Kosta Nake/

(Novelat “Pishtarët e natës” dhe “Shkundullima” të Martin Camajt, Vepra 3, Onufri 2010)

“Pishtarët e natës”

Është një prerje kohore e malësorit prej fillimit të shekullit të kaluar deri në lëvizjet patriotike për pavarësi që kalojnë vetëm tangent rërë bjeshkës, pa ndryshuar rrjedhën e jetës buzë Drinit. Është një vepër që tregon lidhjen e fortë të njeriut me tokën si burimi më i sigurt i ekzistencës dhe i vazhdimësisë së jetës. Vepra fokusohet te Nika që ndahet jo vetëm nga vëllazëria, por edhe nga familja e vet për të rrëmbyer tokë nga shkëmbi, për të shfrytëzuar gjuetinë si mjet financiar të ndryshimit të madh: zgjerimit të ligjshëm të pronës nëpërmjet blerjes. Nika mishëron dyzimin e malësorit që beson në qeniet mitologjike e njëkohësisht ka besim në ndjekjen e riteve të besimit në një zot të vetëm. Ai beson në ekzistencën e orëve dhe të zanave, nuk u përmend as emrin, përdor eufemizma për to, nga ana tjetër e sfidon besimin se Fundina është e pushtuar nga orë e zana, atje hap e zgjeron toka, e kthen në vend të banueshëm nga njerëzit, megjithëse vetëm ai mund të qëndrojë për një kohë të gjatë në një vend të tillë. Dimri gjithmonë e bën dyshues dhe bestytës, gjatë kësaj periudhe jeton me frikën e qenieve të mbinatyrshme.

Nika e parandjen vdekjen. Ai sfidon frikën për të gjuajtur, pasi sipas besimit popullor që në kafshë gjendet dhe shpirti i qenieve të mbinatyrshme, ka përfituar prej gjuetisë të mirat materiale dhe ka arritur të shtojë pasurinë, e ka arritur të blejë toka të reja, t’i sigurojë familjes të ardhmen. Por e di që e gjithë kjo që do t’i kushtojë. E vetmja gjë që nuk shkel mbi paragjykimet është sepse nuk ua zbulon bijëve sekretet e gjuetisë. Gjithsesi, gjuetia është e ndaluar, prandaj dhe vdekja i vjen prej saj.

Nika u ngjan kreshnikëve: “dy metra i gjatë, hija e tij përzihej me hijet e lisave e të currave, me sy shigjetë që në dritën e qiriut e të zjarmit shkëlqenin si krena gjarpijsh mes vetullave të trasha.” Ai mallkon me shprehje të hiperbolizuara karakteristike të eposit, shpërthime të vrullshme që mbartin zemërimin e njeriut dhe përcillet përmes zërit që ngjall frikë tek njerëzit dhe natyra: “…nuk shante, por nemte e truente tue thirrë gjamë e vetëtimë që t’i gjuente me kokërr të vet, me rrëfenë, e të çfaroste çdo send të gjallë që i shkelte dhenë.” “Fjalët e tij burrnore tmerronin shtazë e njerëz dhe depërtonin jehonë në jehonë prej shkambit në shkamb dhe shuheshin tue ra në pushim larg gjije e humnere, përkueshëm, si petk i mbajtun prej të njëjtit trup, sepse andej pari shungullonin vetëm zani i Nikës e bubullima e motit të keq, ndërrueshëm simbas rastit e kohës.”

Portretizimi i Nikës realizohet edhe përmes hiperbolizimit të thashethemeve për të, pasi Nika ka kohë që ka krijuar distancën kohore dhe hapësinore me të tjerët, aq sa gruaja dhe fëmijët fillojnë të zgjojnë përfytyrimin e njeriut të jashtëzakonshëm që ka lidhje me Orë e Zana. “Ata kallzuen edhe për mrekullinë e pishtarëve të natës dhe për Nikën, burrë gjigant, i veshun në lëkura e sukuj zhgunash, me një za që mbushte me shungullimë lugina e bjeshkë; gjithçka kallëzohej bindshëm se ai paska punë edhe me Orë e Zana.” Lena u krijon të bijve përfytyrimin e njeriut që duhej respektuar e pasur drojë prej tij: “Fliste ashtu sikur Nika të ishte zoti i ernave…”, si Lena, të bijtë dhe të afërmit fillojnë të kenë hijen e dyshimit, në këtë mënyrë thuren legjendat rreth tij.

Portretizimi i Nikës plotësohet me besimin i tij në qeniet e mbinatyrshme, në bestytnitë si gjahtar, në ankthin e vetmisë, në dëshirën për të qenë me një grua, qoftë kjo dhe zanë. Duhani që kultivon dhe përdor Nika është pjesë e ritualit mikpritës. Ai paragjykohet pasi nuk njeh me emra nipat, mbesat, gjakun e tij dhe nga ana tjetër mikpritja e tij nuk ka humbur asgjë nga madhështia primitive, nga besa, nderi, bujaria. Kjo mikpritje paksa paradoksale shërben si urë lidhëse me botën. Ai luhatet mes frikës dhe guximit për të jetuar e punuar vetëm, ky dyzim e ka bërë akoma më të afërt me të mbinatyrshmen.

Nika e parandjen vdekjen, atij i përsëritet e njëjta ëndërr: vrasja dhe ringjallja e një ujku. Frika e tij lidhet me besimin se kafshët janë bartëse të shpirtit të qenieve të mbinatyrshme. Gjithë pasurinë e tij ai e ka siguruar përmes gjuetisë, të cilën ia pohon vetëm të shoqes. Vdekja e Nikës shihet si përmbushje e ëndrrës paralajmëruese. Jeta dhe vdekja e Nikës janë rindërtimi dhe portretizimi arkaik i malësorit që jeton mes natyrës më shumë se mes njerëzve, që gjithçka e mëson rreth vatrës së zjarrit, nga miqtë që u bie rruga, siguron jetesën me tokën dhe egërsirat e malit, që ëndërron për fuqinë e mbinatyrshme, parandjen të ardhmen, ruan e përçon traditën, kur vdes vishet me rrobat më të mirat, vajtohet me gjamë e fjalët më të zgjedhura, dita e vdekjes bëhet ngjarja më e rëndësishme se e gjithë historia e jetës së tij.

Mjaft interesante është figura e Lenës, bashkëshortes së Nikës që ka një zhvillim në rritje. Nga bashkëshorte që duron dhunën fizike të burrit, ajo kthehet në një kultivuese të traditës patriarkale tek fëmijët e vet dhe kulmon me një behar dashurie në moshën 40-vjeçare, pasi ka përballuar thashethemet që mund ta bënin xhelozinë vrastare, pasi ka ndjerë pushtetin e vet në Gurrë, pjesërisht të deleguar prej Nikës që më shumë punon e jeton në Fundinë. Dëshira e saj për të patur një fëmijë tjetër, kur të tjerët tashmë janë rritur, është një lloj emancipimi i brendshëm shpirtëror që materializohet me ato eceejaket mes Gurrës e Fundinës me pishtarët që i kanë dhënë emrin novelës dhe me atë përkujdesjen e shtuar ndaj burrit e shprehur te këmisha e përgatitur me qëndisma për të.

“Shkundullima”

Inxhinieri arbëresh Vitoi kthehet në fshatin e lindjes që po braktiset nga të rinjtë. “Katundësit e kishin ndie veten të fyem nga fjalët e mërgimtarëve kundër Vinoit, kinse të gjithë ata që qenkan të zotët e vetes e lankan vendlindjen, dënue me qenë e banueme vetëm prej pleqsh, grash e fëmijësh.” (f.159)

Kaq më mjaftoi për të krijuar një përqasje me fshatin shqiptar të ditëve tona. Shtëpitë e braktisura kanë filluar të mbulohen me danga lëmyshku e bari, të tjera të rrënohen dhe inxhinierit i rekomandojnë të bëjë një shtëpi të re jashtë fshatit në vend të rimëkëmbë të vjetrën. Mirëpo Vitoi ndreqjen e shtëpisë së vjetër e shikon si çlirim të ndërgjegjes pas pendesës së braktisjes. Ai vjen vetëm për dy muaj, por miqësia me Ntonen e bën të qëndrojë tetë muaj dhe të hedhë idenë e ndërtimit e urës mbi Përroin e Thatë. “Kuptimi i të mirave që binte ura u gdhend thellë në ndërgjegjen e popujve të lashtë.” (f.130) Kjo ide e shkund fshatin dhe novela mund të ishte titulluar “Ura” për simbolikën e saj.

Së pari, fshati është treguar konservues si vetëdijë e mbrojtjes së identitetit arbëresh, ata kanë sheshin e fshatit me emrin Skanderbeg. Ura do të ishte një hapje kontakti me të tjerët dhe asfalti do të sillte zhvillim ekonomik dhe mund ta kthente në qendër atraktive për turistët. Nga ana tjetër kjo do të sillte rrezikun e asimilimit.

Së dyti, fshatrat fqinje nuk donin një përparim ekonomik dhe kulturor të popullatës arbëreshe. Ndoshta edhe për shkak të refraktarizmit arbëresh të sintetizuar në fjalët e Ntones: “Na jemi të gjithë njerëz të qetë, por sikur ndokush të përpiqet me na nxjerrë me rranjë këndej, do të shihje si egërsohemi na!” (f.169)

Së treti, edhe brenda fshatit ka qëndrime të ndryshme. Ata që kanë mbetur në fshat, gjenerata e vjetër me në krye kryetarin e komunës, e shikojnë me smirë këtë projekt dhe e mbajnë të kyçur për familjet e tyre, prandaj Vitoit i duhet ta zgjasë qëndrimin në pritje të ardhjes së studentëve, pasi “përvoja e kishte mësue se vetëm të rijët i pranojnë risijet krejt natyrshëm, pa paragjykime, instiktivisht tue pasë gjithnjë parasysh të mirën e ardhmërisë së tyre (f.128). Në ato rrethana iu desh ta fillojë duke e shpalosur projektin te nxënësit e shkollës. Himni i tokës që shpaloset te novela “Pishtarët e natës”, rimerret edhe këtu në deklarimin e Vitoit: “Dhenat nuk shiten. Mbaje mend! Çdo nismë ashtë aventurë: industria, ndërtimi i pëllasëve apo i urave. Ajo që mbetet ashtë toka!” (f.152)

Ideja e ndërtimit të urës zhvendoset përkohësisht me forcimin e miqësisë së Vitoit me Ntonen që kurorëzohet me bashkëjetesë. Ntonia bëhet kështu përfaqësuesja e së resë që duke qenë edhe mësuese, u bën ballë thashethënave dhe përpjekjeve të emtës Mara, e cila është njëkohësisht tezja e Vitoit, për t’i ndarë dy të rinjtë. “Katundi u mësue me dashnorët e vet, pa ta mbrendë do të ishte ndie thatina e vorfnisë shpirtnore, andaj sosën edhe thashethanat.” (f.168)

Qetia e fshatit prishet edhe nga zbulimi i të fshehtave që mbante brenda. Ntonia mëson se i ati, pas vdekjes së gruas, paskej patur marrëdhënie me dadon Marë, mëndeshën e saj. Vëllai i Ntones, antipodi i Vitoit, mohuesi i vendlindjes, vjen natën dhe merr nga shtëpia objekte të çmuara që lidhen me historinë e familjes.

Vitoi, pas idesë për ndërtimin e urës dhe bashkëjetesës me Ntonen, shihet me pakënaqësi edhe për dëmin që sjell si gjahtar “po e qet fare egërsinë!” (f.161)

Komunitetit arbëresh i shtohet edhe lypësi i verbër Lorku me qenin e tij, bartësi i lajmeve brenda arbëreshëve.

Ngjarja merr një kthesë të papritur. Vitoi shkon të qortojë tezen Mara që ishte treguar e padrejtë me Ntonen dhe “parandjeu se diçka e tmerrshme strukej edhe mbas dritës së syve të saj, si një hije që hidhej prej një lande të mistershme mbi katund…” (f.171)

Të nesërmen Vitoi shkel me këmbët e veta trasenë e ardhshme që do të lidhë fshatin me detin dhe ndodh shkundullima, një lloj cunami në tokë dhe në det që mund të përqaset pjesërisht vetëm me vërshimet e Drinit. Pikërisht këtu Camaj m’i rrëzon të gjitha pritshmëritë, kjo shkundullimë që mund t’i referohet një dukurie reale natyrore, edhe pse e paralajmëruar në sytë e plakës Marë, më vjen si një deus ex machina që i jep fund qëndresës identitare. Vala e detit godet edhe katundin arbëresh duke shkaktuar viktima, Mara digjet bashkë me shtëpinë ku ka rënë zjarri, Ntonia e mbetur pa strehë, shkon të kryeqendrën e krahinës, Vitoi nuk merr asnjë përgjigje prej saj dhe pas tetë muajsh largohet “i vendosun të prejë çdo urë me vend të vet, pa i thanë kujt lamtumirë.”(f.184)

E megjithatë zezona e përgjithshme rrezaton ngrohtësi në komunitetin arbëresh. Tragjedia në rrafsh vetjak, mbushet me dritë në rrafshin komunitar, banorët që “s’kishin kah t’ia mbajnë”, vendosën të ndërtojnë një katund modern dhe sot, mbas shumë motesh, në katolinat turistike shihet edhe ura mbi Përroin e Thatë.

Arben Iliazi/

Shtëpia Botuese “Emal” njoftoi sot se sapo ka dalë nga shtypi romani në anglisht i shkrimtarit Luan Rama “The women Who Came from the Fog”, “Gruaja që vinte nga mjegulla”, i botuar më herët në gjuhën shqipe nga “Albas” në vitin 2023, dhe në italisht nga Montabone Editore (viti 2025). Për shkrimin e këtij romani, autori është mbështetur në një ngjarje të vërtetë. Është historia e një ushtari italian, Savianit, i plagosur gjatë Luftës së Dytë Botërore në malet shqiptare e më pas i harruar… Në rininë e tij, ishte student i konservatorit të Milanos, tenor. Një ditë, rreth viteve ’90, e dashura e tij e dikurshme, Laura, lexon rastësisht një artikull në gazetë, ku flitej për një ushtar italian i mbetur në Shqipëri gjatë kohës së luftës, e që këndonte arie. Ajo përjeton një çast reflektimi dhe trazimi të brendshëm kur dëgjon në televizor për zbarkimin e emigrantëve shqiptarë në Brindisi. Dhe niset drejt së panjohurës, në kërkim të dashurisë së rinisë së saj.

Romani është prezantuar pak muaj me parë në librarinë më të vjetër tê Italisë, « Boça », në Galerinë « Vittorio Emmanuele » të Milanos, ku gjeti një pritje mjaft të ngrohtë si dhe në Asyi, në Piemonte tê Italisë.

Ja çfarë shkruan kritikja italiane e Milanos, Annitta Di Mineo për këtë libër: Është rrëfimi i një dashurie të ndërprerë për shkak të luftës (Luftës së Dytë Botërore), pas dekadash rishfaqet me dëshirën për të ditur dhe dëshirën për të kërkuar një përgjigje për atë që na hiqet, sepse ne i detyrohemi të kaluarës sonë. Një udhëtim për të vënë rregull në një të kaluar që mbeti e pezulluar, pa marrë asnjë reagim. Dashuria mes dy studentëve të rinj të këngës së Konservatorit “Giuseppe Verdi” në Milano, të ndërprerë nga çmenduria e një konflikti, nuk lejoi zhvillimin e ndjenjave të tyre, sepse djali u thirr në armë, duke e lënë të dashurën e tij në Itali me premtimin e rikthimit.

****

Kam pasur fatin ta lexoj këtë roman të shkrimtarit të mirënjohur dhe mikut të dashur, Luan Rama, pikërisht në vitin 2023, kur u botua nga “Albas”. Një vepër e shkruar plot frymëzim e poezi, një meditim për rolin e artit dhe artistit në shoqëri. Çdo histori e natyrshme, është e përkryer. Edhe këtu kemi të bëjmë me një histori të vërtetë. Diku vetë shkrimtari është shprehur se ky roman është një himn për muzikën, pasi muzika nuk vdes kurrë. Pra ky libër është ngadhnjim i artit, me fuqinë për të rindërtuar shpirtin e shkatërruar. Shkrimtari ndjek të njëjtin pikësynim, sikurse antropologët në rendin hapësinor: t’i japin fund njëherë e përgjithmonë asaj ideje, njëkohësisht egocentrike dhe naïve, sipas së cilës njeriu është i tëri i ngujuar vetëm në njërën nga format historike dhe gjeografike të qënies së tij. Duke iu kundërvënë vazhdimësisë së rreme të kohës njerëzore, duket qartë prirja antropologjike e autorit për të ribashkuar dhe rindërtuar atë që është shpërbërë nga koha.

Autori ka vënë në thelbin e kësaj vepre raportin e artit me jetën. Njeriu, artisti, i pandarë nga situatat dhe rrethanat e jetës. Ky është një problem i madh filozofik, por edhe estetik. Arti vendos paqen mes natyrës sonë tokësore dhe asaj shpirtërore, hedh një urë ideali në jetë. Secili artist e ka për detyrë të hapë një rrugë sa më të gjerë që të mundë për ngazëllimin njerëzor. Pavarësisht se lumturia është si shtojzovalle, e dukshme së largu, por zhduket kur i avitesh. Ndërsa dhimbja dhe mundimet janë reale; nuk kanë nevojë për ndërmjetim, paraqiten pa shkaktuar iluzione dhe pa u vonuar.

Gjithçka në këtë vepër ndodh domosdoshmërisht dhe protagonistja kryesore, Laura, di të përshtatet menjëherë ndaj nevojës së pashmangshme. Momentet e trazimit të saj, rrethanat psikologjike, janë tërësisht të përligjura. Autori, me të drejtë, motivon këtë shtysë intime, që vepron nën udhëheqjen e ëndërrave të pavetëdijshme, që i japin jetës atë njëjtësi dhe atë koherencë dramatike, që kurrë nuk mund të arrihet vetëm me forcat njohëse të mendjes, të cilat shpesh janë të paqëndrueshme dhe të dyshimta. Një artist që është thirrur të kryejë vepra të caktuara dhe të rëndësishme, i ndjek idealet e tij së brendshmi dhe fshehtësisht, i gatshëm të presë, siç presin bletët ndërtimin e zgjoit.

Luan Rama, si shkrimtar, është gjithnjë i vetëdijshëm për rolin që ka arti dhe artisti në shoqëri, për lidhjet e ngushta që duhet të ekzistojnë mes estetikës, artit dhe marrëdhënieve njerëzore. Arti ka fuqinë të të detyrojë të veprosh sipas parimeve abstrakte dhe kjo bëhet e mundur vetëm pas shumë përvoje dhe jo kurdoherë. Madje, për artin, edhe vetë parimet nuk janë gjithmonë të mjaftueshme, por vijnë si rezultat i ndjeshmërisë, inteligjencës dhe vullnetit.

Dikush mund ta cilësonte këtë roman një vepër romantike, por sipas mendimit tim, kemi të bëjmë me një roman realist me një aureolë magjike, ku vërehet ermimi i trashendencës, identifikimi me nivelin e thellë të teksteve dhe, si e tillë, në kundërvënie me nivelet më sipërfaqësore, ku të gjithë përbërësit semio-narrativë janë në marrëdhënie me njëri-tjetrin.

Romani shquhet për një semantikë tekstuale, ku teksti nuk është as objekt, as imazh apo sekuencë tingujsh, por janë tekstet ato që, me plotësinë e tyre, ndërtojnë kompozicionin dhe hierarkinë semike të njësive më të vogla.

Është e vështirë të përcaktosh kufijtë e socio-semantikës në këtë tekst. Ligjërimi zakonisht përballet me tekste sinkretike, ku kuptimi global del nga shuma e ligjërimeve të ndryshme, imazhit, muzikës, fjalës etj. Kapërcimi nga e ndjeshmja tek e tejndjeshmja, është një karakteristikë e kësaj vepre, që dallohet qartë. Libri i shmanget çdo shpjegimi racional, ndërsa realizimi i tablove të tij (kinematografike) zotëron tërë fushën e përfytyrimit.

* * *

Një fragment nga romani:

Ah, kujtimet… Ato ditë të vitit 1990, në Milano bënte ftohtë. Po kthehej vonë në shtëpi e megjithatë kujtimet e ndiqnin çdo çast. Ishte koha tjetër që tashmë i përplasej në sy, në shpirt, në gjithë qenien e saj. Një imazh i shpejtë iu shfaq para syve në disa sekonda. Pastaj u shua, u zbeh, u venit… Ishte ajo, në shi, prindërit që e kishin gjetur diku rrugëve, të lagur qull dhe që po e ngjisnin drejt shkallëve të shtëpisë. Tavani i errët lëvizte ngadalë, rrotullohej si një disk planetar. Një imazh i dhembshëm. Pastaj ajo nën një mbulesë, në shtrat, e futur brenda, mbuluar krejtësisht, por me sytë hapur, të përhumbur.

“Gjithë bota përmblidhej në atë tavan të bardhë dhe unë imagjinoja se një forcë e çuditshme, një fuqi gati hyjnore më ngrinte ashtu nga krevati, të shtrirë, dhe më shtynte drejt tavanit, të cilin e përshkoja pa e prekur dhe ngjitesha drejt qiellit, në një qiell plot yje, sikur t’i përkisja një bote krejt tjetër, jo asaj poshtë, jo zisë së madhe të shpirtit. E ndieja veten të çliruar, të lirë, pa peshë, sikur të isha në një botë engjëjsh… I ëmbli im! Kohë më vonë takova një shokun tonë të konservatorit të muzikës, tëndin gjithashtu, Leonen që studionte kompozicion. Të kujtohet ai djalosh hokatar me quka? Një ditë ai më bindi të ngjitesha në skenë. Donte të më ndihmonte, të më nxirrte nga ai pus i thellë ku isha zhytur. Jetoja me errësirën, heshtjen dhe imazhin e atij shpërthimi që të kishte mbuluar ty, ashtu pa zhurmë, si në një film pa zë. Leone më zgjati dorën dhe unë u ngrita. Do këndoja një duet të Xhildës… ‘Rigoletto’. E kujtoj gjithnjë. Si mund ta harroj?

“Emër që do më kujtojë gjithnjë / shijet e dashurisë / Dëshira ime do të fluturojë gjithnjë drejt tij / Duke menduar përherë për të / Dhe më së fundi, fryma ime e fundit / Për ty do të jetë i dashuri im!…”

Këmbët më dridheshin dhe zemra më rrihte fort. Mbaj mend që dritat e sallës u fikën dhe muzika filloi. Njerëzit në sallë prisnin, ndërsa unë ktheva kokën pas, prisja të vije edhe ti në skenë… Por ti nuk erdhe dhe unë nuk arrija dot të këndoja. Diçka më shtrëngonte fort në grykë. Të prisja ty, si mund të këndoja pa ty?! Kështu, papritmas, ika dhe e lashë skenën. Të gjithë u habitën. Leone më ndoqi pas dhe më mori në krahë. Më dukej sikur isha në krahët e tu. Nuk di si ndodhi. Të nesërmen ndodheshim në plazhin e braktisur. U dehëm, u puthëm. Isha veçse një vajzë e mjerë, e humbur, e braktisur nga fati, nga jeta. Kaluam një natë në hotel dhe të nesërmen ai kërkoi të martohej me mua. Por, çuditërisht, të nesërmen unë ika me vrap dhe nuk desha ta takoja më. Si mund të martohesha me të?! Po ti Alberto? Atë natë kur isha në shtrat me të, një çast, kur Leone flinte, unë i pëshpërita: “Alberto”!… Kujtoja se ishe ti. Kujtoja se kisha bërë dashuri me ty, Alberto, me hijen tënde. Kjo gjë më tmerroi. E kuptova se nuk mund të jetoja me të. Puthja më e ëmbël më sillte buzët e tua, Alberto. Dhe ika, duke e lënë atë në shtrat, ashtu, tek flinte… Ika si një e marrë!”

– Sot në Exlibris –

Nga Visar Zhiti

NDODH QË DHE POEZIA NDRYSHON:

Shohim nëpër anketa dhe intervista të bëhet dhe pyetja për librat që të kanë ndryshuar jetën dhe përgjigje nga më të ndryshmet, të bukura dhe me të papritura, por unë them se ka dhe poezi me ndikim të fuqishëm, që sjellin ndryshime jo vetëm brenda teje, por edhe jashtë, mund të ndryshojnë dhe ngjarje dhe rrjedhën e tyre…

​Dhe ajo poezi mund të jetë nga andej ku s’pritet, e thjeshtë, madje mund të jetë dhe përkthim.

​Kam një të tillë, që më ka ndihmuar. Dhe unë kam poetë të mi, që më kanë bërë të ndjej shumë, më duket se dhe më kanë formuar së brendshmi me poezinë e tyre të madhe.

Dua të kujtoj njërën, disi e veçantë, që më duket se më ndihmoi shmangien e një kërcënimi, që ndryshoi rrjedhën e ngjarjeve. Më ndodhi kur më kishin arrestuar dikur. E kam treguar dhe në burgologjinë time “Rrugët e Ferrit”:

NË QELI:

…Dhe ti kërkon libra në qeli, tallej njeriu tjetër i qelisë. S’lejohen. Po sikur të na pushkatojnë? – thoshte.

Pse, ç’ke bërë ti?

Doja të arratisesha në Kosovë… Por më kapën, m’u hodh qeni i kufirit, më nguli dhëmbët.

Të ka lënë shenja? – u dëshpërova unë. – Do ndonjë copë këmishë ta lidhësh?

Jo, jo, u zverdh ai. Copë e kam, ma shqeu qeni. S’ka shaka me këta! Prano edhe ti që doje të arratiseshe.

Por unë s’kam dashur.

Kurrë? – pyeste ai. E pamundur, përgjigjej vetë. – Po ç’ke bërë? Këta s’të kapin kot.

Do të sqarohet, – thosha unë dhe s’duroja pa sharë: Bastardët. Dhe, kur më erdhën sërish ushqime nga shtëpia, copat e byrekut, që isha i sigurt se qenë lagur dhe me lotët e nënës sime, i ndava me të. Edhe ai i ndau të vetat me mua, vetëm herën e parë. Ushqimet e tij ishin si të blera, kuleç nga ata pesëlekëshit. Edhe dysheku i tij dukej si i reparteve ushtarake. Herë pas here kishte qejf të vishte pardesynë time dhe të shëtiste me të nëpër birucë. Si në qytet, thoshte.

Dhe s’ma linte fshesën në mëngjes, jo ti, jo, se je intelektual. Unë gjeja rast dhe përsëritja poezitë e mia, me frikën se mos nxirrja zë, kur lëvizja buzët. Po flas me vete, e ç’të keqe ka? Bibliotekën e padukshme e kisha lënë atje…

​Tjetri e kishte mbaruar xhiron e tij. Ia shihja hijen në mur, me veshët e mëdhenj. Mi i stërmadh, shumë minj bashkë. Por… Shumria, i thosha, fshati nga je ti, ka kuptimin Shën Meri. Bukur, ë?

Ti në burg s’do të rrish me mua, por me të tjerë, – brengosej ai, – me intelektualë. Njeh ndonjërin?

Jo. Pastaj, se ç’më shkrepi, i recitova një poezi, për një nënë, Donja Maria, ë, ngjan me Shumria, e gjora s’dinte gjë për djalin spiun, “që ia paguante policia”…

Jotja është? – U tmerrova. – Jo, jo, e një poeti kuban.

Kurban? Ku e ke parë?

Asgjëkundi. E ka përkthyer Petro Marko, e ke dëgjuar? Ka luftuar në Spanjë… E ç’të vazhdoja? Quhet Nikolas Gilen, – thashë.

Kush?

Ai poeti. Ia thashë, që ta dinte që s’ishte poezi imja.

Po ti shkruan? – më pyeti befas.

Kam shkruar.

Këtu?

Ndala. Mos kisha folur natën? Kur unë bëja gjumë të çartur, ai flinte i qetë. Po aq i qetë vinte nga hetuesitë, ndonjëherë edhe i ngrënë, sepse binte erë hudhër e sallam, kurse unë kthehesha i rraskapitur, i verdhë, si pa gjak, më thoshte ai, si i porsanëpërmendur nga një të fikët i rëndë.

​H. H. ishte provokatori që më kishin futur në qeli dhe unë i flisja për poezinë. Vetëmbrojtje? Por dhe sulm. Unë për poezitë isha arrestuar. Mos po e rëndoja veten? Dhe për çudi, i recitova poezinë “Donja Maria”:

​​​​E gjora Donja Maria,

​​​​E mjera që s’di gjë,

​​​​Djali i saj – gjarpër pa zë,

​​​​Paguhet nga policia.

​​​​Dje si dhelpra me hile

​​​​Vinte rrotull shtëpisë time.

​​​​Më hodhi ca shikime,

Ish veshur me rrova civile.

E mjera Donja Maria,

Një zonjë tepër e nderuar,

Për djalin s’e ka kuptuar,

Që e paguan policia.

​E di ende përmendësh, e shkruajta tani pa e patur librin ndër duar, shumë gjëra më kanë humbur nga kontrollet dhe konfiskimet, është poezi e poetit kuban Nicolas Guillen, marrë nga libri i tij “Kitarra kubane”, përkthyer në shqip nga poeti dhe shkrimtari ynë Petro Marko.

E kisha gjetur atë libër kur isha gjimnazist në Lushnjën e vogël, ndërkohë ishte ndaluar, sepse miqësia politike e Shqipërisë së Enver Hoxhës me Kubën e Fidel Kastros nuk zgjati shumë, qe ftohur fare, se ata, kubanët, ishin me Bashkimin Sovjetik, ai dhe i mbështeste dhe ndihmonte revolucionin e tyre, marksizëm-leninizmin, kurse Shqipëria ishte fare e vogël, mjerisht e varfër dhe qe ndarë nga kampi socialist, duke shkuar më keq, qe lidhur me Kinën e Mao Ce Dunit e të revolucionit kulturor, ndryshe diktatori Hoxha s’rrinte dot në pushtet.

​Ndoshta atë periudhë të paktë miqësie shfrytëzoi Petro Marko dhe përktheu nga spanjishtja një poet kuban, ia kërkuan sigurisht, por bëri poetin guximtar, gjeti poezi të shkëputura nga vargonjtë e Realizmit Socialist, të çlirëta, gjithë kumbime të artit të Amerikës Latine.

​Ndodhte që biblioteka në provincë e harronte listën e librave të ndaluar a bënte sikur me të njohurit e vet, ndërkaq libra të tillë çoheshin në fabrikën e letrës për t’u ricikluar në letër.

Mbaj mend dhe 4-5 kubanë, që kishin ardhur për specializim në bujqësi, kështu thuhej, mësonin të prashisnin dhe pasdite rrinin te një lulishte e vogël para hotelit të vetëm që kishte qyteti, “Myzeqeja”, mblidheshin kalamajtë përreth tyre dhe thoshin me zë të lartë: Kuba si, janki no!

Ata qeshnin, njëri guxoi e bërtiti si me të tallur: Kuba no, janki si!

S’e di a e denoncuan?…

Mes tyre ishte dhe një zezak i gjatë e i hollë, ia kërkova adresën dhe unë, e mbaj mend, quhej Nadividat, shkruaji që tani, po të duash, një letër motrës time Dalia në Havana, tha, se përgjigjet, etj, etj.

​Bëri bujë në Lushnjë që Sekretari i Parë i Partisë, shoku Q. M. u caktua në një delegacion qeveritar që të shkonte në Kubë. Nuk e di pse u gëzuam dhe ne, kalamajtë e lagjes. Kur u kthye, bëri një takim me intelektualët e Lushnjës, ku ishte dhe im atë me të gjithë estradën ku ai punonte. Sekretari i Parë u foli për mrekullinë kubane nën udhëheqjen e Partisë Komuniste, ku krahas kasolleve, kishte vetura dhe grataçiele dhe tregoi për betejën në Plazhin Zhiron (Playa El Girón) në Gjirin e Derrave (Bahia de Cochinos), ku zbarkuan emigrantë kubanë të mbështetur nga CIA për të përmbysur regjimin e Fidel Kastros. Përpjekja dështoi. Revolucioni kuban kishte fituar kundër imperializmit amerikan. Plazhistët, ashtu siç ishin me rroba banjoje, ishin hedhur në sulm, e kishin goditur armikun me çadrat e plazhit, me këpucë kokës dhe në muze dokumentohet kjo luftë me fotografi e armë e avionin e rrëzuar, etj.

​Asosacion idesh. Një avion tjetër amerikan është në Muzeun e Kalasë së Gjirokastrës, që forcat tona ajrore syshqiponja e rrethuan në qiellin tonë dhe e detyruan të ulet, të zenë rob. Ka dhe një poemë për këtë akt heroik…

Mbas rënies së komunizmit dolën të dhënat se ai avion i vogël kishte ngatërruar aeroport nga shkaku i mjegullës, po fluturonte për në Napoli dhe u ul ulur vetë në Rinas, kur aeroporti kishte nisur të ndërtohej nga të burgosurit politikë. U botuan dhe ç’kishte thënë piloti amerikan në Ministrinë e Punëve të Brendshme, që e kishin trajtuar mirë duke i dhënë leje të ikte, por pa aeroplanin.

​E kam shkruar këtë histori dhe në burgologjinë time “Rrugët e ferrit”. Ndërsa në Vlorë është një copëz plazhi që u quajt “Zhiron” dhe ndoshta të rinjtë s’e dinë përse. Ndonjë dhe e shpjegon me fjalën e zakonshme shqipe “xhiro”, që do të thotë “vjen rrotull”, kur dhe xhiro është huazuar dhe vjen nga italishtja.

Atëgere si gjimnazist ia kisha shtuar bibliotekës time edhe një libër tjetër të ndaluar, “Kitarra kubane” dhe ia dhashë dhe shokut tim, Sherif Bali, ishte nja dy klasë më lart se unë në gjimnaz, shkruante lirika të mrekullueshme eseniniane, ishte ndër ata të paktët që i besonte vëllai im më i madh, Ilirjani, prej tij dhe unë. Na pëlqeu aq shumë poeti kuban, mësuam poezi të tij përmendësh, ia thoshim njëri-tjetrit…

​Kërkoj sot të di më shumë për atë poet…

​POETI I KITARËS KUBANE

Nicolás Cristóbal Guillén Batista, lindi më 10 korrik 1902 në Camagüey, Kubë dhe vdiq më 16 korrik 1989 në Havanë, atë vit kur do të shëbej Muri i Berlinit dhe do të binte komunizmi në Europën Lindore.

Rridhte nga një familje me prejardhje afrikano-evropiane, babai i tij ishte një gazetar liberal, u vra nga forcat qeveritare në 1917.

Nicolás Guillen boton “Sóngoro Cosongo” (1931), “West Indies Ltd” (1934)… Në vitet ’30 (shekulli i kaluar) u arrestua si kundërshtar i regjimit të Gerardo Machado. U përjashtua gjatë regjimit të Batista-s në vitet ’50 dhe qëndroi në ekzil për disa vite në Amerikën Latine dhe Europë.

U kthye pas revolucionit të 1959, u bë anëtar i Partisë Komuniste të Kubës dhe u rreshtua plotësisht përkrah Fidel Kastros.

U emërua Poet Kombëtar i Kubës në 1961 dhe u bë president i Unionit Kombëtar të Shkrimtarëve dhe Artistëve të Kubës (UNEAC) .

Botoi më vonë “El gran zoo” (1967) .

Nicolas Guillen do të bëhej figura kryesore e poezisë afro-kubaneze (poesía negra), duke kombinuar ritme muzikore nga “son” me onomatopoetikat dhe dialogun popullor për të përshkruar mënyrën e jetës së komunitetit…

Mori mbështetje të madhe shtetërore, përfshirë botime, çmime dhe përfaqësime ndërkombëtare si poet dhe “zë i popullit revolucionar”.

Është fitues i Çmimit Ndërkombëtar “Botev” (1976), Çmimit për Paqe Lenin/Stalin (1954), – mjerë paqja si Donja Maria e poezisë tij me këto emra çmimesh kështu, – them unë. Mori dhe Çmimin Kombëtar për Letërsinë e Kubës (1983), etj.

Guillén simbolizon përzierjen kulturore kubaneze dhe luftën kundër racizmit dhe pabarazisë. Ai solli në letërsi klithmën, ritmet dhe narrativat e diasporës afrikane në Kubë. Veprat e tij vazhdojnë të studiohën dhe të përkthehen në më shumë se 20 gjuhë, etj, etj.

* * *

Kur isha student në Shkodër, një herë me Profesorin tim, të urtin Vehbi Bala, ra fjala për Nicolas Guillen dhe ai më tregoi se kishte qenë bashkë me të në Rumani, në një festival poezie në Bukuresht. I kishin venë bashkë në një veturë dhe ai, Guillen-i, kishte nxjerrë makinën e shkrimit nga çanta, të vogël, dhe po i rrihte tastat shpejt e shpejt me gishtrinj, po shkruante direkt dhe bisedonte, një artikull për Vehbi Balën, që u botua në Kubën e tij, po më tregonte Profesori, një faqe gazete dhe titulli i shkrimit, mbaj mend që kishte dhe fjalën zemër.

Si i kishin shkrimtarët makinat e shkrimit në Kubë, me autorizim si ata pak shkrimtarë që i kishin me leje në Shqipëri? Të regjistruara në Degën e Punëve të Brendshme se mos shtypnin gjëra të ndaluara, – larg qoftë, trakte e shpërndaheshin fshehurazi… se dhe kishte ndodhur…

A kishte dalë libri i tij shqip atëhere? A i tha Profesori Vehbi Bala poetit Kuban Nicolas Guillen që e kishte përkthyer Petro Marko, një revolucionar, që kishte marrë pjesë dhe në Luftën Civile të Spanjës, që në çdo vend që kishte shkuar e çdo regjim e fuste në burg? Që herë pas here i ndaloheshin veprat në atdhe nga regjimi, më keq se në Kubë? E Guillen a i tha se ishin të zhgënjyer nga komunizmi apo kjo u ndodhte vetëm atyre që përndiqeshin prej tij? Jo, jo…

Çfarë, duhej pritur radha?

E KUBA?

​Është ishulli më i madh në Karaibe, 110.860 km katrorë, – sa 4 herë Shqipëria jonë, – afër brigjeve të Floridës, mes Gjirit të Meksikës, që ka sugjerime të quhet Gjiri i Amerikës si një reagim kundër Meksikës për çështje të emigracionit gjatë Presidencës Trump.

​Si një hardhucë të blertë, – e quan ishullin e Kubës poeti Guillen.

Ka 11.2 milionë banorë, – kaq a më shumë është diaspora shqiptare nëpër botë, – kryeqyteti është Havana. Rimon dhe me Tirana. Kuba ka ende regjim socialist një partiak me Partinë Komuniste në pushtet dhe kryetari i partisë është dhe presidenti i vedit. Zgjedhjet janë të kontrolluara dhe nuk lejohet parti tjetër si në Shqipërinë diktatoriale.

​Marrëdhëniet e Kubës me SHBA mbetetn të tensionuara që nga revolucioni i 1959 me ligjin e embargos në fuqi, të përkeqësuara sërish me administratën Trump.

​Mbaj mend që në librin “Kitarra Kubana” nuk flitet mirë për SHBA e jankit.

Dhe në Kubë në vitet ’60 dhe ’70 u vendos një kontroll i rreptë mbi letërsinë dhe artet. “Brenda revolucionit – gjithçka; jashtë revolucionit – asgjë”, – tha Fidel Kastro gjatë atij fjalimit të famshëm “Palabras a los intelectuales” (“Fjala për intelektualët”) në 1961 përpara një grupi shkrimtarësh, artistësh në Bibliotekën Kombëtare.

​Si Fjala e Enver Hoxhës në Pleniumin IV të PPSH për letërsinë dhe artin në Shqipëri (1973). ​​

Edhe në Kubë kushdo që shkruan, pikturon, kompozon duke menduar ndryshe nga ç’do partia, rrezikon të shpallet armik i popullit ose kontrarevolucionar. Deviatorët akuzohen si në Shqipëri për “dekadencë borgjeze” ose “influenca perëndimore” dhe merren masa kësisoj: ​​​

– Izolim shoqëror, përndjekje mediatike, ndalime udhëtimi. (Edhe Shqipëria i kishte…)

– Ndalim botimi, internim ose burg. (Si te ne…)

– Punë të detyruar në kampet e famshme UMAP: Unidades Militares de Ayuda a la Producción. (Në Shqipëri ishin shumë më të rënda burgu i Burrelit, Këneta e Maliqit, Tepelena, Grabiani, Spaçi, Qafë-Bari, etj.)

Poeti Kombëtar, Nicolás Guillén, nuk ka pasur probleme me regjimin komunist kuban, përkundrazi, ai u la të bëhej një figurinë qendrore e kulturës zyrtare revolucionare. Kështu dhe në Shqipëri, se diktaturat ngjajnë, letërsitë e tyre jo dhe aq…

Ndërkaq kolegë të Nicolas Guillen si:

1. Poeti dhe eseist Heberto Padilla u arrestua në vitin 1971, pasi botoi librin Fuera del juego (“Jashtë lojës”) që kritikon sistemin. Shkaktoi një tronditje të madhe në botën letrare dhe u njoh ndërkomtarisht si rast. ​Shumë intelektualë të njohur botërorë, Jean-Paul Sartre, Mario Vargas Llosa, Susan Sontag, Octavio Paz, etj, protestuan kundër regjimit kuban.

2. Reinaldo Arenas (1943–1990), shkrimtar homoseksual, opozitar i regjimit, u persekutua për vite të tëra. U arrestua dhe u dënua me burg. Ai u arratis nga Kuba më 1980 gjatë eksodit të Marielit dhe botoi kujtimet e tij tronditëse Antes que anochezca (“Para se të bjerë nata”), dëshmi të censurës, represionit dhe homofobisë në Kubë.

3. Guillermo Cabrera Infante, një nga shkrimtarët më të njohur kubanë në mërgim. Fillimisht mbështeti revolucionin, por më pas u kthye kundër regjimit dhe jetoi në Londër për dekada, ku botoi vepra si “Tres Tristes Tigres”. Ishte i ndaluar në Kubë.

Me burgosje shkrimtarësh e pushkatime poetësh Shqipëria ia kalon jo vetëm Kubës, por…

Sociologë e politologë ndajnë mendimin që në Shqipëri censura ishte më e rreptë dhe më sistematike nën Enver Hoxhën, ku edhe shkrimi i një poezie: “e dyshimtë”, mund të çonte menjëherë në 10 vite burg, etj, etj.

Po le të kthehemi te ajo poezia e Nicolas Guillen, që çuditërisht u botua dhe në Shqipëri:

PËR NËNËN E BASHKËPUNËTORIT…

​

Dhe gjeta origjinalin

“Doña María”:

¡Ay, pobre doña María,

ella que no sabe nada!

Su hijo, el de la piel manchada,

a sueldo en la policía.

Ayer, taimado y sutil,

rondando anduvo mi casa.

¡Pasa! – pensé al verle – ¡Pasa!*

(Iba de traje civil.)

Señora tan respetada,

la pobre doña María,

con un hijo policía,

y ella que no sabe nada.

Vazhdon të më pëlqejë përkthimi i Petro Markos, ka muzikalitet, dëshpërim, imazh, pafajësi dhe keqardhje për nënën e atij që është bashkëpunëtor i policisë sekrete, spiunit dhe ka shtuar fjalët ‘gjarpër’ e ‘dhelpër’ për të, sigurisht është mllefi i tij për ata që e ndiqnin gjatë diktaturës, një denoncim artistik i atëhershëm, aq mundej dhe besoj dhe autori e ka tejkaluar atë poezi në vendin e tij si të ishte për kohën para revolucionit, gjatë regjimeve antipopullore.

Ta ketë patur me spiunët e Realizmit Socialist? Do t’më pëlqente, prandaj…. Po edhe atë do ta kenë denoncuar kolegë, ndonjë nga shokët do t’i ketë çuar letër dhe Fidel Kastros… Do t’i kenë urryer dhe poezinë, tirazhin e librave…

Por më intereson tani dhimbja për nënën e spiunin, Marien e gjorë që nuk di gjë, e ndjej dhe unë, një mëshirë e tillë ishte e ndaluar, natyrisht në kah të kundërt atëhere, se mund të mësonim kështu zbutjen e luftës së klasave, kur ajo ashpërsohej gjithnjë e më shumë, e kisha ndjerë fort mbi kurrizin tim…

Dhe u arrit kulmi dramatik, unë arrestohem për poezitë e mia, kur isha mësues në një fshat të Kukësit dhe në qeli më futën një provokator, të cilit i flisja për poezinë.

Hetuesi më lemeristë netëve, më pyeste për shokë të mi poetë… kujtoja nënat e tyre… dhimbja dhe vuajtja po më shembnin… hetuesi ngulmonte mizorisht, ndër të tjera donte bashkëpunimin tim, se do të kisha lehtësira, do të dënohesha më pak… Dhe Hyji i poezisë sikur më tha që t’ia recitoja në qeli provokatorit tim H. H. “Donja Maria”-n e Nikola Gilenit, neverinë dhe urrejtjen time për spiunët…

Besoj poezia bëri kthesën. Se provokatori i raportoi hetuesit dhe ai do më thoshte pas ca ditësh: Ne kishim menduar një gjë të mirë për ty, por ti s’e meriton… dhe u la kjo çështje, të paktën për gjatë kohës së hetuesisë.

E kam shkruar se siç thoshin ata që partizanët ia merrnin armët armikut dhe me to e luftonin atë, ne shpesh kemi qendruar dhe jemi përpjekur t’u përgjigjemi duke përdorur dhe armët e tyre”, poezitë që ata botonin, ata libra që më pas edhe i ndalonin apo i grinin duke i bërë letër të bardhë sërish si harresa.

Burgu do të kishte halle edhe më të mëdha e tmerre të tjera, po edhe pasburgu ende në diktaturë, përndjekjet, braktisjet, asnjë e drejtë, dhuna prapë, kërkesa për bashkëpunim me Sigurimin e Shtetit, se tani, sipas tyre, do të isha dobësuar më shumë, do të doja një punë që ta përballoja, jo gjithmonë punëtor krahu dhe do të ëndërroja të botoja poezi, por pa lejen e tyre s’bëhej dhe unë vazhdoja dhe refuzoja, jo, le të bëhej ç’të bëhej, qoftë dhe në burg prapë le të më çonin… dhe ajo “Donja Maria” – e gjora poezi… – më nxirte para fytyrën e nënës, e të gjitha nënave…

Nëna është poezia që e ndryshon jetën!

`

* * *

​

Tani dhe Nicolas Guillen dhe Petro Marko janë në jetën tjetër. Ndoshta ndodh të takohen në kopshtet qiellore, shumë miq e shokë mund të jenë në Purgator e një pjesë në Ferr. Takohen si të mundin, flasin për poezinë, por dhe për komunizmin mbase, që ka rënë e s’ka rënë. Si është Kuba, është zbutur? Shkëlqen ende ylli Guillen? Shqipëria ka ndryshuar shumë së jashtmi, ata që bënë diktaturën, janë shndërruar në demokratë, po ndërtojmë kapitalizmin duke shëmbur të vjetrën, si ngrehina, po edhe të renë, po i doli para… Gjithsesi Petro Markon po e çmojmë më shumë.

Fëmijët shqiptarë të “Donja Marieve” shqiptare? Janë më mirë seç ishin, janë pasuruar, merren me biznes, kanë shkuar jashtë shtetit, Romë, Paris, Londër, Vjenë, New York… bëjnë pushime buzë oqeanit në plazh dhe shohin me nostalgji nga ishulli që s’duket, Kuba, në fakt në ishullin politik që kanë brenda vetes së tyre.

Dhe ndjeva dëshirën ta përkthej dhe unë tani poezinë e Guillen-it, “Donja Maria”, m’u gjend, më ndihmoi, të vazhdojmë bisedën:

ZONJA MARIA

(përkthim imi)

Ah, e urta zonja Marie,

s’di gjë ajo, e vrerosur,

I biri – lëkurë njollosur,

u bë spiun policie.

​​

Dje erdhi në shtëpinë time,

Pa librat, ç’kisha shkruar.

Shkofsh ku ke për të shkuar!

(Ish veshur me rroba civile)

​​ Grua shumë e respektuar,

Por gjë s’di Zonja Marie,

Të birin, agjent policie,

Fshehtas e kanë dekoruar.

Nuk e pata dot mllefin brilant të Petro Markos, as kafshët që s’i ka origjinali i poezisë dhe shtova librat dhe një dekoratë. Përkthimi sipas kohës…

—————————

Faleminderit

dhe mirënjohës

ExLibris

Kosta Nake/

Udhëtimeve të mia u kanë munguar ngjitjet në bjeshkët e Veriut dhe shkelja poetikisht ndër to është sa joshëse në vështrim panoramik aq dhe lehtësuese në kursimin e sforcimeve fizike. Vitin e kaluar kundrova një copëz Drini nga lartësitë e kalasë së Rozafës, kryelumi ynë që mbledh rreth vetes njerëz e ndodhi, ai që shpërndan madhështinë e vet me zemërgjerësi në të dy anët e shtratit të vet. Camaj në rininë e vet ka qenë udhëtar dhe misionar në ato vise.

“Erdhacaku vetëm

ndezi zjarmin e u ndry mbrendë

mori letër e pendë

e shkroi kangën e parë.” (Ai që i bie fyellit në hanë, f.160). Kemi përjetuar disa herë shkarkime të frikshme të ujërave në kaskadën e Drinit dhe kjo i bën më të prekshme legjendat:

“Dri, pse m’i more shpitë e bâme n’ranë?” (Grue e pjekun, f.158)

“Lokja n’gurgllimet e tingujve

të valëve drinore ndien fjalët e gjakut të vjetër

të marrun prej urave druni.” (E bija e grues apo urat mbi Dri, f.159).

Malet hijerëndë ndajnë pushtetin me lumin dhe një paralelizëm i gjatë mes botës së kafshëve dhe shoqërisë njerëzore sjell ashpërsinë e natyrës dhe erën e gjakut.

“Rrinë dy korba mbi pyrg:

nji këqyr Drinin e tjetri malin.

…Për nën korba dy bij kryezotash.”

Shpendi i dytë e vrau të parin. Kryezoti i dytë

“N’vend të thojve kish kthetra në duer

e me to i nxori frymën

vëllaut t’ vet në gjumë.

…mandej ktheu e ndenji n’shkamb

qyqe vetëm nji shekull.” (Dy korba, f.164)

Një nga shkaqet e vëllavrasjes ilustrohet me katundin Djepëz ku dy vëllezër “ndashin ujin ndër dy vija/secili për arë të vet”. Ara e vëllait të vogël po digjej nga vapa sepse ndarja e vadës nuk ishte e drejtë. Një detaj i zgjedhur për sasinë e ujit që merrte secili: Pepa, vëllai i madh, këput katër fije bari dhe i lëshon në ujë; tri fije kalojnë nga vija e Vocit – vëllait të vogël. Voci lëshon dy fije dushku dhe të dyja i shkojnë atij. Sakaq fillon grindja. Voci rrëmben shpatën e varur te lisi, kurse Pepa rrëmben sëpatën. Pepa e vret vëllain e vogël dhe ngjitet natën në bjeshkë.

“Nesër nade pa ra dielli

npër shkambije deri n’lum

lypshin korbat diçka

t’humbun n’terr, natën. (Vada, f.177)

Vëllavrasja është vetëm një kthinë në domenin e madh të gjakmarrjes. Në njërën prej legjendave Lum Brimzi i kërkon gruas të ndezë zjarrin se po vjen një mik. E njeh të huajin që vjen “prej dhenash fort larg” se është lypës gjaku dhe i tregon për vetmitarin te shpella. Të nesërmen

“tue ra dielli mbi borë

…flakroi shpata

e krisma e saj ushtoi deri poshtë.” (Vrasja e vetmitarit, f.175)

Bjeshkët kthehen në skenë për të takuar legjendën me historinë nëpërmjet figurës së heroit tonë kombëtar dhe për të mos e humbur tiparet e veta, e paraqet vetëm hijen e tij.

“Atbotë Skanderbegu u zhduk mbas malit,

por andej lumit hija i eci mbi lisa me qindra vjet

për rrugë tue shkue për Kru.” (Hija e Gjergj Kastriotit, f.172)

Epizmi i atyre anëve të befason me lirizmin që sjell këqyrja dhe joshja e femrës dhe sakrifica që duhet bërë për të fituar dashurinë e saj. Elementë të hershëm të legjendës ndeshim aty ku marrëdhëniet i kapërcejnë kufijtë njerëzorë si tek rasti i gjarprit që donte

“tambël për me nxjerrë

në gjijt e Ledjes vashë

deri sa helmi idhshëm

i kulloi npër dhambë

si nji fjalë mallkimi

e iu ngri gjaku Ledjes. (Ledja, f.190)

Një joshje vështirësisht e përballueshme për poetin janë gjijtë e femrave, kroje ujëbardhë e jetëdhënës.

“Mbramë te votra me prush prej bungut

kam ndiemun erën e gjijve të plotë

e nuk dij pse thëngjill u bana të digjem.” (Burri e lumi, f.156)

“Burri i huej, ai hyni në mkat

e ngrohu shpirt e korp

n’gryckat e teshave t’mija.” (Mjellma e nusja, f.157)

Përmasat e legjendës rriten kur shohim trimin hipur në kalë “në tesha të bardha zadrimore” dhe përgjigja që i jep plakës: “Jam dashnue në nji femën/që i ka syt si krah korbi nën diell.” Kalorsi i kërkon gjogut t’i ngjitet shkëmbit thikë për të shkuar te shtëpia ku ishte gruaja “guri i paçmueshëm në qelq.” Në mëngjes dëgjohet vajtimi i plakës për kalorsin që ishte rrëzuar në Drin së bashku me gjogun. (Kalorsi, f.181)

Tragjike është edhe dashuria e Vonit me Herën. E rrëmbeu djali vashën, po

“pas mesnate ra shi

e shkrepi vetima në lis

e vranë zotat Vonin.”

Po befasia i kalon të gjitha pritshmëritë sepse në vend të vajtimit

“Në mëngjes herët

Mbi gur vetëm, vetëm

Hera po terte flokët

edhe lidhte gërshetat

ma e bukur se kurr.” (Dita e pranveravet, f.185)

Një flirt i ndodh edhe Skënderbeut.

“Grueja i pruni Gjergjit

venë të kuqe e ‘i rrotull djathë,

fier t’njomë e gjij të bardhë.” (Grueja e Skanderbegu, f.173).

Rrjedhë ndryshe ka legjenda e rrëmbimit që ka në pikënisje burrin shpërfillës ndaj gruas Lule. Ai punon gjithë ditën larg dhe vetëm muzgu e sjell në shtëpi. Në mungesë të tij, te Lulja shkon një çakall që ha dhe pi si njeri. Kur Lulja i kërkon të shoqit të ngjitet në bjeshkë për të parë lulet e borës dhe ai i përgjigjet se dera e shtëpisë duhej të rrijë hapur gjithë ditën, çakalli e merr Lulen dhe zhduken. (Lulja e borës, f.218). Camaj risjell në vargje edhe legjenda të njohura të animizimit si ajo e liqenit të Prespës ku burri kthehet në peshk të argjendtë, kurse nusja në mjellmë, varianti i kthimit të motrës në qokth nga hidhërimi për vëllain e humbur, legjenda e Gjerit të Vogël që del të sfidojë sqapin, por Ora e kthen në bjeshkë, Syka që merr mësime nga qyqja dhe kthehet në vajtojcë.

Nga Roland Qafoku/

I kam shijuar këto pushime edhe për një arsye më shumë. Për leximin e biografisë së plotë nëpërmjet trilogjisë “The last lion” (Luani i fundit) të figurës së Winston Churchill, botim i vitit 1988 nga “Dell Publishing”. Dy herë kryeministër; herën e parë nga 1940 deri në 1945; Herën e dytë nga 1951 deri në 1955, për 62 vjet anëtar i parlamentit, disa herë ministër, anëtar i Partisë Konsevatore dhe anëtar edhe i Partisë Liberale, i diplomuar si ushtarak në “Royal Military Colledge” dhe shërbeu si oficer në disa detyra në front, historian, piktor dhe autor i disa librave, padyshim që ai është figura më emblematike e Britanisë dhe jo vetëm e shekullit të 20-të. Autori i kësaj trilogjie, William Manchester, një gazetar amerikan, solli historinë e plotë të jetës së Churchill: Vëllimi i parë, nga lindja në 1874 deri në 1932 me nëntitullin “Vizioni për lavdi”; Vëllimi i dytë që i kushtohet përgatitjes dhe nisjes së Luftës së Dytë Botërore nga 1932 deri në 1940 me nëntitull “I vetëm” dhe vëllimi i tretë nga 1940 deri në 1965 me nëntitullin “Mbrojtësi i mbretërisë” të cilin e përfundoi Paul Reid pas vdekjes së ëilliam Manchester. Për ta siguruar këtë xhevahir në bibliotekën time i jam shumë mirënjohës mikes time në SHBA Rajmonda Moisiu për të cilën nuk më mjaftojnë fjalët falenderuese.

Libri është njëherësh jo vetëm historiane e detajtuar e jetës së Winston Churchill por edhe hostoria e Britanisë së Madhe në këto vite. Ajo që e karakterizon këtë biografi tërësisht shkencore por e thjeshtuar në të shkruar është sjellja për lexuesin i një oqeani faktesh, interpretimi i tyre, kontaktet dhe intervistat e tij me vetë Churchill por edhe me personazhe të tjerë që e kanë njohur dhe bashkëpunuar me të. Kjo trilogji është edhe një model se si shkruhet një biografi. Larg skemave dhe klisheve të disa historianëve që ne jemi mësuar ti kemi në Shqipëri, apo të dikujt që boton e boton pa fund, por në libra nuk ka së paku një intervistë me një personazh dhe personalitet për ngjarjen që trajton. Duke shkëlqyer si në gazetari dhe në histori, ëilliam Manchester ka treguar mjeshtëri në këtë drejtim duke lënë për brezat pasardhës një pasuri me vlerën e një thesari.

Pjesa më e rëndësishme e librit për një lexues shqiptar sigurisht është ajo që lidhet me Shqipërinë. Jam befasuar se vetëm në Vëllimin e dytë, Shqipëria është përmendur 14 herë në pasazhe dhe paragrafë të gjatë. Për ta kuptuar më mirë rëndësinë e vendit tonë në raport me figurën e Winston Churchill, mjafton të vërejmë se Jugosllavia brenda të cilës ishin 6 republika që më pas u bënë shtet, është përmendur 9 herë. Në fakt ka shumë versione dhe deri në debate se cili ka qenë roli i britanikëve dhe personalisht Winston Churchill në Shqipëri në këtë kohë. Ka aludime derin në tradhëti ndaj shqiptarëve dhe deri deri në një premtim sipas të cilit Churchill-i i premtoi Greqisë që do ti jepte Jugun e Shqipërisë pas përfundimit të Luftës.

Për të qenë sa më të saktë dhe korrekt me këto teza dhe hipoteza, unë kam nxjerr nga libri disa pasazhe që lidhen me rolin e Churchill-it me Shqipërinë. Si fillim, atmosfera përpara pushtimit të Shqipërisë nga Italia ndjehej dhe dihej shumë mirë në Londër.

Në faqen 385 shkruhet:

“Benito Mussolini po mobilizohej për një pushtim të Shqipërisë, ndërkohë që Adolph Hitler-i kishte deklaruar se Gjermania do ta mbështeste Duçen: Në të vërtetë, është e qartë se diktatori gjerman nuk mund të përballonte të shihte rënien e kolegut të tij italian”.

Por çfarë dinte konkretisht Winston Churchill për këtë pushtim dhe çfarë bëri ai dhe Britania?

Në faqen 408 shkruhet:

“Mbrëmjen para se Duçe të niste aventurën e tij në Shqipëri, Winston Churchill kishte darkuar në Cherkeley, shtëpinë e Beavebrook në fshat pranë Leatherhead. Ndërsa miqtë e tij po luanin tavëll, ai i ishte afruar për të biseduar me një prej mysafirëve – Arthur Christiansen, gazetar dhe redaktor i gazetës ‘Daily Express’. Churchill dukej në siklet dhe, siç e shkroi Christiansen në kujtimet e tij, dukej sikur “po i rrotullonte fjalët rreth qiellzës së tij dhe po i lëpinte ato para se të shqiptonte”. Ai pyeti: “Ku është Flota Britanike sonte? Po rri pezull në Gjirin e Napolit. Pa dyshim – ah – Komandanti i anijeve britanike në Napoli është – ah – duke u argëtuar në breg, padyshim me urdhër të – ah – vetë Musolinit në klubin e jahteve të Napolit.” Pas kësaj sjellja e Winstonit ndryshoi: Ai u vërenjt, përtypi puron dhe pastaj gromëziu: “Po ku duhet të jetë Flota Britanike sonte? Në anën tjetër të atij vendi të quajtur Itali, në Detin Adriatik, jo në Detin Mesdhe, për ta bërë të pamundur përdhunimin e Shqipërisë”.

Pushtimi i Shqipërisë krijoi një situatë jo të lehtë në Britani.

Në faqen 420 shkruhet:

“Përpara debatit parlamentar për Shqipërinë, më 13 prill, Kryeministri (Neville Chamberlain) thirri Winstonin “me shpresën për ta mbajtur Dhomën sa më të bashkuar të jetë e mundur”. Në debat, Churchill mbështeti garancinë e Chamberlain për Rumaninë dhe Greqinë dhe tha se priste “marrëveshje edhe më efektive me Turqinë”. Nëse do të arrihej një ‘plan i shkëlqyer; i aleancave të detyrueshme, tha ai, ‘edhe tani, në orën e fundit’, bota mund të kursehej ‘nga pasojat më të rënda’. Në të njëjtën kohë, ai pyeste veten se si Qeveria e Madhërisë së Tij mund të merrte angazhime kaq të gjera kur mbrojtja e Britanisë ishte kaq e dobët, – si mund të flisnin kaq me zë të lartë kur fuqia juaj është shumë e vogël. Të paktën, argumentoi ai, Parlamentit duhet t’i kërkohet të miratojë rekrutimin e të rinjve britanikë. Pse qeveria kishte heshtur për këtë çështje urgjente? Ai nuk mund ta kuptonte pse qeveria kishte heshtur për çështjen më urgjente. Pas kësaj pyeti: Si mund ta durojmë të vazhdojmë të jetojmë jetën tonë të rehatshme dhe të lehtë këtu në shtëpi, të pavullnetshëm as ta quajmë botën ‘detyrim’, të pavullnetshëm as të marrim masat e nevojshme me anë të të cilave ushtria që kemi premtuar mund të rekrutohen dhe pajisen vetëm me pajisje.”

Çudia është se interesimi i Britanisë për Shqipërinë kalonte nga Greqia. Këtu nis një situatë shumë e ndërlikuar. Por autori William Manchester ka kuptuar gjithçka në dëm të Shqipërisë nga e cila përfitonte Greqia. Ja dhe fakti që ai paraqet.

Në faqen 428 shkruhet:

“Që nga rënia e Shqipërisë, për shembull, qeveria në Athinë kishte ndaluar botimin e çdo artikulli që kritikonte fashizmin ose nazizmin – kjo pavarësisht garancisë së Britanisë për kufijtë e Greqisë.”

Por indiferenca ndaj Shqipërisë ishte masive. Gati po luhej Koncerti i Dytë i fuqive evropiane. Por me një ndryshim: Dy fuqi pushtonin territore, të tjerët rrinin dhe vështronin.

Në faqen 488 shkruhet:

“Ai (Winston Churchill) përmendi pushtimet e Austrisë, Çekosllovakisë, Abisinisë dhe Shqipërisë, duke vënë në dukje se Duçe dhe Fyhrer i quanin ato çlirime dhe komentoi: Nuk është çudi që ka një heshtje të tillë nga të gjithë fqinjët e Gjermanisë dhe Italisë, ndërkohë që pyesin veten se cili do të ‘çlirohet’ më pas.”

Akoma më me vlerë janë edhe fotografitë në libër. Në një prej tyre paraqitete një karikaturë e kohës në qendër të së cilës është Churchil me një letër në sqetull ku shkruhet: Nuk kam frikë nga Hitleri dhe ka si titull: Silleni atë përsëri – është shansi juaj i fundit.

Ndërsa në diciturë shkruhet:

“Në pranverën e vitit 1939, diktatorët kishin pushtuar Evropën; Memel (Rajon në Lituani), Shqipëria dhe ajo që kishte mbetur nga Çekosllovakia e pavarur, ranë në duart e Hitlerit dhe Musolinit. Tani pjesa më e madhe e medias britanike dha alarmin.”

Mjafton këto pasazhe për të kuptuar se ende trajtimi i Luftës së Dytë Botërore në historinë e Shqipërisë ka ende mangësi. Kjo trilogji duhet të kthehet në një referencë e rëndësishme për çdo tezë dhe hipotezë. Për ata që bëjnë studime të thelluara dhe profesionale. Jo prej atyre që nxjerrin konkluzione dhe pastaj shkruajnë tekstin. Për të mos folur për ata që nuk bëjnë asgjë dhe komentojnë për çdo gjë.