI p. e s. që mban një mbishkrim kushtuar hyjneshës Thana, e cila nderohej prej mesapëve dhe ilirëve, e që i ka shtyrë studiuesit të hamendin se krejt zona i qe kushtuar hyjneshës sonë” (Shamku-Shkreli 2011, f. 9). Ajo që e bën më interesant interpretimin e zonjës Shamku-Shkreli është lidhja e emrit Thanë me emrin Zanë. Studiuesja, duke iu referuar përsëri Çabejt, shkruan: “Çabej, duke e lidhur Thanën më nj’anë me Dianën e m’anë tjetër me zanën, shprehet se te grafia th pas mendimit tonë përmbahet aty një tingull i veçantë i ilirishtes, i papërcaktueshëm më saktë, i cili mund të ketë lidhje me tingullin që ka qenë para z’së së zanës të gjuhës shqipe” (Shamku-Shkreli 2011, f. 9). 

      Në kërkim të emrit ilir të perëndeshës para romake Çabej i vijnë në ndihmë vëzhgimet dhe kërkimet gjuhësore nëpërmjet indoevropianishtes. Kështu, shkruan ai, “në rumanisht Diana gjellit si “zina”… Në Shqipëri “zina-s” rumune i përgjigjet fonetikisht dhe kuptimisht “Zana” e Gegërisë veriore, të cilën Jokli e nxjerr prej fjalës “za” ose prej “Diana” me kryqëzim me fjalën “za” (Çabej 2011,. f. 82-83). Çabej vëzhgon me kujdes dhe kërkon të vëzhgojë duke hetuar “natyrën e shtatin e Zanës shqiptare, si edhe përhapjen e saj brenda lëmit të gjuhës shqipe, e kështu po përpiqemi të hedhim pak dritë mbi historinë e saj. Po të na dalë me gjasë se rrjedh nga Diana, atëhere “Zana” shqiptare me “zina-n”, për të cilën prejardhja latrine është e sigurtë, shkojnë sëbashku brenda qerthullit (suazës) të romanitetit lindor…”(Çabej 2011, f. 83).

      Në përmbyllje të studimit të tij për Dianën dhe Zanën, Çabej shkruan: “Përmbledhtas na del pra që Diana romake u shtri në Iliri përmbi një perëndeshë vendi, e cila i përngjante asaj dhe i dha me kohë emrin e vet. Te kulti i saj do të jenë bashkuar e përzier ndër to elemente pararomake-ilire, greke e romake, duke u ruajtur në këto vise gjer në ditë të sotme. Kjo ruajtje është e dyanëshe: gjuhësisht përfshin Shqipërinë dhe Rumaninë, (f. 92) duke qenë se nga elementet e besimit popullor shqiptar na doli me mjaft gjasë që Zina-Zëra rrjedh nga Diana dhe kështu lidhet me Rumanishten Zina. Përhapja e sotme e këtij emri në shqipen me rumanishten pajtohet në themel me kultin fort të përhapur të kësaj hyjneshe ndër ilirë e trakas të lashtë. Përveç kësaj Diana me gjithë atributet e shtazëve të saj, si dhe Silvanus, duket se rrojnë dhe jashtë sferës gjuhësore, si besim popullor, e rrojnë gjer më sot në Ballkanin dinarik të perëndimit” (Çabej 2011, f. 93).

                Artemisa greke.                               Artemisa e Apollonisë (kopje romake)

                       Diana ilire e Apollonisë.                       Altar: Diana Augusta Candaviensis.

Bujar Leskaj/

Këtë vit , më 3 shtator 2025,përkujtojmë 105 vjetorin e Luftës së Vlorës, e cila është skalitur si një ngjarje historike me rëndësi të jashtëzakonshme kombëtare dhe vendimtare për ekzistencën e shtetit shqiptar dhe mbrojtjen e identitetit tonë.

Katër janë kulmet e historisë së shtetit shqiptar, të cilat ngjyrosin krenarinë dhe identitetin tonë kombëtar: Pavarësia (28 Nëntor 1912), shpallur nga Babai i Kombit Ismail Qemal Vlora, Epopeja e Skënderbeut (1443-1468), Lidhja e Prizrenit (1878) dhe Lufta e Vlorës (1920).

Lufta e Vlorës zgjati tre muaj dhe ishte një lëvizje e madhe për të mbrojtur qytetin e Vlorës, por edhe Shqipërinë nga copëtimi total që do i bënin pushtuesit italianë.

Lufta e Vlorës ishte një ngjarje ku shqiptarët u ngritën në këmbë kundër pushtuesit të huaj, të bazuar vetëm në forcat e tyre, pa u ndihmuar ushtarakisht nga askush.

Beteja për Vlorën (29 maj-3 shtator 1920) ishte një përballje krejt e pabarabartë e 4 mijë luftëtarëve shqiptarë të keqarmatosur, të ardhur nga të gjitha trevat shqiptare, por shumica lebër, të vetëorganizuar, pa mbështetje financiare dhe logjistike, me përjashtim të dashurisë dhe sakrificave të popullit të Vlorës, dhe mbi 22 mijë ushtarëve të rregullt, të armatosur deri në dhëmbë, të inkuadruar në dy divizione të një ushtrie ndër më modernet dhe të pajisurat e kohës, ushtrisë italiane.

Lufta e Vlorës ngërthen një ngjarje historike të rëndësisë madhore kombëtare, e cila u tregua vendimtare për ekzistencën e metejshme dhe pavarësinë e plotë të shtetit të ri shqiptar, të formuar tetë vite më parë, por të gjymtuar nga pasojat e Traktatit të fshehtë të Londrës të 26 prillit 1915 dhe vënë në pikëpyetje nga ushtritë që përshkuan territorin shqiptar gjatë Luftës së Parë Botërore 1914-1918, një pjesë e të cilave vijuan të qëndronin edhe pas përfundimit të kësaj Lufte.

Fitorja e Luftës së Vlorës festohet nga vlonjatët dhe shqiptarët gjithmonë me po atë rëndësi që i jepet edhe 28 nëntorit 1912, pasi 3 shtatori 1920 është rishpallja e Pavarësisë Kombëtare të përmbysur nga Lufta e Parë Botërore.

Në 2 shtator 1920 u liruan nga ishulli i Sazanit 1760 vlonjatë të internuar. Në këmbim të tyre u liruan edhe robërit italianë (rreth 1400 ushtarë dhe oficerë që mbaheshin në fshatin Vajzë e Tepelenë.)

Në 3 shtator 1920 u festua me madhështi fitorja e Luftës së Vlorës. Çeta e parë që hyri në Vlorë ishte Çeta e Velçës, çeta që kishte më shumë dëshmorë në këtë luftë.

Flamuri i fitores u ngrit po atë ditë, në 3 gusht mbi varrin e Ismail Qemalit, në Kaninë, nga një mysliman nga Jugu, major Ahmet Lepenica dhe një katolik nga Veriu At Shtjefën Gjeçovi.

Sot, në 105 vjetorin e Luftës së Vlorës, do të doja të kujtoja të gjithë ata trima të Labërisë, Vlorës e Shqipërisë, të cilët derdhën gjakun e nuk i rreshtën kurrë përpjekjet për lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë.

Do të doja të kujtoja të gjithë anëtarët e Komitetit të Mbrojtjes Kombëtare, Sali Bedini, Hamit Selmani, Duro Shaska, Hazbi Cano, Beqir Sulo, Ali Beqiri, Alem Mehmeti, Hysni Shehu, Qazim Kokoshi, Murat Miftari dhe Myqerem Hamzaraj.

Do dëshiroja të kujtoja me nderim e respekt të veçantë kryetarin e Komitetit të Mbrojtjes Kombëtare, patriotion e shquar Osmën Haxhiu.

Sot kujtojme me veneracion komandantët e Luftës Ahmet Lepenica, Qazim Koculi dhe Mehmet Selim Mallkeqin, i cili i dorëzoi komandës italiane ultimatumin e Luftës së Vlorës 1920. Për aktin e fortë të këtij luftëtari ne ende nuk kemi një përmendore në Vlorë, apo nje basoreliev dinjitoz përpara bashkisé .

Përmendorja e kapedan Sali Vranishtit, punuar mjeshtërisht nga skulptori i shquar Mumtaz Dhrami , ende po pret të vendoset në Vlorë.

Drejtuesit politikë dhe kapedanët e Luftës së Vlorës 1920 duhet të vendosen në Panteonin e Lirisë !

Kjo do/ duhet të ndodhë, sepse gjaku i luftëtarëve vlonjatë dhe të gjithë Labërisë ,dhënë për liri e pavarësi nuk harrohet, nuk zhbëhet, e nuk zëvendësohet me pllaka e ngrehina betoni pa kuptim, sepse gjaku dhe mesazhi i patriotëve vlonjatë nuk harrohet, por nderohet e lartësohet.

Data 3 shtator ende nuk është festë kombëtare, megjithëse në ndërgjegjen e popullit është nga datat kulmore të historisë së Shqipërisë, është Lufta e heronjve që ranë për liri e na lanë Shqipëri!

Në 50 vjetorin e Luftës së Vlorës, luftëtarët e saj u vlerësuan nga regjimi i kohës, por me shumë kufizime e mënjanime për arsye politike.

Do të ishte demokracia dhe veçanërisht presidentët e nderuar të Republikës Bamir Topi, Bujar Nishani dhe Ilir Meta në 100 vjetorin e saj, që do të vendosnin në piedestalin më të lartë të vlerësimeve kombëtare heronjtë, drejtuesit, komandantet, dëshmorët dhe figurat politike dhe shoqërore të kohës që mundësuan këte Luftë – Epope.

Lavdi dëshmorëve, heronjve dhe kapedanëve të Luftës së Vlorës 1920!

Gjithmonë jemi dhe mbetemi borxh të Luftës së Vlorës 1920 dhe heronjve të saj!