23 TETOR- DITËLINDJA- GJERGJ FISHTA – ÁTË NË LETRAT SHQIPE

– në diten e lindje se tij/

nga Visar Zhiti/

Përpara emrit Gjergj Fishta gjithsesi na vjen për mbarë të shtojmë atë fjalëzën e shkurtër dhe parake “Átë”, se vërtet At Gjergj Fishta ka diçka të përhershme prej áti, jo vetëm si klerik dhe atë në letërsinë shqipe, por në vetëdijën e shqiptarit. Ai është përcjellës i amaneteve, i kumteve që vërshojnë nga goja e kombit, nga buzët e plagëve të shekujve dhe u bë dhe vetë zë i madh, i ngritur në lartësitë e një epike madhështore, me fuqinë e Mujsit dhe të Halyllit (kupto: Muji dhe Halili), legjendë moderne ndërkohë, me rrënjë shkëmbi, plot dije dhe urti, me dhëmbje dhe dufe, dhe befas shndërrohet në lirik, me një romantizëm po aq dhe europian, me një gjuhë të begatë dhe onomatopeike dimrash e lumenjsh. Por Átë Gjergji ka dhe zëmërim perëndish, që nga dashuria e kthen atë në satir(ik), ndoshta është satiristi më i mirë në Ballkan i kohës së tij. Dhe pikërisht këtu, kur ai është qortues, sikur bëhet i pakohë, madje ngjan fare aktual, sikur sapo e shkroi një satirë të tij dhe kjo e bën të ndjehet i gjallë vazhdimisht.
Átë Gjergj Fishta është dhe veprimtar, patriot i flaktë, edhe nën pushtuesin, aspak bashkëpunëtor me të në dëm të vendit të tij, politikan i atdheut, deputet, akademik i kulturës italiane, duke e parë si kolonë të kulturës europiane. Ai ka qenë i propozuar dhe për çmimin “Nobel”.
At Gjergj Fishat është një fenomen në kuptimin metaforik, por dhe të zakonshëm, ai u bë shumë i njohur qysh në gjallje, deri dhe anekdodik. Kur dikush, p.sh, ka nisur të recitojë diçka prej tij, menjëherë të tjerë kanë ditur ta vazhdojnë, madje dukej sikur krijohej kori antik, ti thoshe një varg, tjetri vargun tjetër, kështu ka ndodhur me të, nëpër popull, në teatër, por dhe në autobuz, në pllaja, në kuvende burrash, por dhe në burg.
Heshtja e dhunshme që e mbuloi gjatë diktaturës, e shoqëruar me denigrime e fyrje si askush, nuk e trandën monumentin e tij, ai, siç thoshin latinët, e sprovoi veten duke mposhtur jo dy vdekjet, por më shumë se aq. Vepra e At Gjergj Fishtës është qendresë dhe kushtrim lirie, dinjitet kombëtar dhe shkëmb. Pejsazhi më i fuqishëm i shpirtit shqiptar. Së bashku me pararendësin e tij Naim Frashëri, që ai e adhuronte, të dy së bashku ata sikur bëjnë dy kokat e shqiponjës në Flamurin tonë.

* * *
23 Tetor ështe datelindja e tij. Natyrisht kritika letrare, studiuesit, shkrimtarët dhe jo vetëm ata, personalitete të venditi e kanë thënë e do të thonë fjalën për të, gurra fishtiane nuk shterr, por për ta përkujtuar ne, kemi zgjedhur një veprim ndryshe, jo studim a vlerësime, por po pranojmë antologjinë e njërit prej lexuesve të tij më pasionantë, Zef Skanjeti, që vazhdimisht e hap Veprën e At Gjergj Fishtës, mrekullohet prej saj dhe dëshiron t’i japë lexuesit pjesë, që sipas tij, janë dhe aktuale, nga njëra anë për rëndësinë e kumtit e dritën udhërrëfyese dhe nga na tjetër si dukuri, pengesa, që duhen qëlluar me shigjetat e mprehta fishtiane.
Thjesht për të ndjerë se sa i madh është, pazgjidhshmëritsht me Shqipërinë dhe shqiptarët.

Përzgjedhje nga Zef Skanjeti për gazetën:

SHQYPNISË
(1909)
T’ falem, Shqypni, ti i shpirtit tem dishiri!
I lum njimend jam un n’gji tand tue rrnue,
Tue gzue t’pamt tand, tue t’hjekë atë ajr t’kullue
Si Leka i Madhi e Skanderbegu i biri
Kje Lumi vetë, qi mue m’dergoi ksi hiri
Për nën qiell tande t’kthielltë un me u perftue.
Malet e hjedhta e t’blerta me shikjue,
Ku Shqypnija e Burrit s’dron se i qaset niri.
Ktu trima lejn gjithmonë, pse ti je nana
E armvet n’za, qi shndrisin duert e t’lumit,
Kah des për ty i rrebtë e trim si zana:
Eden n’Balkan ti je; ti prej t’Amshuemit.

GJUHA SHQYPE
Porsi kanga e zogut t’verës,
qi vallzon n’blerim të prillit;
porsi i ambli fllad i erës,
qi lmon gjijt e drandofillit;
porsi vala e bregut t’detit,
porsi gjama e rrfés zhgjetare,
porsi ushtima e nji tërmetit,
ngjashtu a gjuha e jonë shqyptare.
Ah! po a e ambël fjala e saj,
porsi gjumi m’nji kërthi,
porsi drita plot uzdajë,
porsi gazi i pamashtri;
edhe ndihet tue kumbue;
porsi fleta e Kerubinit,
ka’i bien qiellvet tue flutrue
n’t’zjarrtat valle t’ameshimit.
……………………………………..
SHQIPNIA E LIRË
(1921)
Do t’valvitet m’Kaçanik
M’Kaçanik, po, do t’valvitet
Kuq e zi Flamuri i shqyptarvet,
Përse toka shqyp ku flitet,
Ajo vetë asht, q’i prej t’parvet
Trashigim na e kemi pasë:
Mbrendë i huej, jo ma s’do t’shklasë,
Posë atëherë kur vjen për mik.
Jo, jo: sot na ktu sundojmë;
Ktu s’hecë fjala e tjetër kuej;
Gjall Lirin’ na nuk e lshojmë
S’njohim mbret as krajl të huej.
Zoti n’qiell e na mbi tokë:
Me gjithkënd vllazen e shokë,
Por se i cili m’cak të vet.

DREDHA E DJALLIT
Tek satirat në “Anzat e Parnasit”, përveç tjerave nënvizojmë fuqinë profetike të mirfilltë si “Dredha e Djallit”, ku paralajmeron ardhjen e dreqit te kuq (komunizmit) ne Shqipëri qysh më 1908, pra 9 vjet perpara se ai te triumfonte në Rusi, më 1917 (Shënim nga Z. S.)
……………………………………
E shka t’lânë kta kater ujq,
Qi i kercnohen shoqi-shojt,
Thonë, do t’dalë nji dreq i kuq,
Qi pa dhimbë do t’i a njesë thojt.
Edhe m’duket se per né,
Mor’ Shqyptarë, ky djáll i zi
Sa mâ para ka me lé,
Pse na dreqnit kem’ kojshi…
Qe, pra, tash se per ç’arsye
Punë n’Shqypni s’jet pa u shperthye,
Due me thânë, pa u partallisun
Çdo pûnë mbarë qi t’jete nisun
E kjo nâmë, ase kjo rrfé,
Ka me ngjatun, thom, nder né
Dersá menden na t’a rrisim
E me dije mos t’a shndrisim;
Dredha e djallit, pse s’âsht tjeter
Si e kam kndue nder libra t’vjeter
Veç padija dhe krenija,
Qi shkojn njitë si trupi e hija.

MOMI
(1902 )
(MOMI – I biri i Nates e i Gjumit, vellai i marrisë, hy prozhmimesh)
…Kushdo fjalet nuk matë ku vrasin,
Ate e ndjeke perhere rreziku;
Pse shqyptaret nje fjale e flasin:
Ç’ ka t’ ban goja, s’ t’ ban anmiku…
…………………………………………….
M’ kambe kryekungujt prej si u vune,
Duel padija n’ krye te vendit;
Njerzt e kenun u poshtnuene,
Mbeten t’urtit jashte kuvendit.
Duel me faqe t’ bardhe tradhtari,
Shpirt e fis qe ka kuleten;
U ndeshkue pa dhimbe shqyptari,
Qi per fis jep gjane e jeten.
Shqypnise zani atehere i humbi,
T’ huejt mbi qafe i a vune thembren,
E e mbloj skami, terri e gjumi,
Djemte e vet ia lnuren zemren.
E shqyptaret, jo veç s’e nisen
Per keto pune perjashta Momin,
Por ma fort madje e konisen,
Msue gjithmone me nderue llomin…

KOHA E ARIT NE SHQYPNI
(1907)
…Sot ma shpejt nje thes me pleshta
Ti ban bashke se dy shqyptarë.
Sa jane fise permbi dhe
Me bashkim kta n’drite kane dale:
Ka çite dreqi pushke mbi ne
Mos me u ba dy vete m’nji fjale.
…Sepse ktu kujton seicili
Se ka mend edhe me shitun:
Thue se mendja e holle e kshilli
Vijne prej vedit n’krye t’u rritun.
JO, heu paça ! S’jane mendte fieri
Per me u rrite neper morriza:
S’a ba i dijshem kush pa hiri,
Ndeje peshtete e tu njehe miza…

NEN HAJAT TE PARRIZIT (1914)
(Duke u nisur veçanerisht nga kjo “bisede”, shënim Z.S.)
Skanderbegu : A thue ka gjase se Shqypnija ka me pase nje Mbret te vetin?
Djalli : Nji? Njiqind ti thuej! Ne Shqypni moj faqja e bardhe, hiqet zi me gjete se kush me ndigjue, ketu asht halli; pse per me urdhnue gjen sa te duesh; çdo çaush beledijet n’ Shqypni kishte me dashte me u ba Mbret, veç per mos me ndigjue…
Shen Pjetri : …Por per inat te djallit e te shqyptarve Zoti ka me e mbajte Shqypnine ne kambe me nder e me lumni…
…
Skanderbegu : Si jane pra shqyptaret e Shqypnija?
Djalli : Si jane?… Si i don anmiku…

PALOKE CUCA
(Poeme satirike, 1922)
Fragment
Ah, ju grekomanë – do stramastikë qelbsina,
Motit si sot, ju te pabesë gjithmonë,
Me bark n’ Tiranë e kryet kthellë te Athina,
Rrashten të fortë si rrumi nen kumbonë
Që, sikur orli lëshon permbi stervina,
U lshuet ju mbi financa t’Shtetit tonë
E llapazana t’sterholluem tuj kenë,
Krejt mendsh i muert muhamedanë e t’kshtenë*.
……
*- të katolikë
( Sqarim- me “grekomanë” nuk nënkuptohen ortodoksët.)

“KORRUPSIONI”
— nga “Gomari i Babatasit”
Kush zhelan-kush sallahan,
Po yrysh lshue t’gjith m’pilaf,
Ta kanë qitë, po, Shqipnin n’grusht,
E toçë brryl mastikë e n’musht,
T’kanë ba zyret monopol
Ç’prej Koplikut m’Konispol,
Franka ar tue grrye me spol,
Do ministra-e Kryeministra,
Tjert prefekta-e nënprefekta,
Kta n’Botore ata n’Foshnjore,
Disa antarë-disa gjygjtarë:
Kush me da tokën e Shqipnisë…
Ju rrugaça e sallahana,
Vagabonda, shakllabana,
Rriqna t’ndyet, mikrobë të kqi,
Qi të mjerës moj Shqypni
Kthellë hi i keni në mushkni,
Pa dhimbë gjakun tuj ia pi,
Po der kur, bre batakçi!
Bre coftina kalbë mbi dhe!
Der kur ju tu’ u tallë npër ne,
Do t’na qelbni fis e atdhe?…..
Për do “gazetarë”
…
Edhe kshtu po qep e shkep,
Me nji shqipe per gazep
E si t’ishin ne kllapi,
Pa kqyre cak, pa mbajte hulli,
Pa pase shkrimi as kambe as krye,
N’ mereqep kartat kane zhye,
E t’ kane pjelle-me nder me thane-
Njata artikuj qe ty dhane
S’ t asht der sot me u vu me i kndue.
Se ata, besa – m’ndigjo mue-
Nuk i kane shkrimet zanat:
S’ jane per pendë, por jane per shat.
Jo, po, kshtu asht mor t’u ngjate jeta!
Per me shkrue zotni n’gazeta
Duhet shkruesi t’ jete ma parë
Njeri i ndershem e atdhetar,
T’ jete fisnik, zemer-bujar,
Jo intrigant e ngatrrestar
Edhe kenë mos t’ket hafije
Mandej duhet qe t’ kete dije-
Dije t’hàpt n’ekonomi,
N’histori e ne tregti,
N’politike e ne drejtsi;
Edhe t’dije shk’ asht shkolla e msimi
Shk’ asht lirija e qytetnimi,
T’ jete shqiptar ne shkrim e n’goje,
Fjala n’pende mos t’i ngurroje:
Mbare e mbare punte t’i kallzoje
Me t’ ngushtue me kndue perdhuni
Shka nder shtylla ai rresht vuni,
Tashti, pra nji sallahan,
Vagabond e shakllaban,
Njeri idiote e laraman,
Qe mendon se per taman
Te tane bote rri n’ “sahan”,
Çka mund t’ shkruej, po t’pyes une ty
Ky qi as byk nuk ka ne krye,
Jo ma tru?…

SHKODËR, (RI)VARRIMI I GJERGJ FISHTËS
(nga libri “Thesaret e frikës” i poetit Visar Zhiti)
shkruar gegerisht

N’varrin e shembun dhe t’harruem u gjetën
copra kocash, mbetun nga mëkati i pakalbun.
Çka mund t’bahet me to, o At’, veçse skeleti i dorës,
që mbi dhė ka shkrue eposin e vdekun të t’gjallëve
e nan dhė eposin e gjallë të t’vdekunve? Baj kryq
dhe dora m’zhvishet, bien mishi, m’bahet skelet
si dora jote e kombit. E mbushim me zanin tand si
shpatën me millin. Se e gdhendëm drunin e fatit tonë.
Ranë bujashka fjalësh n’varrin që s’do të vdesi ma.