HAKMARRJA E SHËN VLASHIT

Nga cikli «Apostuj të dashuruar»/

Ese nga Xhevair Lleshi/

 Vdiq? Vërtet? Ç’thua more derdimen! Nga nepërka? Iu hodh me egërsi mbi gjoksin e hapur! E çë… ç’domethënë kjo? A nuk e pret kryq vendin ku ajo monstër e kafshoi? A nuk ia thithët gjakun? Kjo-ë-shtë-e-tmerr-shme! Me sa duket nuk e kuptoni fare ç’ka ndodhur! Më duket se kisha ngrirë. Vdiq, studenti nga një fshat i Elbasanit, Myrto Zela, i vitit të parë, në ditën e parë të luftës së shpallur kundër fesë, duke shkulur gurin e parë të kishës në manastirin e bekuar të Shën Vlashit. Ne përshkonim rrugën me pluhur me një makinë të zbuluar drejt manastirit. Këndonim. Lëkundeshim sa andej-këndej dhe sërish i shtronim në dru fjalët e këngëve revolucionare. Flamuri i kuq mbi ZIS-in e hapur tundej si çdo flamur në erë. Te sheshi i manastirit, teksa ZIS-i po rrotullohej me shpejtësi të vogël unë u hodha nga spondi dhe «fluturova» mbi barin e njomë. Ishte fillim qershori. Provimet ende s’kishin filluar. Sa e pashë Myrvete Kasëmin që po kalonte aty, u çudita dhe e ndjeva se duhej ta takoja. Dhe ashtu bëra. Ajo, si gjithnjë, «u tremb» nga e papritura. Vëllaçko? Ç’kemi? Kur paske ardhur? Ja, i tregova, kemi ardhur, do ta shembim! Ju? Na thanë se do ta shembë ushtria! Ç’ne! Do ta shembin studentët dhe ata të shkollave të mesme të Durrësit… Myrvetin dikush e thirri dhe ajo iku. S’u duk më. Aksident që ditën e parë. Kishim ardhur të mbushur me një moto të madhe dhe e gjitha u kthye në rëndomësi, në fatalitet. S’dinim ç’të bënim. Ata, më të vegjlit, domethënë dy ose tre vjeç më të vegjël se ne, ia kishin therur vrapit përmes rrugëve me tym që ndërthureshin plot udhëkryqe drejt Durrësit, ish-kënetës dhe detit. ZIS-i i flamosur se ku qe fshehur, s’u mor vesh. Ndoshta ia kishte mbathur drejt spitalit me djaloshin e vdekur, me Myrton e shkretë, «dëshmorin e parë të luftës kundër fesë».  Ne na mbeti në prehër dhimbja dhe s’dinim ç’të bënim me të. E shtynim tutje ajo nuk largohej, e afronim dukej sikur na hidhej në fyt. Dhimbja na përfshiu me shpejtësi skëterrë. Pastaj, pas pak, rreth e qark manastirit vumë re që sorollatej e lirë. Dhe ky i fundit, manastiri i famshëm që shëronte sëmundje dhe shpëtonte të kërbunjurit e kësaj jete, u fut në vorbullën e një rrëmuje që s’kishte zot ta merrte vesh.  Do të donim të na rrëmbente në krahë, por nuk ndodhi asgjë. Besonim se mund të shfaqej së shpejti në rrugën me pluhur nepërka e gjëmës. Pedagogët edhe ata qenë fshehur. S’u mor vesh kurrë pse ndodhi ashtu. S’mund të dënohej njeri në atë kohë në Shq­ipërinë tonë socialiste për urdhra e për iniciativa revolucionare. Përkundrazi! Ai që hodhi kazmën e parë mbi manastir gjeti vdekjen! Ai po, mund të ndëshkohej rëndë: për atë që nuk bëri dot, për atë që nuk arriti ta çonte deri në fund. Vdekje qesharake… A duroheshin këto? E ndieja se «kandidatët» studentë duhet të rrinin sipër livadhit dhe mbanin shënime. Asnjëherë nuk ndodhte të mbanin shënime në leksion, kurse në kohën e lirë blloqet e tyre të kuq mbusheshin plot me shënime me stilolapsat e kuq! O tmerr! Një korrespondent vullnetar nga të fshatit s’di nga doli mes nesh. Vdiq? Pyeti. Vdiq, i tha një shoku im afër. Askujt nuk ia mban të shkojë te muri për ta prishur. Ja, i shikon kazmat e gurit si prehen mbi bar e tym? Ato flasin më shumë se njerëzit. Dikush qe ngjitur në kambanore dhe u dëgjua tingulli i fortë i kambanës. Vetëm dy herë dhe reshti. As u kujtua njeri të shihte andej. Pse nuk vazhdon aksioni? – pyeti korrespondenti vullnetar, nga Shënavlashi, besoj. Nuk e dimë. Ne nuk folëm por ngritëm supet. Policia? S’ka ardhur kryetari i Degës? Si? Ne u drodhëm. I pëshpërita shokut pranë dhe ai uli kokën. Mirë e ke, duhet të zhdukemi. Se, dëshmitar na duhet të jemi, ajo na mungon. Ikim. E pëshpëritëm, e menduam, por askush, vinim re, nuk po lëvizte. Megjithatë i pari mbërriti  sekretari i parë i rinisë. I njohur, kaçurrels, bardhosh (emrin më duket se Bardhosh e kishte!), i qeshur me një nur të zi mbi plagët e buzëqeshjes, hyri mes nesh. Kjo është thirrje e partisë, duhet të hidhemi në sulm. Të rrëmbejmë kazmat dhe ta shembim. Ai rrinte drejt, hell, dhe sikur i këngëzonte fjalët me përtim. Ku janë profesorët? Pyeti ai i tmerruar. Tani vijnë shokët e komitetit të partisë. Më duket se paskeni ardhur të shkrehur fare! Sekretari i gjorë rrëmbeu kazmën e gurit me çek të gjatë dhe u turr nga kisha. O-bo-bo! Bërtiti. Nepërka!…
Humbi nëpër studentët e frikësuar. Profesori i fundit i gjeografisë, i miri Vasil Naço, doli si mënjanë dhe dyllë i verdhë i tha diçka nëpër dhëmbë sekretarit dhe vajti të ulej diku. Vura re se ai mezi priste të iknim ne të parët. Ia lexova qartë në sy, sido që nuk e jepte veten. Përfytyroja, duke parë lëvizjet e handakosura të njerëzve, të njohur e të panjohur, sikur po luanin një akt të një baleti klasik. Dukej sikur ne po shkruanim elegjinë tonë të pa menduar kurrë. Ndoshta një valle epike nga ato të veriut mund ta ngrinte diçka moralin. Unë dhe Rauf Tabaku vinim nga Berati, vendi i kishave dhe i xhamive, i shtëpive më të bukura në botë, i tragjedive shekspiriane dhe i lëngatës së madhe. Të dy u pamë në sy. Jo. Ne do të rrimë. Aq duan, e kupton. Ç’humbje e madhe! Të dy ne… As na i merrte mendja! M’u duk se tej në thellësi deti na solli një gjëmim të largët. Turp e marre. Teksa shkruaj kam përpara syve Bardhin dhe Vaso Papain. Vaso që nuk lë rast tragjedie pa e ngritur një përmendore fjalësh, nëpër shkallët e të cilave ngjiten dhe zbresin vetëm djem e vajza, studente apo shkollarë, sepse aty ecën me ritëm të përveçuar e mbrapshta dhe koha e mbaruar. Nëpër shkallë gremiset së pari vdekja, vdekja e Myrto Pelës, nga një fshat i thellë, emrin s’ia mbaj mend. Vdekja duhet të luajë në skenë një valle të çmendur plot duf e shkreptima, me krahë shqi­ponje dhe duke shkelur nëpër shkrepa Bjeshkësh të Namuna, e therur mbi barin alpin. Nëpër ato shkallë, duke ardhur rrotull manastirit të Shën Vlashit humbi edhe korrespondenti vullnetar, u tremb komunisti sekretar i parë i rinisë, që mbante emrin Bardhosh dhe një mbiemër me siguri e kishte. I mbahej paksa goja dhe ia ngjitën menjëherë: gagaçi! Kurrë nuk më ra ndërmend…

Po, më kujtohet, në Tiranë kur bezdia thyente këmbën, por të përthyhej kaq keq këmba në ditën e parë të aksionit, tashmë të mbetur pezull në ajër që në çastin kur Myrto Pela ra i vdekur në tokë. As korrespondenti vullnetar nuk shkroi dot një rresht për vdekjen e tij, kurse shpifja ishte vërtet elegante, një gënjeshtër me brirë, se kisha e Shën Vlashit ishte prishur nga rinia heroike. Nuk më është hequr nga mendja kurrë ky fakt. As sytë e përlotur të profesor Naços s’mund t’i harroj. Aty mund të luhet partitura makabre dhe e mullosur e tmerrit makbetian që na përfshiu atë mëngjes të gjithëve. Ata që kanë qenë aty e dinë. Dhe të thuash të vërtetën ajo ditë «heroike» u mbyll vërtet stoikisht, duke u mbajtur gjallë nga këmbët e drobitura, me një shpirt të lodhur. «Nuk pati asnjë hollësi, shkruante korrespondenti vullnetar, sepse prej kohësh kisha mezi priste të shembej!» Kësaj i thonë hollësi gazetareske, gjetje e bukur!? Askujt tjetër, përveç atij djali të trembur s’mund t’i shkonte nëpër mend kjo që shkruante. Më ra në sy drita e mekur në sytë e mikut tim Rauf Tabakut, që më përmendi mëngjesin gala, sikur të ishte një shfaqje në Opera. Luhej një vals atje, më duket nga të Shtrausit, për t’u hequr me shpejtësi nga skena. Para se të niseshim ishin menduar edhe detajet. Ne do të vinim çdo ditë në Shënavlash, kështu ishte menduar. Do të punonim e do të hanim drekën e marrë me vete. Por gjithçka u prish. Nuk pati aksion. Ne prisnim si mjaft të tjerë. Pastaj ikëm duke marrë këmbët në krahë, të paktën deri te stacioni më i afërt i trenit në Sukth. Te vila e Zogut, ku flinin zyrat e drejtorisë së NB. Një nga shoqet tona, Myrvetin nuk e pashë më, veç asaj flakërime, më pëshpëriti diçka dhe u pengua papritur. E mbajta fort. Faleminderit. Ditë ters, belbëzoi. Dhe me diell, pale! Pata një ndjesi të çuditshme, një lloj turbullimi. Mbaroi dhe aksioni ynë, thashë. Sa e filluam dhe u tret. Shoqja ime, mbështetur tek unë, më tha se s’mund të na linin kaq kot, sa të mos e festonim suksesin tonë të madh! Ironi therëse, ashtu e hollë, fine. Shoqja, e cila bënte sikur nuk ecte dot, dukej me një fytyrë prej ajri. E çiltër dhe e ngrohtë. Shikonte larg, pëshpëriste diçka të harruar dhe mbahej krejt e pavëmendshme. Lodhja ose më mirë rraskapitja prej atij mëngjesi ishte vulosur në fytyrën e saj. Peizazhi i asaj paradrekeje nuk ishte ky që njohim sot, sepse gjithçka e ka afruar autostrada, ndonëse pa ndonjë farë arti. Kurse atëherë, në vitin 1968, ishte vërtet sfilitje të kaloje andej, që mund ta tregoje më pas si një sëmundje lënguese, që teksa shikoje Marjetën edhe e dëshiroje, dhe këtu s’ke pse çuditesh. Mos u trembe Marjeta? Më duket se ke temperaturë. S’di as vetë se si më hipi një damar evgjiti, m’u përzjenë krenari e marrëzi së bashku, asaj nuk i kujtohej mëngjesi dhe mua më erdhi ta shtyja tej e pastaj të tallesha, sepse ajo më lëvrinte në majë të gjuhës. Nuk po të kujtohet Myrto Pela? As nepërka? As vdekja? Ç’thua? Do të lë këtu në mes të kësaj fushe gjersa të vijnë mendtë dhe hajt të të gjejnë! Mendimi më përshkoi si rrymë dhe unë menjëherë u dorëzova, pa kurrfarë ndjesie. Çudi, meqë asaj i erdhi mendja shpejt nuk e mora për lajthitje. Në mesin e studentëve ndodhin gjëra edhe më të mëdha, të çuditshme po se po. Lajthitja është më e pakta…

E gjetëm stacionin e trenit pas nja dy orësh. Të vinte keq kur i shihje vajzat të çjerra nga këmbët. Kurse treni erdhi shpejt. Sapo u bëmë të gjithë bashkë në vagonin e gjatë, na erdhën pranë mbrëmjet e harruara, por përfytyrimi mbeti pas, sepse dielli i fortë të përfshinte në tjetër energji që ndizte me flakë drita­ret e vagonit. Marjeta dhe jo vetëm ajo u mbështetën në pezule dhe po i mbanin kokat jashtë me flokët që ua merrte era. Një pamje vërtet emocionuese. Zërat e ngritur më tepër se e zakonshmja bënin përshtypje dhe njerëzit kthenin kokat pas dhe anash. Kushedi, mendoja, mund të zëmë ndonjë punë me këto prishjet e kishave e të xhamive. Si në ethe. Se atje me siguri donin ndonjë që të njihte arkeologjinë, ose edhe fushat, malet, grykat. Ndoshta mund të kishim fat dhe na ecte. Isha futur në të thella, imagjinoja lëvizjen e skëterrshme dhe nuk më binin në mendje pasojat. Madje po më bëhej e gjithë kjo shfaqje makabre me një ritëm të llahtarshëm, me mizanskena allasoj, me një atmosferë të përçudnshme. Kush jeni ju, që dashkeni këtë lloj pune? Nuk iu përgjigja zërit të brendshëm. Nuk do të na lejonin të merreshim me shembje kishash dhe objektesh të tjera kulti? Ndoshta thjeshtonim edhe kohën. Domethënë të shkonim dhe të vinim, vetëm sa për t’i parë, se kishat apo xhamitë i prishnin korrespondentët vullnetarë dhe sekretarët e paepur të rinisë. Më doli para syve Myrto Pela dhe u drodha. Më dha një ditë një arançatë, mbaje më tha, sot e kam festë, këmbyem unazat, ah, ajo është e ekonomikut, erë, më duket dhe engjëll… Tunda kokën dhe m’u krijua një pështjellim, aq e gjallë ishte figura. E mbante në duar unazën e tij të thjeshtë, hiq e vër nga gishti i mesit të dorës së majtë, duket që s’ishte mësuar. Ia pranova arançatën me shije pjepri dhe po lëvizja edhe unë gishtërinjtë. Kishe rënë brenda Myrto? Ai qeshi duke hapur fytyrën e bardhë dhe që atë çast më dhuroi një kënaqësi të veçantë… Po, po, brenda që ç’ke me të… Të paktën kur të largohemi nga Tirana do të jemi bashkë dhe kjo me siguri që do të jetë një mbrojtje e madhe. Nga se? Epo ne brinjë zogu kemi, ushtër, të njomë, thyhemi lehtë ndaj dhe mbajmë njëri-tjetrin. Ku e ke të fejuarën? – e pyeta. Iku me nënën time dhe do blinin diçka. Vërtet? Ai qeshi. Është e mahnitshme Marga! Mbeta gojëhapur. E njihja Margën, zeshkanen e ekonomikut. E njihnin edhe të tjerë. U drodha. Mos është edhe ajo në tren? I bëra gjërat lëmsh. Këtu në vagon s’bie asnjë kambanë! S’ka alarm këtu. Rrëmujë, vetëm rrëmujë. Askush nuk e çan kokën. Dëshiroja që përfytyrimi im të rrinte dhe ca, se sigurisht që përfytyrimet ikin lehtë, po le të rrinte edhe ca meqë m’u kujtua ajo skenë e bukur, megjithëse më mundonte një ndjenjë e paarsyeshme dhe pyesja veten, mos po e tregoja sheshit që isha thjesht një egoist? Befas u tremba. Marjeta erdhi pranë meje. Pa shikoje si më është bërë koka? Unë pashë një gëmushë të harlisur që s’merrej vesh as fytyra dhe kurrgjë tjetër. U bëra gati mos së andejmi mund të dilte papritur fytyra dhe prita gjithnjë në heshtje. Por ama brenda meje ishte edhe Myrto Pela. Zbulohu Marjeta, largoji flokët. Ke aparat ti? Jo. Aparat ka vetëm Çeliku. S’e dija. Çeliku? Ai syshtrembri? E, ai, ai! Sa i ëmbël që është, do vete ta gjej. Fytyra e Myrtos brenda meje këtë radhë m’u shfaq e rreptë. Do ta gjej, tha dhe do ta sjell para teje! Ç’lidhje ka me mua? Fytyra e tij dhe ai vetë po bëheshin nervozë. Nuk e mbante vendi nganjëherë, ngrihej e ulej brenda një çasti të vetëm, bënte gjeste të çuditshme. Myrto Pela nuk binte në sy, por hera-herës shfaqej papritur ndryshe nga ditët e tjera dhe të linte pa frymë, qeshte sa mekej, pastaj befas zymtohej. Ta them hapur fare: si moti në prill. Pastaj lëviza nga vendi aty në ndenjësen e gjerë të vagonit. Ku ta kenë lënë? Ndoshta në morg. Kërkova me sy profesor Vasilin dhe meqë nuk e pashë mendova se do të ketë shkuar në morg. Po ne? Balli m’u mbush me djersë të ftohta. Kjo ishte shenjë e tronditjes së madhe. Ai djalë kishte provuar dashurinë dhe e kishte të sigurtë parajsën, kishte njohur artin e saj, pat provuar shijen e asaj ndjenje të hollë të shpirtit të lartësuar, nën efektin e një muzike hyjnore, pa të cilën jeta jonë vetëm fizike do të kthehej në një vulgaritet pa anë e kufi. Myrto Pela me dashurinë e përjetuar e bëri jetën e tij më të lehtë e më të bukur, mendova, ndërsa fytyra e tij po më shfaqej e merakosur. Ata, të tjerët rrotull nesh, ndjejnë ndoshta zilinë e pakuptueshme për studentët. Herë të tjera më bëhet se ata ndjejnë dhe kënaqësinë që ata pranë nesh dhe ne aty afër tyre. Kjo kohë që jetojmë është vrasëse, mendova dhe një fije djegësirë e keqe më kaloi në trup e në shpirt. Do ta donim dhe ëndërronim që ajo të mos ishte kurrë vrasëse, por e bukur si dashuria e Myrtos…

Më duket vetja i lodhur me kohët e jetuara dhe s’di pse sot mendoj për atë ditë, por sidomos edhe për jetën e atij djali që iku rrëmbyeshëm dhe u harrua menjëherë, tronditshim, me një dhimbje të egër që vazhdimisht na djeg e na djeg. Ndihem i lodhur me kohët dhe për më keq edhe me kohën që jetojmë. Vërtet kjo nuk shemb kisha e xhami, por ka hedhur përtokë si pa pikë vlere njeriun. Pale shpirtin e tij. E ka dreqosur krejt! Unë nuk shkruaj kujtime, boll janë ato që shkarrashkruhen gjithandej. Mirëpo askush nuk e vë gishtin mbi plagën ku vërtet dhemb. Bëja qejfin, shefit… Shemb shtëpi me tritol… Vidh, gënje dhe mashtro me art! Ulërima më e keqe që më zënë veshët dhe, ndërkaq, gjithnjë më del para syve fytyra e dashuruar e shokut tonë, që humbi jetën sa ceku gurin e kishës, ditën e parë të mallkuar, duke mbetur dëshmor i askujt. Në kohë të këqija, s’di ku të fshihesh. Ndoshta prandaj dhe ikim. Ikim nga sytë këmbët. Mbase dhe Myrto do të kishte ikur, ose fëmijët e tij e të Margës. Nostalgjia për atë njeri, sidomos për ne që e kemi njohur, është shumë e dhimbshme. Dhe pastaj, Marga… Përpiqem ta mbaj veten. E shoh gati përditë në rrugën time, të plakur e të kërrusur por që ende e ruan bukurinë mbi fytyrën paksa të zeshkët. E di që mbeti vejushë (për të qeshur!) e një fejese, ndërsa miku ynë e humbi jetën aq kot dhe aq thekshëm. Nxitoj se nuk di ç’t’i them më. Nxjerr një faleminderit dhe largohem, s’di as vet për ku. Sa për t’u përfshirë në turmë, e cila e asgjëson personalitetin. Kap veten nga krahët që të mos iki më larg se ç’duhet. Më dhimbset lëkura ime. Thjesht egoizëm dhe kaq. Ankth. Dhe fytyra e Myrtos më vjen sërish e ngrohtë, e fisme, e lodhur. Më duket se do të jetë ende atje, në morg… Amen!

Tiranë, 04.09.2016