Akad. Gjovalin Shkurtaj/
Punimi që po i paraqitet lexuesit përbën një korpus të plotë të studimeve në lidhje me një kategori leksikore të larmishme, siç është përemri, përkatësisht përemri i pacaktuar. Në të koncepti i përemrit të pacaktuar diskutohet si në rrafsh diakronik ashtu edhe sinkronik. Një gjë ë tillë bëhet e mundur qoftë edhe duke dhënë karakterizimet këtij koncepti në një numër të madhe gramatikash që i para prijnë Gramatikës I të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë (2002), e cila vazhdon akoma të mbetet e fundit në këtë fushë studimesh.
Kështu autorja fillimisht jep një pasqyrë të përgjithshme në lidhje me vendin e përemrit të pacaktuar në studimet tona, duke vënë në dukje se për larmishmërinë dhe problematikat që ai shfaq, duke vënë në dukje edhe faktin se ai duhet studiuar nga ana “morfologjike, nga fjalëformimi, nga sintaksa e përdorimit të tyre dhe nga semantika”(Hasani, 2024:2).
Në këtë mënyrë, ajo mëton hulumtimin e kësaj njësie në të gjitha rrafshet kryesore të studimit gjuhësor në lidhje me të.
Duke pasur parasysh numrin e madhe të gramatikave pararendëse, duhet thënë se korpusi për t’u hulumtuar është relativisht i konsiderueshëm dhe në përgjithësi pa të dhëna të shumta teorike. Në këto kushte, puna vështirësohet dhe indukton edhe metodën e studimit. Kështu mund të themi se në shumicën e punimit kemi gërshetim të metodës përshkruese me atë kontrastive.
Në këtë kontekst në kreun I identifikohen përdorimet e përemrave të pacaktuar që nga tekstet e para të shqipes e deri te ato më bashkëkohoret, duke përfshirë edhe rrafshin diakronik , edhe atë sinkronik. Duhet thënë se korpusi referues që lidhet më ato që mund të quhen sinkroni janë pjesë tekstesh artistike, të cilat në fakt në studimet gjuhësore duhen marrë me rezervë, pasi shihen si pjesë e korpusit personal të autorit specifik, po në mungesë të korpuseve ligjërimore për shqipen, një gjë e tillë është e pashmangshme.
Në kapitullin II bëhet diskutimi në lidhje me emërtimet në lidhje me këtë kategori , duke specifikuar si më të zakonshmet “përemër i pacaktuar” dhe “përemër i pakufishëm”. Pasi jep referencat të shumta , duke filluar që nga gramatika e Paninit , Trakasit, Varronit e mjaft gramatika tona, ajo përkrah emërtimin përemër i pacaktuar. Një gjë të tillë e argumenton duke hyrë vetë në analizë fjalëformuese të dy temave jo të parme të mbiemrave përkatës (i pacaktuar dhe i pakufishëm ), duke argumentuar se “Në të gjitha gramatikat që kemi marrë në shqyrtim, përkufizimi i kësaj klase përemrash nuk lidhet me semantikën e mbiemrit i pakufishëm, por me paraqitjen e sendeve a të frymorëve në mënyrë të pacaktuar apo të papërcaktuar.”(Hasani, 2024: 7). Natyrisht nuk mungojnë referencave nga trajtimet pararendëse.
Kreu III përbën identifikimin e trajtimit të përemrit të pacaktuar në shumicën e gramatikave të vjetra . Ky identifikim jepet në mënyrë përshkruese, po pa lënë pas dore dhënien e ndikimeve të një autori te një tjetër (Për përemrin e pacaktuar shohim të përdorur një nga termat e krijuar nga Jani Vreto njëzet vjet më parë. Hasani, 2024: 12). Një gjë e tillë dëshmon thellimin e autores në këto trajtime dhe një formim të plotë në lidhje me këtë koncept.
Në kreun IV hulumtohen kategoritë leksiko-gramatikore dhe funksionet sintaksore të përemrit të pacaktuar. Në jo pak raste ajo del nga trajtimit i përemrit të pacaktuar thjesht në korpusin e standardit. Këndvështrimi zgjerohet me shembujt të dialekteve të marra edhe nga autorë të tjerë. Në këtë kontekst ajo nuk ngurron të japë sugjerimin e saj (Përemri tjetër shfaqet me disa veçori. Ai ka kategorinë gramatikore të numrit dhe të gjinisë. Në numrin shumës ky përemër del me nyjën të (të tjerë, të tjera) dhe lakohet sikurse mbiemrat e nyjshëm. Të tjerët heshtën pa fjalë. Por në traditën letrare të gegërishtes është përdorur si i panyjshëm: tjerë, tjera. Mendojmë se kjo formë, për shkak të mbështetjes së gjerë në gjuhën e folur dhe të traditës, mund të pranohet si dysor normativ. Hasani:2024, 25.).
Në kreun V autorja parashtron pasqyrimin e përemrit të pacaktuar në fjalorë të ndryshëm. E quajmë një punë mjaft të vlefshme këtë kapitull, duke pasur parasysh se në jo pak raste ndryshon trajtimit i mjaft koncepteve nga gramatikat në fjalorë. Këtu ajo fillon hulumtimin që nga fjalorët më të hershëm si ai i Kristoforidhit e deri te ato më të fundit, botime të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Kapitulli shoqërohet me tabela klasifikuese sipas fjalorëve të ndryshëm, duke na dhënë edhe prirjet drejt diakronisë së një pjese prej tyre.
Kreu VI merret me çështje që kanë të bëjnë me probleme preskriptive, pra që kanë të bëjnë me normën. Nga korpusi i konsiderueshëm i mbledhur në kapitujt paraprirës merren në shqyrtim përemrat pjesë të standardit dhe ato përdorime që ngelen jashtë tij.
Kreu VII merret me anën semantike, përkatësisht me teorinë e fushave semantike, të përemrave të pacaktuar, që përbën edhe kriterin kryesor të klasifikimit në Gramatikën e Akademisë (2002). Ai nis me një pohim i cili ngelet aktual akoma edhe sot “Studimet gjuhësore bashkëkohore në rrugën e çelur nga gjuhësia strukturaliste nuk mund të çojnë në përfundime plotësisht të sakta, apo në ato të dëshiruarat nëse njësitë apo dukuritë që trajtohen nuk vështrohen në sistem, në lidhje e në marrëdhënie të ndërsjella, por edhe brenda sistemit. ” (Hasani, 2023:39).
Pas dhënies së referencave të studiuesve ne lidhje me konceptin e fushës semantike, në punim gjenden edhe skema klasifikuese në lidhje me të. Përveç kësaj autorja dallon edhe grupime në varësi të marrëdhënie sinonimike dhe antonimie të përemrave të pacaktuar.
Gjatë kësaj pune në jo pak raste bëhet edhe krahasimi i trajtimeve, duke vënë në dukje edhe prirjet tipologjike të ndryshme të tyre (Te FGjSSh (1980) jo vetëm është zgjeruar ndjeshëm i gjithë korpusi leksikor e frazeologjik e brenda këtij procesi edhe ai i përemrave të pacaktuar, jo vetëm zgjerimi i makrosistemeve dhe mikrosistemeve kuptimore, është rritur në mënyrë të ndjeshme edhe cilësia e shpjegimeve të kuptimeve. Krahasuar me FGjSh (1954), këtu bie në sy prirja për shpjegime tipologjike. Dallojmë dy lloje kryesore shpjegimesh: me perifrazim dhe me sinonimi. Hasani, 2023: 46).
Kreu VIII i sheh përemrat e pacaktuar në rrafsh fjalëformues dhe jep edhe modelet fjalëformuese të përemrit të pacaktuar në formimin e fjalëve të tjera. Ai përbën një ndihmesë veçanërisht në hulumtimin specifik të përngjitjes.
Në kreun X jepen përemrat e pacaktuar siç gjenden në tekstet e para të shqipes, pra të autorët e vjetër. Mbase ky kre mund të ishte përfshirë në kreun e parë ku jepen raste ilustruese në lidhje me këta autorë. Gjithsesi duhet të shtojmë se në këtë kre hulumtimi është i detajuar dhe shterues dhe nuk përsërit atë që është dhënë në kreun I.
Në përfundim mendojmë se ky punim jep një pasqyrë të plotë të një koncepti mjaft të larmishëm, siç është ai i përemrit të pacaktuar. Ai dëshmon një njohje të plotë e të thelluar të autores në lidhje më diskutimet në shumicën e rrafsheve gjuhësore që lidhen me të.
Duhet shtuar se problematikat e trajtuara në këtë punim në përgjithësi diskutohen në kuadrin e gramatikës tradicionale, po ka raste (teoria e fushave semantike) ku ajo e vë re se kjo teori nuk i jep dot kriteret dhe argumentet e nevojshme për deduktime specifike.
Nga ky parashtrim, mendojmë se punimi i prof.asc. Monika Hasanit përbën një trajtim referues dhe një ndihmesë për studiuesit e fushës që identifikon, po edhe sugjeron trajtime të mëtejshme në kuadrin e teorive bashkëkohore.