Me rastin e 117 vjetorit të vdekjes të Naim Frashërit/

Nga Rafael Floqi/

Rumiu “Që të jesh një qiri nuk është e lehte. Pasi qe te japësh dritë më parë duhet te digjesh”/

Fjalët e Qiririt/

Në mes tuaj kam qëndruar

E jam duke përvëluar,

Që t’u ap pakëzë dritë,

Natënë t’ua bënj ditë.

Do të tretem, të kullohem,

Të digjem, të përvëlohem,

Që t’u ndrinj mir’ e të shihni,

Njëri-tjatërin të njihni.

Për ju do të rri të tretem,

Asnjë çikë të mos mbetem,

Të digjem e të qanj me lot,

Se dëshirën s’e duronj dot.

Unë zjarrit nuk i druhem

Dhe kurrë s’dua të shuhem,

Po të digjem me dëshirë,

Sa të munt t’u ndrinj më mirë.

Kur më shihni se jam tretur,

Mos pandehni se kam vdekur;

jam i gjall’ e jam ndë jetë

jam në dritët të vërtetë,

Unë jam në shpirtin tuaj,

Mos më kini për të huaj,

M’është falurë durimi,

Andaj po digjem si trimi,

Se ma k’ënda t’u bënj mirë,

Të mos mbeti n’errësirë.

Jakëni rreth meje rrini,

Flisni, qeshni, hani, pini,

Në shpirt kam dashurinë,

Pa digjem për njerëzinë,

Lemëni të përvëlohem,

nukë dua më të ftohem,

Dua ta djek trupn’ e kretë

Për atë zotn’ e vërtetë.

Me zjarr ta djek mushkërinë

E të tretem për njerinë,

Bashkë me gëzimt të tija

të vete te perëndia.

Unë dua njerëzinë,

Mirësin’ e urtësinë.

Në bëhi shokë me mua,

Në më doni si u dua,

Njëri-tjetërin në doni,

Të paudhë mos punoni.

O zëmëra fluturake,

Qasju pakë kësaj flake!

Mase krahët t’i përvëlon,

Po dhe shpirtin ta shënjtëron.

Unë duke përvëluar,

Njerëzit i kam ndrituar.

Kam qënë mik me njerinë,

Andaj i di e më dinë.

Gjithë tuajt’ i kam parë,

Mëm’ e at’ e fis e farë,

Si tani gjithë i kam ndër mënt,

Që rrininë më këtë vënt.

Edhe sot nër ju ata shoh,

Se shpirtin e tyre ua njoh,

Dhe unë si ju jam nderruar

E jam përzjer’ e ndryshuar,

Pa jam bërë shumë herë

Zjar e uj’ e balt’ e erë.

Jam një shkëndijë pej qielli

dhe një drudhëzë pej dielli.

Edhe ndër qiej fluturonj,

Edhe brënda në det qëndronj,

Shumë herë fle në baltë,

Diku ndodhem dhe në mjaltë.

Bënem qëngj e kec i pirë,

Lul’ e bar e gjeth i mbirë.

Dua shumë fjalë t’u them,

Po trëmbem mos i bënj ujem.

E ku shkruhenë në kartë

Fjalët’ e gjuhësë zjarrtë.

Poezia e Naim Frashërit, “Fjalët e Qiririt” aq e njohur nga lexuesi shqiptar, ngërthen në vetvete, edhe pse në pamje mjaft e thjeshtë, nivele të ndryshme analize intertekstuale dhe leximi që mund të zbërthehen më thellë edhe si ndikim të rregullave të poezisë sufiste, e veçanërisht të poetit persian sufist Rumiut, i njohur mirë nga Naimi ynë i madh. Këto ndikime në figuracion dhe tema nuk janë thjesht refleksione apo imitime të Naimit, por pjesë e një rrymë e frymë poetike, fetare, filozofike e lidhur pazgjidhshmërisht me bektashizmin e Naimit. Dhe analiza dhe digresionet që ne bëjmë në studimin e mëposhtëm synojnë të nxjerrin në pah, pikërisht karakterin sa vetjak e të veçantë, por edhe kozmopolit të poetit tonë kombëtar.

Poezia gjithnjë dëgjon dhe rilexon vetveten.

Librat dhe kryeveprat letrare duhet të lexohen dhe rilexohen, dhe aq më shumë poezia, pasi ata janë si jeta me larminë e saj të gjithanshme. Më shumë në poezi, vlerësimi i të lexuarit duhet parë në lidhje të ngushtë me atë të rilexuarit, mbasi ndërthurja mes tyre është sa e ngushtë, aq edhe e gjerë, sa e çastit, aq edhe si rezultat i faktorit subjektiv i lexuesit të veprës dhe procesit të lexuarit, gjatë gjithë jetës.

Me që çdo vepër e shkruar ka lindur në një moment specifik, në një kohë  mund të shihet edhe si një fragment apo një artefakt i asaj kohe të caktuar, kur autori e ka krijuar apo të përvojës poetike e ndikimeve që ai ka pasur. “Tekstet, janë te tillë, pasi ata përfshijnë një trupëzim. Ata në fakt janë një informacion i pastër” – Norman Bryson: Intertextaulity and Visual Poeticts, tek: Style 22.2 (Verë 1988).f.192 .

Ndaj dhe zbulimi i informacionit nga një kënd vështrim tjetër, veçse i zbulon tekstit anë, detaje dhe kuptime të shumëfishta në një këndvështrimi të ri që zbërthejnë poetikën e botëkuptimin e një autori.

Së pari, në trojet shqipfolëse i njëjti tekst poetik, “Fjalët e qiririt”, p.sh i është dhënë lexuesit shqiptar në kohë të ndryshme, dhe së dyti “Fjalët e qiririt” u është dhënë për lexim e rilexim, brenda një harku relativisht të shkurtër kohor, nxënësit të tetëvjeçares, atij të shkollës së mesme, studentit e më tej lexuesit pa kufizim moshe. Kjo si historik i leximit të poezisë. Por këtu, ne po flasim me një lexim krahasimtar me një kënd të ndryshëm leximi, për të zbuluar lidhjet që  poezia e Naimit ka pasur, nga bektashizmi si botëkuptim fetar, tek panteizmit si kuptim fetar apo  poetik, por edhe nga misticizmi më shumë si konceptim poetik sesa filozofik, pra në përgjithësi, në krahasim me poetikën e sufizmit dhe poetëve mistikë sufi, ku me i madhi prej tyre është poeti persian, , Jalal ad-Din Rumi ( 1207-1273 ).

Poetika e sufizmit dhe Naimi

“Sqarimi i përmbajtjes të poezisë së Naimit është i lidhur me raportin e bektashizmit me botëkuptimin filozofik të Poetit, sepse bektashizmi, ashtu siç paraqitet jo në tekstet sakrale, por në shkrimet e Naimit, përfaqëson një lloj teosofie, të kryqëzuar me një lloj panteizmi, që herë është quajtur perëndimor(poetik R.F) e herë oriental(filozofik, sufist apo dhe Zarathustrian R.F). Edhe në të tilla përcaktime ne shohim orvatjet që janë bërë e që vazhdojnë për të hetuar jo vetëm vlerat estetike të poezisë meditativo-filozofike të Naimit, por edhe ravijëzimin e kontureve të pikëpamjeve të tij filozofike si sistem. Problemi është i një rëndësie të madhe nga që është vënë në dukje lidhja e ngushtë e poezisë dhe e filozofisë në veprën letrare të Naimit, aq sa na duket e drejtë të pohojmë se si, si poet, ishte filozof dhe si filozof, ishte poet.“, kështu e përcakton me të drejtë akademiku i ndjerë, Alfred Uçi filozofinë e Naimit në Simpoziumin .”Naim Frashëri: Bektashizmi dhe Kombëtarizmi “, mbajtur për nder  të 100 vjetorin të vdekjes së poetit tonë të madh kombëtar, më  20 tetor 2000, në Tetovë. Cit . http://fluturime.blogspot.com/2013/04/naim-frasheri-bektashizmi-dhe.html

Në pikësynimin për të konturuar fizionominë e botëkuptimit filozofik të Naimit, janë arritur mjaft rezultate interesante edhe duke e krahasuar me sistemet e drejtimet kryesore të filozofisë botërore-idealizmin materializimin, dualizmin, teizmin, ateizmin, sensualizmin, racionalizmin, natyralizmin, spiritualizmin, panteizmin, misticizmin etj. Por duke i krahasuar lindin disa vështirësi të pakapërcyeshme porsa përpiqemi ta inkuadrojmë atë brenda kornizës së ndonjërit prej këtyre drejtimeve kryesore të mendimit filozofik botëror. Prandaj ne kemi zgjedhur një rrugë tjetër, e kemi parë këtë jo si një ndikim i drejtpërdrejt filozofike, por si nuanca rrymash poetike, ta lidhura më shumë me misticizmin oriental, i lidhur aq afër edhe me bektashizmit, që do ta saktësoja, më shumë si ndikim poetik i figuracionit dhe poetikës të poezisë së sufistëve, veçanërisht të Rumiut,  sesa siç kanë aluduar nga studiuesit iranianë, që e karakterizojnë Naimin si dishepull i shek. Të XIX të poetit pers,  duke e analizuar, jo ndonjë  poezi tjetër, por vetëm tekstin e poezisë së mirënjohur, sa iluministe dhe prometeiane, si “Fjalët e qiririt“.

“Misioni i poetit, bota e brendshme e tij, funksioni i mjeteve letrare të përdorura me finesë, roli ndriçues i veprës dhe jehona e pafund që përfton, bëjnë që rileximi i porosisë së madhe të fjalëve të qiririt të funksionojë si një “perpetum mobile”. “Fjalët e qiririt”, në kontekstin e opusit naimian, si “vepër e hapur” me horizont të gjatë pritjeje, apo e rilexon “sipas këndvështrimit”. Ashtu si qiriri që vendoset në mes dhomës, për t’i ndriçuar të katër anët njëlloj, edhe Naimi e zgjedh vendin në mes të njerëzve, për t’i ndriçuar së jashtmi e së brendshmi, në mënyrë të barabartë”, sipas prof. as. dr. Alfred Çapaliku, “Rileximi i një teksti Poetik, “Fjalët E Qiririt” të Naim Frashërit,  .”Naim Frashëri: Bektashizmi Dhe Kombëtarizmi”, cit po aty .

Këtu është rasti të përmendim nevojën për të hequr dorë nga një mendim (me prejardhje qysh nga kohë e iluminizmit) se vetëm një filozofi “materialiste”, “safi shkencore” mund të ishte estetikisht produktive në art, në poezi. Ky mendim pranohej si aksiomë, që skish nevojë të argumentohej; si paragjykim dogmatik, i estetikës marksiste, që pat penguar edhe vlerësimin e drejtë të pikëpamjeve filozofike të Naimit në poezinë e tij. Por po ta shikosh esëll, pa paragjykime, historinë e kulturës artistike, nuk mund të mos vëmë re artefakte të shumtë, që bien ndesh me këtë pikëpamje dhe që provojnë se edhe një filozofi idealiste, madje mistike mund të jetë shkas për frymëzime të larta poetike, si në rastin edhe të poezisë së Naimit “Fjalët e Qiririt”.

Është e qartë se këtë forcë mbi historike dhe këtë bukuri të pashoqe, mjaft poezi të Naimit do ta humbitnin, sikur të kishin qenë të zhveshura nga ndikimet filozofike e idealiste, panteiste, që e ushqenin kërshërinë e tij për të depërtuar në thellësitë e shpirtit njerëzor e të përjetimeve të tij estetike, ashtu siç i ndriçonin rrugët talentit të tij poetik edhe idetë e iluminizmit e të racionalizmit, se gjithsesi poeti e ndjen intuitivisht, në qoftë se nuk e kupton, se mund të përfitojë nga çdo filozofi e mençur, e urtë, mjafton që ajo të mos mbetet në krijimet poetikë mish i huaj.

Demiurgu i Shqipërisë pa terr e kryen me modesti misionin “…që t’ju jap pakëz dritë”. Përvëlimi i qiririt sjell sosjen. Përvëlimi i Naimit arrin mbijetesën. Aty nga fundi i vjershës simboli shkrihet për t’u ndezur metaforat e epitetet, përmes të cilave Naimi vjen drejtpërdrejt “…në dritë të vërtetë”. Rileximi në një mënyrë afërsisht të tillë, bën që të kapen vlera hipertekstuale dhe intertekstuale, si guximi promoteian dhe vuajtja asketike e krijuesit në lindjen e artit të madh. Kësaj, here më tepër për paralelizëm do te analizojmë në mënyrë krahasimtare këtë poezi, nga pikëpamja e estetikes sufiste, duke e krahasuar atë me poezinë e Rumit. Duke bërë veprime krahasuese mjaft të holla me “Fjalët e qiririt” ne  do të shohim, se si kjo vjershë e thjeshtë e madhështorë, nga shkollë poetike kthehet në shkollë formimi qytetar.

Musine Kokalari, Naimi dhe Rumiu

Ajo që vuri re ngjashmëri mes Naimit dhe Rumiut, ishte Musine Kokalari. Në fakt unë nuk synoj të analizoj tezën e Musine Kokalarit që në studimin e saj të shkollës, madje e aludonte për plagjiaturë tek disa nga poezitë e Naimit. “Në vitin 1938, Musine Kokalari në tezën e saj të mbrojtur në Itali, për poetin tonë kombëtar të Rilindjes, Naim Frashëri, ka bërë një nga zbulimet më të çuditshme në letërsi: se shumë vargje të Naimit rezultojnë identike me ato të poetit persian, Rumiu. Ajo e ka quajtur “kopjim”, pa bërë ndonjë koment, por duke e arsyetuar si gjendje dhe situata të njëjta ndjeshmërie. Dy kompozimet karakteristike sipas janë: “Fyelli” (Lulet e verës) dhe “Turtullesha” (Parajsa), duke i vënë përballë me ato përgjegjëse të Rumiut (Kobla shpirtërore), (Tekst këngë), saktësisht: i pari në “Pjesë e hyrjes” dhe i dyti tek “Tregtari dhe papagalli” apo “Nevoja për t’u çliruar nga burgu i jetës”.

“Musine Kokalari këtë fakt nuk e hiperbolizon si një zbulim plagjiature, por me elegancë dhe finesë prej studiueseje, na thotë se Naimi “ka gjetur sigurisht përputhje, jo vetëm me idealet dhe ndjeshmërinë e vet, por sidomos në të dytën, një ndërthurje me jetën e vet prej mërgimtari, prej të burgosuri – i larguar me forcë nga toka e vet e nga gjërat e tij të dashura”. Shih: Violeta Murati” Musineja zbulon; Naim Frashëri, ka kopjuar poetin pers, Rumiu, Gazeta Standard, Tiranë, 31,10,2009.

Por në fakt, ajo që Musineja mund të mos kishte kuptuar ishte poetika dhe didaktika e shkollës së poetëve sufi së cilës i qe nënshtruar dhe Naimi, në moshë të re. Arti sufi është vlerësuar gjithmonë sipas një kriteri të vetëm: Mbi bazë të vlerësimit që sufistët i japin vetes. “Kjo është arsyeja pse kriteret e zakonshme, historike, letrare apo të tjera nuk mund të aplikohen për të vendosur se çfarë të përfshijnë ose të përjashtojë në poezinë  e tyre.” Tek qarqet e shkollës sufiste janë të zakonshme që studentët të zhyten në tregimet e sugjeruara për studim nga mësuesit, duke përdorur të njëjtat metafore por duke i çuar në dimensionet e mëtejshme të cilat mund t’u zbulohen atyre për t’i mësuar gjet kur mësuesi e kupton sesi kandidati është i gatshëm t’i zbatojë në krijimet e veta  këto parabola  kanë arritur të nxënë”, Mulla_Nasruddin, ”Parabole sufi “ , http://www.sufi.it/sufismo/Mulla_Nasruddin/index.htm

Shpesh është ngritur nga studiues pyetja si shpjegohet që Rumiu u vonua kaq shumë për të ardhur te lexuesit shqiptarë, kur dihet se letërsia perse ka qenë me fat, duke pasur përkthyes të tillë si F. Noli, Hafiz Ali Korça, Vehxhi Buharaja dhe së fundi nga Dhori Qiriazi.

Në fakt, është thënë se i pari që u afrua me Jalal ad-Din Rumi në letërsinë shqipe ka qenë poeti ynë kombëtar Naim Frashëri, i cili përktheu (jo të plotë) poezinë e famshme të Rumiut “Kënga e fyellit”. Naimi ka përshtatur për fëmijë edhe poezinë tjetër të Rumiut, “Këshillat e një zogu”, që në shqip mban titullin “Zogu dhe djali”. Pas Naimit ka pasur një heshtje për këtë poet, i cili është renditur me Atarin, Firdesin, Khajamin, Hafizin, Nizamin, Saadiun etj. Rumiu është cilësuar prej përkthyesit dhe poetit Dhori Qiriazi si “Shekspiri i Lindjes”, i përkthyer në 25 gjuhë të botës. Ndërsa në një kumtesë që prof. Jorgo Bulo ka mbajtur në Teheran në 800-vjetorin e lindjes së Rumiut, “Naimi dhe Rumiu” – nuk e ka parë këtë afërsi identike mes poetëve, por e ka trajtuar si ngjashmëri ndjeshmërish. Arsyeja pse prof. Bulo nuk i ka dhënë një analizë të gjallë kësaj teze ndoshta ka të bëjë me pasjen në dorë, të poezisë në shqip të Rumiut, pikërisht poezitë për të cilat nga flet Musine Kokalari – për të cilat u mbështet tek një përkthim i profesorit të saj në Itali.
“Rumiu ka pasur një ndikim gjurmëlënës në zhvillimet shpirtërore shqiptare prej Rilindjes Kombëtare e këndej, duke ndikuar edhe te poeti ynë kombëtar Naim Frashëri”, – kjo është fjalia më e përgjithshme që është thënë për dy poetët, pa rënë asnjëherë në gjurmë të ndonjë teze konkrete, siç e ka analizuar studentja e Romës, në vitin 1938. “ Violeta Murati” Musineja zbulon; Naim Frashëri ka kopjuar poetin pers, Rumiu, Gazeta Standard 31,10,2009.

Ndikimi i Rumiut në letërsinë botërore

“Rumiu është ky figurë mbresëlënëse në të gjitha kulturat”, thotë Brad Gooch, i cili po shkruan një biografi të Rumiut duke ndjekur në mënyrë kritike librat e tij më të çmuar botuar nga Frank O’Hara dhe Flannery O’Connor. “Harta e jetës së Rumit mbulon 2,500 milje”, thotë Gooch, i cili ka udhëtuar nga vendlindja e Rumit në Vakhsh, një fshat i vogël në Taxhikistan, në Samarkanda në Uzbekistan, në Iran dhe në Siri, ku Rumi studioi në Damask dhe Aleppo në të njëzetave. Ndalesa e tij e fundit e tij ishte Konia, në Turqi, ku Rumiu kaloi 50 vitet e fundit të jetës së tij. Sot varri i Rumit tërheq qindra pelegrinë nderues çdo vit, kur zhvillohet edhe ceremonia dervishëve rrotullues çdo 17 dhjetor, në përvjetorin e vdekjes së tij.

Momenti transformues në jetën e Rumit erdhi në vitin 1244, kur takoi një mistik endacak të njohur si Sham i e Tabrizit. “Rumi ishte 37 vjeç, një predikues dhe dijetar tradicional mysliman, siç kishte qenë babai dhe gjyshi i tij”, thotë Gooch. “Dy prej tyre kanë këtë miqësi elektrike për tre vjet – dashnor dhe i dashur [ose] dishepull dhe sheik, nuk është kurrë e qartë.” Por Rumi u bë mistik. Pas tre vjetësh Shams u zhduk – “ndoshta i vrarë nga një biri xheloz i Rumiut, ndoshta duke i mësuar Rumi një mësim të rëndësishëm në ndarjen”. Rumi u përball me shkrim të poezisë. “Pjesa më e madhe e poezisë që kemi  nga mosha 37 deri në 67 vjeç. Ai shkroi 3,000 [këngë dashurie] Shamëve, profetit Muhammed dhe Zotit.

Poetika dhe filozofia sufiste

Në fakt me vargje të rimuara,  ritmike dhe melodike, preket intimiteti më i thellë. Poeti Sufi nuk është aq i interesuar për një literaturë të mirëfilltë në vetvete, ai kërkon të vërtetën (Al-Haqq) se kështu ai shpreh përmbushjen e tij të plotë. Mjeti për të komunikuar të pa komunikueshmen është poezia. Poezia e Naimit kuptohet me mire duke kuptuar poezinë e atij qe ai e mori për shembull poetit te madh persian e sufist Rumiut.  Naimi e njihte mirë persishten madje para se të bënte shkollimin e mesëm në shkollën e njohur mirë të Zosimesë në Janinë, ku Naimi e njohu mirë dhe letërsinë klasike greke e frënge, greqishten e frëngjishten si dhe drejtimet filozofike evropiane të kohës që mësoheshin. Por ndikimet e kulturës së orientit – e letërsisë, filozofisë, fesë, gjuhës etj. tek Naimi janë të dukshme qysh në fillimet e të thururit e vargjeve të para në kohën e fëminisë në moshën dhjetëvjeçare, ku krijoi vargje poetike në persisht, si “Synbyli zade-i ahmak”, që dmth. “I plakur njeri-u i molisur”, pastaj vepra e parë e krijimtarisë së tij e shkruar dhe e botuar, siç ishte “Tehajjulat”, ishte gjithashtu në persishte. Ndaj  natyrisht ai s’kishte si të mos kishte ndikim nga poeti më i madh sufist, Jalal ad-Din Muhammad Rumi, një poet persian dhe mjeshtër sufi i lindur 810 e ca vjet më parë në vitin 1207, poezitë e së cilit kanë shitur miliona kopje edhe në vitet e fundit, duke e bërë atë poetin më të njohur në SHBA.

Filozofitë e mistikëve sufistë dhe heterodoksë të krishterë kanë qëndrime themelore me Tao dhe Zen. Mësimdhënia e mistikëve (si Jezusi i Galilesë) shpesh u vlerësua me fuqi të mrekullueshme mes muslimanëve, të krishterëve dhe ‘paganëve’ të të gjitha llojeve. Haji Bektash Veliu , themelues i bektashizmit ishte një mësues i tillë dhe, mbi të gjitha, qëndroi kundër hipokrizisë, intolerancës dhe obsesionit me tekste dhe rregulla të lashta.

“Sufizmi nuk është një sekt, por një tendencë. Sufitë mund të jenë sunitë ose shia. Sufizmi është një rrugë individuale dhe udhe individuale për t’u drejtuar përvojës së Zotit (ose ‘Realiteti i Ultë’, sepse sufizmi është larguar larg nga islami patriarkal ortodoks) nëpërmjet dashurisë dhe integritetit dhe jo përmes ritualeve automatike të të devotshmëve (të cilët janë kaq shpesh të paditur). Kjo rrugë jo ose anti-egoiste zakonisht përfshin disasociimin ose shkëputjen nga ‘normaliteti’, nga pasuritë  dhe shpenzimet, karriera dhe familja. Shenjtia Sufi (ose Dervishi) është shumë e ngjashme me figurat e Diogjent të Sinope, Jezusin e Galilesë ose Hindu Sadhusin.  “ The Bektashi Order of Dervishes”, Anthony Weir.

Qiriri, drita hyjnore

Por le të ndalemi tek poezia e jone “Fjalët e qiririt” Sufistët i referohen qiriut simbolikisht, si “drita hyjnore” dhe “drita e udhëzimit hyjnor”, ndërsa Kurani nganjëherë quhet “qiriri hyjnor” ose “qiri / drita e Zotit” (krh. 61: 8, “Drita e Zotit” dhe Jalal al-Din Din Rumi tek Maxhnawi VI, f. 391 v. 2082, “qiri i Perëndisë”, shih gjithashtu Sajjadin, f. 290-91, Gowharīn, VI, f. 80, Melikian-Chirvani, fq. 117f Krahaso edhe motive të tilla si “shpirti si  drita e qiririt” (E742.1) apo dhe “vdekja është si një qiri i shuar” (E765.1.1) cit. sipas  Folk and high literature (Penzer, VIII, p. 107, n. 6).sipas  Enciclopedia Iranica  http://www.iranicaonline.org/articles/candle-pers

‘Që të jesh një qiri nuk është e lehte. Pasi qe te japësh dritë më parë duhet te digjesh” shkruante Rumiu.

Substanca e sufizmit është e vërteta dhe kuptimi i sufizmit është përjetimi i vetëmohues dhe aktualizimi i së vërtetës. Praktika e sufizmit është qëllimi për të shkuar drejt së vërtetës, me anë të dashurisë dhe devotshmërisë. Kjo quhet tarikat, rruga shpirtërore ose rruga drejt Zotit. Sufi është ai që është një dashnor i së vërtetës, i cili me anë të dashurisë dhe devotshmërisë dhe me poezinë lëviz drejt të vërtetës, drejt përsosmërisë që të gjithë kërkojnë me të vërtetë. Sipas, teologut Tasawwuf: “Në fetë e ndryshme ka mësime të ndryshme rreth shpirtit, por në përgjithësi termi i referohet unit real, personalitetit të qëndrueshëm. Në sufizëm termi është ruh i cili gjithashtu, nënkupton aktivitetin
“e dritës së pafundme”. Akibat, Life after Death. Kështu mund të shpjegohen këto vargje të Naimit, tek “Fjalët e qiririt”.

“Kur më shihni se jam tretur,

Mos pandehni se kam vdekur;

jam i gjall’ e jam ndë jetë

jam në dritët të vërtetë”.

Por ne do të ndalemi tek qiriu, simboli i dritës por edhe mishërimi i poetit për të mirën për të përhapur ditën për njerinë.

“Dua ta djek trupn’ e kretë

Për atë zotn’ e vërtetë.

Me zjarr ta djek mushkërinë

E të tretem për njerinë”

Kur Naimi shkruan kështu ai nënkupton se kjo është sakrifica sublime e konceptit të “vetshkrirjes”, të vetasgjësimit për të eliminuar errësirën, kjo është sakrifica sublime në emër të dritës. Të njëjtin motiv e gjejmë dhe tek poezia e Rumit “Një qiri i sapodjegur”. Për Rumiun” ‘Një qiri nuk humbet asgjë nga vetja duke ndriçuar dikë tjetër’.  Pra trupi i poetit qe digjet krejt, është vetë përkushtimi i dishepullit për mjeshtrin e tij, kurse tek Naimi ne poezinë ”Fjalët e qiririt” shihet më shumë si mishërim i poetit që i për kushtohet ndriçimit të mendjeve të bashkatdhetarëve të tij, një iluminizëm sa poetik aq dhe praktik. Tek poezia : “Një qiri i sapodjegur” i Rumiut është më shumë një vlerësim filozofik mbi  kuptimin e jetës, e të  dualitetit mes se mirës dhe se keqes, mes Jin dhe Jang, mes virtytit dhe vesit.

Një qiri i sapodjegur

“Qiriu është bërë për të ndriçuar ,

Pasi veç duke u vet venitur

Zhduken, hijet ..,

Ai s’është veç një gjuhëz flake

që shndrit një strehëz.

Shihe këtë qiri të sapo tretur

Është si  dikush që së fundi u çlirua,

prej virtytit edhe vesit,

Si dhe prej krenarisë e turpit

Që na vjen  syresh.

(A Just-Finishing Candle by Jalaluddin Rumi, përkthyer në anglisht Coleman Barks, përkthyer shqip .RF)

Nëse Rumiu është një poet i gëzimit dhe i dashurisë”, thotë studiuesi i tij  Gooch. Në fakt ai është një poet dhe figurë shumë misterioze dhe provokative për kohën tonë, ndërsa luftojmë me të kuptuarit e traditës sufiste dhe të kuptuarit e natyrës së ekstazës dhe devotshmërisë dhe fuqisë së poezisë”, shton gjithashtu poetja Anne Waldman, bashkë-themeluese tok me poetin Allen Ginsberg të Shkollës Jack Kerouac të Poetikës në Universitetin Naropa, ku ajo është profesoreshë e poetikës. “Ajo është gjithashtu një traditë homoerotike, që ka nisur qysh nga Safo deri tek Walt Whitman.”. Por në ndryshim nga koncepti i Rumiut,  tek Naimi e mira, dashuria është Perëndia, është njerëzia, kjo e bën poetin tonë sa hyjnor aq dhe tokësor sa rilindas aq dhe iluminist.

“ Dua ta djek trupn’ e shkretë

Për atë zotn’ e vërtetë.

Me zjarr ta djek mushkërinë

E të tretem për njerinë.( Fjalët e Qiririt)

Flutura dhe flaka

Në literaturën sufi një nga metaforat më të dashura është flutura e natës, (mola)dhe flaka. Zhdukja e pendës në flakë është parë përsëri dhe përsëri si një analogji për kërkuesin e rrugës sufiste që kërkon asgjësimin në Thelbin Hyjnor. Termi sufist për asgjësimin ose braktisjen në Hyjnore është Fana. Gjeniu i Bahauddin Valad (babai i Rumit dhe ai poet ) përdori molën në një metaforë të habitshme e të bukur. Këtu analogjia thekson shkëlqimin e dritës së brendshme që e bën diellin të duket si një molë, me sa mund të duket një insekt i vogël. Kjo metaforë tipike sufiste, tek poezia “Fjalët e qiririt”, “Si flutur bëhet zemra , “Zemra është flaktë dhe zemra ka shpresë” është pikërisht reflektimi i kësaj metafore

“O zëmëra fluturake,

Qasju pakë kësaj flake!

Mase krahët t’i përvëlon,

Po dhe shpirtin ta shënjtëron”.

Unë duke përvëluar,

Njerëzit i kam ndrituar.

Kam qënë mik me njerinë,

Andaj i di e më dinë. (Fjalët e qiririt)

“Për sufistët krijimi është mister përtej gjuhës.  Në vitin 1976, poeti Robert Bly i dorëzoi Barks një kopje të përkthimit të Rumiut nga Cambrixhi  don AJ Arberry, ku ai përshkruante poezinë e Rumi’ut si “misteri I zemrës së hapur,” një gjë që s’mund ta thuash me fjalë.”  Rozina Ali, The Erasure of Islam from the Poetry of Rumi , New Yorker. January 5, 2017, ndaj edhe Naimi për këtë pamundësi, transcendente shkruante “ E ku shkruhen në kartë fjalët e gjuhës së zjarrtë.

Djegia më bën më të ndritur

Është pikërisht ky mister por më i kthjellët në poetikën e Naimit që gjen poetikisht përkimet e veta anësore metaforike, pasi në thelb vepra e Naimit në radhë të parë i kushtohet Atdheut dhe popullit të vet, por sidoqoftë ajo ndonjëherë i kalon kornizat kombëtare dhe i takon njerëzimit mbarë. Naimi është para së gjithash humanist, që për të mirën e popullit flijon dhe digjet si qiriri për t’i bërë dritë tjetrit. Edhe bindja fetare e Naimit është në shërbim të njeriut dhe njerëzimit. Por sidoqoftë metaforikisht ai përkon me Rumiun si në një poezi dashurie transcendente për Shamin, ku Rumiu shprehet.

“Qysh tani dhe pastaj, djegien do ta bëj qëllim,

Sepse si qiri, veç kur të digjem ndriçoj më shumë”. Rumi ….

Si njeri që ka fituar dije bashkëkohore nën ndikimin e shkrimtarëve dhe filozofëve të racionalizmit dhe iluminizmit në njërën anë, dhe atyre të Lindjes me besim islam të sektit bektashiane. Naimi ka qëndrimin e vet edhe ndaj fesë, sidomos kur ajo mund të ndikojë në përçarjen midis njerëzve. Te Naimi qëndron edhe vetëdija për vëllazërinë e njerëzinë pa dallim feje, prandaj edhe thotë: « Çdo njeri vëlla e kemi,  gjithë nga një baltë jemi ».

Pas bejtexhinjve, Naimi qe poeti i parë mysliman që e ngriti zërin aq ashpër ndaj sunduesve osmanë. Një vjershë e Naimit i tronditi dhe i magjepsi zemrat e shumë shkrimtarëve shqiptarë të krishterë që atë kohë gjendeshin në Bukuresht. Për Naimin çështja kombëtare ishte mbi të gjitha. Ndasia fetare për të ishte e papranueshme, prandaj për të më fatlum ishte besimi panteist që do të ndikonte në unitetin e shqiptarëve që ishin me tre besime. Ne “Fletore e Bektashinjet ” ai shkruante “Bektashinjtë janë vëllezër dhe kanë një shpirt…Ata i duan myslimanet e tjerë dhe të krishterët si shpirtin e tyre, por mbi të tera ata duan mëmëdheun dhe bashkatdhetarët e tyre dhe kjo është më e mira nga të tëra gjërat. Është interesante koncepti sufist i unitetit nder fetar. Për sufistët dashuria është perëndia, p.sh rek poezia e Rumiut « Unë jam fëmija i dashurisë shpalosen konceptet e vërteta fetare të sufistëve.” Sufitë e shohin Perëndinë jo si një patriark të largët dhe i vetmuar, por si një dashuri hyjnore. Dashuria në të gjitha format e saj është në qendër dhe dashuria shprehet ose në poezi mistike (siç është Rumi), ose supra-verbalisht – me muzikë dhe vallëzim.

“Unë deklaroj fenë e dashurisë,

Dashuria është feja ime dhe besimi im.

Nëna ime është dashuria

Babai im është dashuria

Profeti im është dashuria

Perëndia ime është dashuria

Unë jam një fëmijë i dashurisë.

Kam ardhur vetëm të flas për dashurinë”.

Rumi jo vetëm që respektonte mësimet e krishtera, por gjithashtu e admiroi shumë jetën dhe vlerat që ndan Jezusi. Në thelb, për Rumin, të gjitha fetë ishin pak a shumë po aq të bukura, sepse të gjithë kërkonin të vërtetën hyjnore ndaj ai shkruante:

“Unë nuk jam as i krishterë, as hebre, as mysliman

Unë nuk jam nga Lindja, as nga Perëndimi …

Unë kam hequr dualitetin, kam parë dy botët si një;

Një e kërkoj, Një e di, Një e shoh, Një e quaj

(Divan-I Shams-I Tabriz, II)

Rumi nuk i gjykoi njerëzit me një interpretim të ngushtë të Perëndisë. Përkundrazi, ai theksoi atë që ne sot do të quajmë pluralizëm, ose besimin se nuk ka një grup të qëndrueshëm të së vërtetave fetare rreth botës dhe se të gjitha fetë mund të punojnë në harmoni në një shoqëri të vetme. Në mënyrë të ngjashme, Rumi theksoi se ka shumë mënyra nëpërmjet të cilave njerëzit mund të vijnë në kontakt me Perëndinë dhe se Islami nuk është rruga e vetme për botën tjetër.

Vlerësimi i Rumit dhe përkushtimi ndaj dialogut ndërfetar dhe njerëzve me prejardhje jomyslimane u shfaqën gjithashtu në funeralin e tij në Konya, Turqi në vitin 1273. Me pjesëmarrjen e njerëzve nga të gjitha sferat e jetës, thuhet se një burrë mysliman qau një njeri të krishterë , “Pse bërtet në funeralin e një poeti mysliman?” I krishteri u përgjigj: “E vlerësuam atë si Moisiun, Davidin, Jezusin e epokës. Ne jemi të gjithë pasuesit e tij dhe dishepujt e tij. ” Siç analizuam është ky koncept i humanizmit, në konceptin e sotëm të dashurisë për njeriun( Një misticizëm që e gjëmë edhe tek Nënë Tereza), që  shpaloset edhe në këto vargje të Naimit.

“Në shpirt kam dashurinë,

Pa digjem për njerëzinë,

Lermëni të përvëlohem,

nuk dua më të ftohem” (Fjalët e qiririt)

Por edhe mbas gjithë këtyre rileximeve, Naimi mbetet sërish i panjohur në një sens misticizmi i tij që shkrihet tok me njerëzit e tij me shqiptarët e kohës. “Unë jam në shpirtin tuaj”.  Me anën e këtij vargu profetik, Naimi kthehet nga i lexuar prej shqiptarëve, në lexues të mendjes dhe zemrës së tyre. Qysh nga 12 gushti i 1884-tës, kur poezia “Fjalët e qiririt” u botua për herë të parë, gjer në ditët e sotme ky qëndrim serioz ndaj ekzistencës njerëzore, pavarësisht ngjyrimeve poetike Naimi nxirrte vetëdijen e përgjegjësisë iluministe që ka individi ndaj vetvetes e ndaj shoqërisë. Kjo ndjenjë përgjegjësie, sipas Naimit, shprehet si angazhim aktiv për zgjidhjen e problemeve që shtron koha dhe që qëndronin para kombit e çdo shqiptari. Dhe qe filozofia e besimit të jeniçerëve, i shërbente Naimit për të përhapur atë dije që e kishte mishëruar në këto vargje babai i bektashinjve, Haji Bektash Veliu.:“Për njerëzit me vetëdije,/një rreze dije nuk mjafton,/ Për turmën injorante/ Dija është thjesht e kotë”.

Kështu vetëm me këtë angazhim me qiriun e tretur njeriu mund të mposhtë edhe një vetëdije fatkeqe e tragjike për jetën dhe të vepronte me besim në fitoren e progresit. Në këtë mesazh fisnik, urtësie me përgjërimin ndaj njeriut e lirisë, mendimi filozofik i Naim Frashërit ka kaluar nëpër shumë breza të kombit tonë dhe na vjen në përkujtim e vjetorit të vdekjes së tij i gjallë, i freskët e frymëzues  Ndaj dhe Naimi edhe sot pas 117 vitesh shqipton “fjalët e gjuhës së zjarrtë” në të cilat mund të rrëmosh dhe të gjesh thesaret e pa fund të përvëlimit të tij, për të cilën ne modestisht u përpoqëm.

“ Që t’u ap pakëzë dritë/ Natënë t’ua bëj ditë”