Dr. Nikollë Loka/
Shfaqja e “kombit” i jep mozaikut që përfaqëson shekullin e gjatë ballkanik fijen më të rëndësishme, sepse gjatë asaj periudhe, komuniteti laik i “kombit” filloi të shfaqet gradualisht në rajon, pas shkatërrimit të formave më të vjetra dhe më të përhapura të identitetit. Ky proces nisi përafërsisht në fillim të kësaj periudhe si një lëvizje thuajse e padukshme, por në fund të saj ishte shndërruar në një realitet të pakundërshtueshëm. Kur osmanët filluan t’i kuptonin rreziqet që sillte nacionalizmi, ata vendosën politika që krijonin pengesa të mëtejshme për bashkimin e popujve të shtypur.
Për shqiptarët Perandoria Osmane nuk i lejoi shkollat në gjuhën shqipe edhe pas dekretit perandorak (Hatt-i-Humayun, 1856), kur me ligj, të gjithë popujt e Perandorisë kishin trajtim të barabartë në arsim. Argumenti i shtetit otoman për të ndaluar organizimin e mësimit në gjuhën shqipe, kërkesë që u shpreh më fort në gjysmën e dytë të shekullit XIX, ishte se shqiptarët u përkisnin mileteve myslimane, ortodokse dhe katolike dhe për rrjedhojë ishin pjesë e komuniteteve turke, greke dhe latine. Trajtimi i shqiptarëve si tri bashkësi, “milete” të veçuara fetare dhe bashkëngjitja e tyre me milete etnikisht të huaja (turke, greke, sllave dhe latine) përmbante rrezikun e një zhvillimi kulturor dhe shoqëror të veçuar. Kjo gjendje i hapte rrugën humbjes së identitetit kulturor dhe kombëtar.
Për të penguar shkëputjen e popujve ballkanikë nga shteti, në periudhën pas kryengritjeve të grekëve, bullgarëve, serbëve dhe vllehëve, atyre iu njohën disa veçori kulturore. Njëra prej tyre ishte edhe shkollimi në gjuhën amtare. Në realitet, popujt jomyslimanë edhe më përpara e kishin shkollimin në gjuhët e tyre dhe në këtë periudhë ata filluan ta shfrytëzonin këtë të drejtë për formësim kulturor dhe identitar. Parë në këtë këndvështrim, shqiptarët kishin mbetur prapa në krahasim me popujt tjerë të Ballkanit. Aq më keq për shqiptarët, se në tokat e tyre po hapeshin edhe shkolla greke, serbe dhe bullgare, sepse dekreti perandorak osman i quajtur Hatti-Humaiun ua lejonte ato. Në vitin 1892, në katër vilajetet shqiptare kishin më shumë se 1000 shkolla greke, 40 shkolla vllahe, 200-300 serbe dhe bullgare dhe vetëm 2 shkolla shqipe.
Aty ku kombet u shfaqën si normë, shqiptarët nuk kishin veçse dy zgjedhje për t’i rezistuar pasojave negative të këtyre zhvillimeve dhe për t’u bërë pjesë e tyre. Së pari ishte për të demonstruar se shqiptarët përbënin një grup etnik të veçantë, si hapi i parë i tjetërsimit për të formuar një bazë për të drejtat e tyre historike, mbi territoret ku ata kishin jetuar. Zgjedhja e dytë për shqiptarët ishte të arrinin pjekurinë e tyre për të demonstruar se ishin në gjendje të qeverisnin një komunitet politik. Kjo mund të sigurohej me çlirimin kulturor, nëpërmjet edukimit intelektual, për t’i hapur rrugën një platforme politike.
Në Perandorinë Osmane, si në të gjitha vendet në modernizim të shekullit të 19-të, zhvillimet politike shfaqen si një proces i ndërthurur me zhvillimet në fushën kulturore. Lëvizja kombëtare shqiptare filloi si lëvizje kulturore në fushën e arsimit. Fakti që shqiptarët morën një iniciativë laike në fushën e nacionalizmit dhe pranuan herët shkronjat latine, dhe se ata adoptuan këtë metodë për bashkimin e njerëzve të feve dhe sekteve të ndryshme, përbën një fazë interesante të historisë ballkanike.
Shekulli XIX është epoka e zgjimit kulturor të shqiptarëve. Pas treqind vjetësh robërie të rëndë dhe padije të thellë, që i kishte shpurë në prag të zhbërjes si komb i veçantë, bota shqiptare nisi të lëvizte. Si kudo, lëvizja kombëtare shqiptare u shoqërua me një periudhë zgjimi kulturor. Me mungesën e një feje të përbashkët apo qendre gjeografike, gjuha mbeti lidhja kryesore mes shqiptarëve. Krahas rezistencës kundër reformave të Tanzimatit, që u hiqte shqiptarëve të drejtat autonomiste që gëzonin, në këtë periudhë lindi dhe u zhvillua Rilindja Kombëtare. Mund të mos jetë thjesht rastësi që, në të njëjtën periudhë me reagimin kundër reformave, u hodhën hapat e parë të ndërgjegjshëm drejt zhvillimit të arsimit dhe kulturës shqiptare.
Në vitet ‘50 të shekullit XIX e më pas, përpjekjet e shqiptarëve brenda atdheut u bashkuan me veprimtarinë e madhe e të gjithanshme të atdhetarëve në mërgim, të cilët po organizoheshin në shoqëri atdhetare, arsimore e kulturore, duke dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm për përhapjen e mësimit shqip, për botimin e teksteve shkollore etj. Bashkatdhetarët në mërgim u vunë në shërbim të luftës për liri, të gjuhës shqipe dhe arsimit kombëtar, me të gjitha mjetet e mundësitë e mbi të gjitha me dëshirën e tyre të zjarrtë. Pas kushtetutës së vitit 1846, dhe si rrjedhojë e dekretit sulltanor, lejohej hapja e shkollave laike shtetërore, çka i hapte dyert fillimit të lëvizjeve për arsim e kulturë. Por, duke qenë se për pjesën myslimane lejohej vetëm përdorimi i alfabetit arab, intelektualët shqiptarë myslimanë të kohës u munduan që edhe përmes këtij alfabeti të përhapnin mësimin e gjuhës shqipe, si mjeti i përparimit dhe i ngritjes kulturore. Ideologët e Rilindjes Kombëtare e kishin kuptuar se pa emancipim kulturor nuk ka as vetëdije kombëtare, kështu që ata zhvilluan një sërë aktivitetesh, ku si synim kryesor kishin zhvillimin e arsimit dhe të shkollës kombëtare.
Lidhja e Prizrenit konsiderohet si një pikë kthese në zhvillimin e nacionalizmit shqiptar, pasi ajo përfaqësoi ekspozimin e parë publik të nacionalizmit shqiptar, si dhe pikën e tij të transformimit nga një lëvizje kulturore në një lëvizje politike. Ndonëse problemet politike, ushtarake dhe diplomatike patën përparësi në veprimtarinë e Lidhjes së Prizrenit, ajo nuk i la pas dore problemet e arsimit dhe të cultures, si dhe hartoi një platformë të gjerë të zhvillimit kulturor të vendit. Programi kulturor që parashtroi dhe mbrojti Lidhja e Prizrenit parashikonte: “Njohjen zyrtare të gjuhës shqipe dhe përdorimin e përgjithshëm brenda kufijve territorial të shtrirjes së kombit, në administratë, arsim e kulturë. Roli i Lidhjes Shqiptare në planin kulturor qëndron, para së gjithash, në hartimin prej saj të programit të zhvillimit të arsimit kombëtar, që ishte pjesa organike, e pandarë e programit të autonomisë territoriale administrative. Programi që parashtroi Lidhja Shqiptare parashikonte njohjen zyrtare të gjuhës shqipe në përdorim të përgjithshëm brenda kufijve territorialë të shtrirjes së kombit, në sistemin administrativ, në kulturë dhe në të gjithë sistemin ekzistues arsimor.
Në fillim të shekullit XX, intelektualët e Rilindjes Shqiptare kishin përcaktuar një perspektivë të re arsimore për ndërtimin e një kombi të lirë, përmes theksimit të aspekteve kryesore shoqërore dhe kulturore të shoqërisë shqiptare. Dëshirat e forta të nacionalistëve shqiptarë për të patur shqipen si gjuhën e arsimit nuk u pranuan nga shteti osman, me gjithë qasjen e butë në fillim. Duke e konsideruar këtë kërkesë si një mjet të separatizmit, administrata osmane këmbënguli në përdorimin e turqishtes si gjuhë mësimi në shkolla.
Sukseset e arritura në zhvillimin e arsimit shqip, pas revolucionit xhonturk, i shqetësoi së tepërmi turqit e rinj, të cilët përdorën kundër arsimit shqip çdo mjet, që nga shfrytëzimi i ndjenjave fetare dhe intrigat e deri te dhuna e drejtëpërdrejtë. Siç shprehet një diplomat italian “dëshira e shqiptarëve për dituri e arsim dhe kërkesa e tyre e ligjshme për të mësuar në gjuhën amtare u quajt nga Komiteti xhonturk si një prirje seperatiste dhe u vu në shënjestër nga ana e tij”. Në fillim, pa dalur ende hapur kundër arsimit shqiptar, turqit e rinj vunë në veprim klerin konservator dhe elementët fenatikë e turkomanë, për t’i larguar shqiptarët myslimanë nga mësimi shqip, duke përdorur parulla me karakter fetar, shoqëror e politik si: “Shqipja të ban kaurr …të ban me shemb teqe e xhamia, me lon kuranin, agjinesën” etj. Gjithashtu përhapeshin fjalë se “përkrahësit e mësimit shqip ishin kundër interesave shtetërore osmane dhe u shërbenin shteteve të huaja, sidomos Austro-Hungarisë dhe Italisë.
Pasi ndalimi i shkollimit shqip, në kushtet e regjimit kushtetues xhonturk, dukej si i pamundur, një nga mjetet kryesore që përdorën xhonturqit, për të penguar përhapjen e mësimit e të shkollës shqipe, ishte propagandimi i shkrimit të gjuhës shqipe me alfabetin turko arab, që përdorej edhe për gjuhën osmane. Në fushatën e tyre antishqiptare xhonturqit mbështeteshin në ligjet “Mbi bandat” dhe “Mbi shoqëritë”, të miratuara nga parlamenti turk, në vjeshtën e vitit 1909, sipas të cilëve në Perandorinë Osmane ndaloheshin të gjitha organizatat kombëtare, përveç atyre osmane. Në zbatim të këtyre ligjeve, autoritet xhonturke filluan me arrestime, internime e transferime patriotësh shqiptarë dhe pastaj vazhduan me mbyllje klubesh e shkollash shqipe.
Në fillim të shtatorit të vitit 1909, kur po zhvillohej ekspeditat ushtarake e Xhavit Pashës për “paqësimin” e shqiptarëve, filloi dhe fushata kundër shkollës shqipe dhe alfabetit kombëtar. Shtypja e kryengritjes shqiptare të Kosovës, në vitin 1910, u pasua me luftën kundër kulturës dhe gjuhës shqipe, me pretekstin se ishin “vatra të revoltës” dhe me burgosjen e ndalimin e botuesve, redaktorëve dhe gazetarëve të gazetave shqipe. Në vitin 1911, Shqipëria dëshmoi shfaqjen e një gjuhe nacionaliste në very, nën ndikimin e jugut, duke paraqitur kërkesa për njohjen e shqipes si gjuhë amtare dhe zyrtare, së bashku me kërkesat për autonomi të katër vilajeteve, në një vilajet të bashkuar, me një guvernator shqiptar. Edhe gjatë zhvillimit të kryengritjes shqiptare të vitit 1912, u paraqitën kërkesa në lidhje me arsimin dhe shkollën shqipe. Kërkesa të tilla u shprehën nga kryengritësit e Malësisë së Gjakovës, Hasit, Mitrovicës, Dibrës, Junikut etj.
Përmes betejës për gjuhën shqipe dhe zhvillimin e arsimit kombëtar shqip, rilindasit shqiptarë siguruan tejkalimin e ndarjeve fetare dhe krahinore dhe u mobilizuan për fitimin e të drejtave kombëtare, duke i kthyer shkollat në gjuhën shqipe në simbole të kombësisë te shqiptarët.