Nga Sulejman DIDA*/
Libri “Diell i vështirë dhe koha e poezisë” i studiuesit Defrim Cani mendoj se përbën një prej botimeve të rëndësishme shqiptare të 20 viteve të fundit. Përmes studimit estetik-letrar hedh dritë mbi raportet e vështira të artistit dhe shoqërisë në kohën diktaturës komuniste si dhe mbi të jetuarit me jehonën e mitetve si energji ekzistence. Ndonëse ka në fokus artin poetik të Ferik Ferrës, studiuesi Cani analizon edhe relacionet e lirisë dhe artit të fjalës në gjithëkohësi. Eshtë një studim që i ka munguar shkencës së letërsisë.
Ndonëse kisha lexuar ndonjë vjershë të tij diku, vetëm studimi i zotit Cani më bëri ta njoh poetin Ferik Ferra, i cili për shkaqe që argumentohen në studim, nuk u njoh si poet për shumë vite, as në rininë e vet e as deri rreth moshës 60 vjeç. Por në art ai mbeti i ri. Gjithsesi, pa studimin në fjalë, lexuesit shqiptarë ende nuk do ta njihnin atë. Sepse në shkrimtarinë dhe publicistikën e sotme gati të gjithë flasim vetëm në përgjithësi dhe thjesht rrotull temës pa hy asnjëherë në brendësi, pa u ndalë te brendia e vetë temës, gjë që lexuesit ia bën të vështirë orientimin.
Në histori ka ndodhë që, një njeri i caktuar me ide, që shkojnë kundër rrjedhës, ose ka veshur, mes ujqërish lëkurën e ujkut dhe ka ulëritë si ata, ose është sakrifikuar duke shkuar dëm e, shumë rrallë është sakrifikuar si hero. Për diktaturën që ka përjetuar Shqipëria, nuk ka qenë e lehtë kjo e fundit, pra, e shndrrimit në hero. Sepse flaka e rrebelimit shuhej që para se të dukej në horizont. Nuk kishte kushte për art të lirisë apo për disidencë. Prirjet e veçanta të njerëzve janë shtypë nga ndikimi i përditshëm i politikës si dhe nga nevoja për me mbetë gjallë, me mbijetu si akumulim kulturor në një konstrukt njeriu të rrezikuar. Shkrimtarët e mbijetuar, gati në të gjitha rastet kanë humbur shenjtërinë e lirisë së shprehjes.

Por siç e nënvizon Cani, poeti Ferra nuk ka kënduar me zë të lartë që të mund të dëgjohej nga kujdestarët e regjimit. Madje, askush ndoshta nuk e ka ditur se ai shkruan poezi. Duke ndjekë mënyrën e jopublikimit të vjershave të veta, ai ka jetuar larg detyrimit joletrar për të shkruar në përputhje me skemat e gatshme. Ai ka ndjekë thjesht zërin e zemrës pa u rrjeshtuar në korin e kohës. “Ferra ka qenë poeti “i panjohur”, të cilin nuk e kanë detyruar të shkruajë tematikisht poezi si pjesa më e madhe e brezit të tij të poetëve, të cilët sot i kanë lënë letërsisë shqipe një varrezë të madhe librash”. (f.13)

Mbas analizave te thella letrare, estetike dhe filozofike, mbas zbërthimit të vlerave artistike përmes simbolikës dhe alegorisë së tekstit të shqyrtuar, studiuesi e cilëson Ferik Ferrën me rezultanten e paçmontueshme “poet brilant, elitar dhe prodhues”. (f.18)

Si e ruajti Ferra tharmin poetik e filozofik duke mos e “shkarkue” për një kohë të gjatë? Studiuesi Cani e gjen përgjigjen qoftë duke iu referuar shkencës së psikoanalizës, qoftë me subjekcion duke përbashkuar shenjat e dritës, të trashendencës shpirtnore të poetit Ferra si platformë e mbijetesës jo vetëm fizike.
“Dielli i vështirë…” është një vështrim hulumtues i poezisë si kumt, si letërsi e kohës së gjithëkohëshme me gjurmët dhe gjëmimet e kohës aktuale, një analizë e produktit letrar jo të zakonshëm dhe e faktorëve gjithpërfshirës psikologjikë e kulturorë, politikë e historikë, letrarë dhe joletrarë, që profilizuan poetin Ferra. Studiuesi argumenton në mënyrë shkencore se stili i krijimtarisë së Ferrës përbën një kualitet të veçantë të vargut shqip dhe se nuk ishte tipar i kohës në të cilën jetoi, i sistemit të shprehjes së asaj kohe, por një tipar individual i tij.

Me “Diellin e vështirë…” studiuesi Cani futet thellë në shpirtin e pezisë dhe sillet me të dhe me sistemin e saj në mënyrë krejt ‘familjare’. E merr brengën artistike, e shtjellon dhe e shprish me kompetencë dhe afinitet duke përdorur terma interesantë, terma të vjetër dhe terma të rinj, që nuk i kemi dëgjuar, por asnjëherë nuk na shkon mendja se janë përdorë pa finesë. Sipërfaqja e vogël poetike, parcela poetike, fjalë lider e ftillueshmërisë, kohë gjatësore etj. etj. të thëna apo të përdurura nga ndonjë autor tjetër do të më tingëllonin të çuditëshme. Do të tingëllonin të çuditëshme edhe në gojën e Canit në kontekst të ndryshuar. Por në studimin e poezisë së Ferrës dhe më gjerë, në optikën e mitit të mbijetesës këto terma, të përdorur si mjet dhe stil komunikimi e afrojnë lexuesin me lëndën poetike duke i dhënë një ‘antimit’, si një “ilaç” që e bën imun ndaj dritës së fortë të gjenialitetit, të cilën njeriu, në ‘kohë gjatësore’, gati asnjëherë nuk e përballon. Cani e përdor fjalën me mjeshtri dhe kompetencë të pashoqe. Mjafton te gjendet një emër apo mbiemër për çfarëdo gjë, si semantikë a metaforë, stilemë a ndajshtim e ai, e fut në punë si gdhendësi, që prej guri nxjerr figurën që kërkon.

Një numër poetësh, shumë të mire, shkojnë dëm duke u arkivuar në pluhurin e harrimit, e ndoshta edhe të vdekjes, pikërisht, sepse, nuk ka një kritikë realiste për to, nuk ka një studim. Ndoshta jo një studim kaq të thelluar, pasi do të ishte një luks i pamundur, por një sitë vlerash, për hatër të shenjtërisë së krijimit. Nga ana tjetër, dhjetra poetë minorë dhe shkrues të tjerë janë fiksuar në libra studimorë dhe tekste shkollore për koniukturë e jo për vlera artistike. Faqet e shtypit të shkruar dhe portale të ndryshme mbushen përditë me lavdërime, që autorët miq i bëjnë njëri-tjetrit, kryesisht ata që kanë akses në këto gazeta dhe portale. Shkurt, mund të them se, ajo që po ndodh në jetën politike dhe publike në Shqipëri, po ndodh edhe me letërsinë. Po të kemi parasysh gjendjen ku ndodhet Shqipëria, jo vetëm ajo Shqipëria e letërsisë, del se ne po ndërtojmë profilin tonë më të shëmtuar. Kjo ngjet sepse, ndoshta na mungon dashuria për këtë vend. A keni harruar që De Rada e cilësonte edhe dashurinë për atdheun si dukuri estetike? (Parimet Estetike).

Studimi i Canit përshkohet jo vetëm nga këmbëngulësia e pashoqe për të vështruar sa më thellë e sa më imtësisht, por edhe nga shpirti krijues i cili shpaloset, nder të tjera, edhe në ritmin e frazës dhe shkallëzimin përmbajtësor. Ja një rast, jo i rastësishëm, kur ai jep këtë përkufizim për Homerin, ‘një misionar i madh i një qëllimi të nevojshëm dhe të domosdoshëm për njerzimin’. E nënvizova këtë sepse, ka një paralele që Cani heq qysh në krye të herës mes Homerit të verbër, siç thotë legjenda, dhe sjelljes së vetëdijshme të Ferrës apo të krijuesve të tjerë të mëdhenj, të cilët për ti shpëtuar përndjekjes dhe eleminimit fizik, ‘jetuan’ sikur nuk kanë parë asgjë dhe as kanë dëgjuar. Ndoshta Homeri nuk ishte aspak i verbër, por verbëria, kjo indiferencë gjeniale u zgjodh si një mjet, një alibi gjithëkohore për të shpëtuar poemën e madhe nga ndikimi politik i kohës, i kohës kur u shkrua, por edhe më vonë, për të ruajtur kështu gjeniunitetin e ngjarjes së ndodhur më herët. Sepse, akush tjetër nuk mund të kalkulojë një stisje koniukturale në poemë përveç autorit, pra pikërisht Homerit, por mjerisht ai është i vërbër, e, kjo gjendje sanksionon përgjithnjë mosndërhyrjen. Eshtë padyshim ngjashëm me detajin e thembrës së Akilit, siç e perifrazon autori Cani, një kompromis i përjetshëm.

Paralelizmi i guximshëm, i palëkundshëm e i paanashkalueshëm, që Cani bën mes Ferrës së kohës tonë dhe Homerit të lashtësisë, mendoj se ka në themel fillin përbashkues mes dy gjenive. Poeti Ferra, për të ruajtur thelbin e artit, dëshminë e fuqisë artistike, ka bërë siç thotë një proverb shqiptar, një sy qorr e një vesh shurdh, dmth, ka bërë sikur nuk po ndodh asgjë. Po nga ana tjetër në rregjistrat e shpirtit dhe mendjes së tij janë fiksuar britamat e kohës dhe gjëmimet e lindjes së kohëve të reja. Nëse Homeri do të pohonte shikimin e vet, aftësinë për me pa, sunduesit e asaj kohe, e ndoshta edhe çdo bandit i mundshëm, do të kërkonte vend në epope. Edhe Ferra, dhe jo vetëm ai, nëse do të dëshmonte talentin qysh në diktaturë, kjo e fundit ose do ta kthente për vete ose do ta ekzekutonte fizikisht. Heshtja e Ferrës, pra mosdëshëmimi talentit ishte si verbëria e Homerit.

Ferra është përdorur si provë letrare dhe formulë e mbijetesës e kohës së poezisë, në të ashtuquajturën “kohë e vështirë” të mohimit të lirisë së njeriut. Për studiuesin Cani, poeti Ferra është ‘etalon i vlerave filozofike të mbijetuara’, e, unë i jap të drejtë. Ai e vendos Ferrën në vendin që i takon në historinë e letërsisë shqipe.
George Bernard Shaw pat thënë dikurë se kritiku nuk e di si bëhet arti, nuk e di procesin krijues, sepse përndryshe do ta linte kritikën dhe do të merrej me krijimin e artit. Kjo thënie vlen për të gjithë taborret e opinondhënësve dhe kritikëshkruesit apo emulativët (mbushësit e tabelës së emulacionit, ku është katandisur media shqiptare). Siç e nënvizuam pak më parë, gati të gjithë shkruajnë për të gjithë dhe, gati të gjithë, pa iu afruar asnjëherë thelbit për të cilin flasin. Mjerisht kemi një kritikë që nuk njeh, jo vetëm procesin krijues, por as misionin e kritikës, parimet e saj. Po rasti i zotit Cani është krejt i ndryshëm nga turma e opinionaxhinjve, ai nuk është një kritik i zakonshëm, por një studiues i thuktë, që famirësisht njeh mirë edhe procesin krijues. Dhe merret fuqimisht me studimin e aktin krijues të poezisë, në rastin e dhënë të Ferik Ferrës, por edhe me strukturën dhe simbolikën e poezisë në tërësi. Në mënyrë të admirueshme ka argumentuar vlerat estetike të poezisë së Ferrës duke depërtuar edhe në aktin e krijimit. Një art i madh, që u ruajt i padëshmuar për dhjetra vite dhe që u shpalos, jo menjëherë mbasi ndryshoi sistemi politik, por me nge si një arkeologji e dhimbjes, një koncentrat gjëmues prej drite. Koha, në qenien e Ferrës, në shpirtin e tij prej të pamposhturi në pritje “për të jetuar, ishte shndrruar në simbolika dhe shprehje artistike”. (f.35). Nën ‘diellin e vështirë’, simbolet u kthyen në mardhënie kolektive, ishte pak a shumë një marrëdhanie e shenjave (ajo mes njerëzve me prirje rrebele). Brenda vargjeve të Ferrës, studiuesi Cani vëren me kujdes edhe rrethanat jashtëletrare të kohës së ‘diellit të vështirë’. Ai argumenton se tharmi artistik i Ferrës mbijetoi aq gjatë edhe për faktin se u mëkua me mitet e vjetra, që kanë frymëzuar njerzimin, siç janë letërsia antike, eposi i kreshnikëve e kështu me rradhë. Mitet vazhdimisht kanë shërbyer si energji ekzistence dhe forcë përbashkuese e aspiratës njerzore. Arti i Ferrës ka patur në këtë rast udhrrëfyes të pagabueshëm dhe dorëzani të fuqishme.

Si ishte ajo kohë! Për të siguruar ekzistencën fizike poetit i është dashtë me krye edhe vetvrasje artistike, me djegë e me zhdukë çdo fletë poezie. Sepse poezia u kujton njerëzve lirinë, e liria ishte një sakrilegj. Poeti Havzi Nela, i ekzekutuar me varje në litar në vitin 1988, i ka pasë mësuar përmendësh një pjesë të vjershave të veta, shumë prej të cilave, mjerisht i mori në varr. Edhe Ferra i ka djegur poezitë. Të tjerë kanë bërë po ashtu. Gjithçka që sot kemi në dorë është si ajo lënda jokolektive që shpëton nga përmbytja. Sistemi totalitar përbënte, për të përdorur një term të Canit, një dijetari fatale e destinuar për falimentim, një humnerë, ku do të bien të urtët dhe bandidët. Një talent si Ferra etj nuk kishte asnjë rrethanë për të mbijetuar. Do të mjaftonte që dikush të dinte se ai ekziston, them si talent me prirje jokonformiste, dhe levat e sistemit, ‘pushtuesit totalitar të fjalës së lirë’ (f.100) do të kryenin likujdimin fizik, e ndoshta më parë edhe nënshtrimin dhe përdorimin e tij.
Një nga aksionet më fatale të pushtetit komunist në Shqipëri ishte edhe ‘vrasja’ e letërsisë së madhe, kryesisht e gjysmës së parë të shekullit XX, madje edhe vrasja që në embrion e çdo tendence për një krijimtari liberale. Atëherë, në kushtet e konsolidimit të programit shtypës të lirisë, energjitë krijuese u shvendosën në frontin e ‘ruajtjes së ekzistencës fizike dhe përceptimit kulturor të lirisë’. Poetët mbajtën qëndrimin e tyre ose duke heshtur ose duke sofistikuar artin e vargut dhe metaforën aq sa ekspertët vrasës nuk e arrinin dot. Por edhe kjo dukuri dënohej duke u akuzuar për ‘hermetizëm’.

Fatkeqsisht, edhe sot letërsia shqipe mbetet e paliruar nga kthetrat e aksiomave mbytëse të lirisë. Mbase edhe për këtë arsye, pirgje me libra kalben në bodrumet e magazinave a prapa qelqeve të librarive ku nuk i blen askush, madje injorohen si një mall fals dhe i skaduar. Cani i quan varrezë librash, madje prej atyre varrezave që as kanë lavdi as emër. E nënvizoj përsëri se një nga rreziqet që i kanoset letërsisë është kritika konuikturale (joprofesionale), shkrimet jo të sinqerta (të thelluara josesejo), tregu i monopolizuar i ideve e kështu me rradhë. Nëse do të kishim më shumë studime të tilla si ky i “Diellit të vështirë…”, do t’i bëhej një shërbim kulturës në tërësi dhe shkencës letrare në veçanti. Vetëm kështu do harrej gjithë ajo prurje amatore dhe koniukturale e letërsisë, gjithë ajo shkrimtari’ rifuxho, ndërsa do tu linim brezave si trashëgim një shportë më të vogël krijimesh shqiptare, por një shportë brilantesh. Nuk mungojnë studimet shkencore, edhe estetike si ky i Canit, por shumica janë për autorë të pohuar tashmë qysh nga koha e socrealizmit e një pjesë tjetër për autorë të “fabrikuar”.
Cani është marrë, meritueshëm, edhe me termat disident apo mospranus, kundërshtarë aktivë apo të heshtur të diktaturës. Edhe këtu ka treguar kompentencë, ka plotësuar një boshllëk, pasi në mungesë të dritës së mjaftueshme për ndriçimin e asaj kohe dhe katrahure, dhjetra autorë të sotëm shpenzojnë energji duke fabrikuar disidentë dhe kundërshtues të sistemit politik monist. (f.114). Mburren me plagët e marra e jo me talentin, aq sa të krijohet përshtypja se shoqërisë tonë i intereson më shumë përvoja e shuarjes së talenteve se sa drita që do ti dihmonte për të shikuar përpara.
Ky libër është një tekst jo shumë i lehtë për lexuesin e pamësuar. Eshtë një studim elitar, një lëndë informuese dhe formuese për studentët si dhe një plaformë për studimet letrare-estetike, veçmas të poezisë, këtij predikimi sublim të njeriut.

*-Rreth librit studimor “Diell i vështirë dhe koha e poezisë” të autorit Dëfrim Cani –