Nga Namik SELMANI*/
Shtigjet e shkronjave, shumë herë janë më të çuditshme e më tekanjozë se shtigjet e rrugëve që ti i shkel në botë. Të rrugëve ajrore e të atyre që të marrin në detet mes jeleve të dallgëve shkumëbardha. Mes rrugëve gjelbërore apo mes rrugëve të shkretëtirave. Edhe pse një ditë bashkohen si miq të mirë. Ato, rrugët e largëta e të afërta, rrugët e mallit dhe rrugët e kureshtive bashkohen me shkronjat kur ti kërkon që të shkruash mbresat, motivet, të veçantat, gëzimet trishtimet, me të cilat janë mbushur të gjithë rrugët. Ky meditim më erdhi kur nisa të shkruaja për SHQIPTAREN E PALESTINËS, Suzana Kondi, ka 17 vjet që jeton mes ëndrrave dhe trishtimeve të popullit të Palestinës. Të krismave të luftës dhe ëndrrës së paqes. Si një shqiptare, si një besimtare e mirë e fesë islame, në namazet e ditëve i lutet Zotit jo vetëm për Shqipërinë, atdheun e saj, po edhe mbarësinë e Palestinës, me të cilën e lidhin tre fëmijët e saj të mirë. Lutet edhe për bashkëshortin e saj që në vitet e fundit, pjesën më të madhe të jetës e ka kaluar në burgjet izraelite. I sëmurë, pa parë as fëmijët e tij që po rriten pa përkëdheljet atërore.
Kur shkoja si gazetar në vitet ‘90 në Poliçan dhe shkruaja për jetën në këtë qytezë të vogël rrëzë Tomorit, as nuk e mendoja se një ditë një banore e saj e re që ishte vetëm 18 vjeç, vetëm pas pak vitesh do të bëhej pjesa e jetës së Palestinës.
Mbase është e vetmja ose ndër të rrallat shqiptare nëHebron. Vetë Suzana na thotë se nuk ka një shoqe shqiptare nëHebrontë Palestinës për atë informacion që ka ajo. Ka mall shumë për Shqipërinë, për Poliçanin e saj të vogël, midis Beratit dhe Skraparit. Të bukur si një grusht me shtëpi që rrinë në prehër të Tomorit të lashtë e të lartë. Ka një rrëfim shumë të bukur gati poetik kur tregon për jetën e saj. Shumë të dhimbshëm. Mos është vallë malli për familjen, për shkronjën shqipe, për shoqet? Mos është dhimbja shumë e madhe që ajo vazhdon të përjetojë, si të thuash, me një ndarje për së gjalli nga familja në këtë kohë kur bota po bën të gjithë përpjekjet që të bashkohet mes kufijve të saj, mes feve të ndryshme që ka ajo, mes kulturave, shpesh edhe të kundërta?
Tani ka mbushur moshën e 37 viteve jetë e ka tre fëmijë me emra të zgjedhur të fesë islame.
Rrjedha e jetës së saj e sidomos kthesa që ajo mori për ta lidhur pas pak vitesh me Palestinën ajo e tregon thjeshtë. Madje, nuk ngurron që të përdorë edhe vargjet e poezive të saj që mbase janë strofat që ajo i thotë përmendësh në këto vite të një ndarjeje të detyruar nga vendlindja e saj, nga Shqipëria ku nuk ka ardhur këtu që prej 22 vitesh. E nuk e di se kur mund të vijë si vajzë shqiptare si një qytetare e botës.
“Mes kodrave plot rrudha ndodhet qyteti im. Një qytet i vogël që quhet Poliçan. Qyteti në të cilin u linda dhe kalova fëmijërinë time. Kam lindur në vitin 1976 dhe e kam kaluar fëmijërinë time në një shtet komunist dhe as fjalën Zot nuk e dinim ç’do të thoshte. Në shkollë mësonim mësime që ishin kundër Zotit. Çdo gjë u krijua vetë nga natyra. Kalova kështu jetën time, derisa në 1991 u bë Shqipëria demokratike dhe janë lejuar të gjitha fetë në të. Çdo njeri në vetvete kërkon një fuqi të madhe që të mbështetet tek ajo, se pa të nuk është gjë. Kërkon, po nuk e di, nuk e gjen. Janë poezitë e mia të asaj kohe që e shprehin me qartë. Gjithçka kërkon një emër. Gjithçka. Gjithkush kërkon një emër/ dhe lulet kokën ngrenë nga qielli/ dhe pemët kërkojnë ta arrijnë atë/ dhe zogjtë fluturojnë në hapësirën e tij/ dhe malet të zhytur kokën mes resh/ dhe deti dallgët kërkon t’i ngrejë nga qielli/ gjithçka kërkon ta arrijë qiellin/ e njeriu me sy të verbuar kërkon në tokë/ a thua se ajo i duket qiell? Ka qenë 18 vjeç atë ditë kur po ecte në rrugët e qytetit të saj, Poliçanit. Një shoqja e saj e ndaloi dhe i tha që të shkonte me të se diku në atë qytet ishte hapur një kurs për të mësuar fenë. Suzana e pa pak e habitur. Ajo nuk e dinte se një ditë e tillë, një kërkesë e tillë do të ndryshonte të gjithë rrjedhën e jetës së saj. I premtoi ashtu pa dashje se do të shkonte me të.
Vajtën atje dhe i thanë që do ta regjistronin emrin dhe të shkonin po qe se kishin kohë të lirë. Koha e lirë nuk ishte vështirë që ta gjeje në atë qytet ku edhe aktivitetet nuk ishin të shumta. Mendoi se aty do ta kalonte dhe kohën e saj të lirë. Kursin e drejtonte një mësues arab nga Egjipti dhe një nga Tunizia. Kishte edhe një përkthyes që përkthente. U bë pjesë e këtyre mësimeve. Po merrte mësime për fenë islame dhe mësime për kuranin. Deri në atë kohë kjo vajzë kishte shumë pyetje për jetën, për të kaluarën e për të ardhmen e duke qenë në një vend ateist nuk kishte se ku ta mësonte fenë. Mbi të gjithë, dallohej një mësues nga Tuniza që i mësoi parimet kryesore të fesë islame, të praktikimit të saj në jetën e përditshme. Tani ajo kujton ditët e para dhe ndryshimet që mësoi ndërgjegjja e saj: “Feja islame është një fe e drejtë që s’ka dyshim. Ka shumë obligime. Ka qenë dhe e vështirë për ne në atë kohë që te faleshim 5 herë në ditë që të agjëronim Ramazanin që të visheshim me të gjata etj., por një njeri kur besimi i përforcohet, çdo gjë e shikon më të lehtë. Aty mësova që ato ishin urdhra nga i madhi Zot dhe nuk duhet ta kundërshtonim atë. Kam qenë dhe e re në atë kohë, por…”
Më tej, Suzana hap arkivin e saj poetik të poezive të para dhe na citon njërën prej tyre. Është poezia “Braktisja e ëndrrave”
I braktisa ëndrrat, i braktisa dëshirat/
I braktisa tekat e jetës,i braktisa i braktisa të gjitha/ më pëlqen të kërcej në melodinë e një kënge
më pëlqen që era të m’i valëvisë flokët
më pëlqen të vishem sa më sportive
më pëlqen ta jetoj rininë time më pëlqen,
por gjithçka është vendosur nga i madhërishmi Zot
përpara tij askush nuk del dot
prandaj i braktisa të gjitha ëndrrat dëshirat, tekat e jetës/
i braktisa të gjitha, të gjitha për të mos më braktisur ti, o Zot.
E pra, kjo poezi ishte edhe historia poetike e kthesës që kushedi se ku kishte mbetur deri tani pas 22 viteve kur ajo na e citoi sikur ta kishte bërë para një ore. Kështu që vendosi të vërë shami. Ajo dhe një shoqja e saj. U zgjodh ditëlindja për të vënë shaminë. Po mbushte 19 vjeç. E uronte veten: “Le të jetë e mbarë për mua kjo jeta tjetër tani kur po mbulohem…..” Nuk ka qenë një gjë e lehtë veshja e shamisë për të. Prindërit nuk donin. Nëna e saj që prej 10 vitesh është ndarë nga jeta (Zoti e mëshiroftë atë) qante dhe i thoshte: “Si do ta bësh të ardhmen tënde kështu me shami?”
Lotët e saj i shkaktonin shumë dhimbje shpirtërore, por mendonte se po e bënte për të përfituar nga zoti. Ata nuk dinin atë që ajo e ia thyente zemrën nënës për të përfituar nga mëshira e zotit…… Shumë njerëz nuk ju pëlqente kjo që kishte veshur dhe talleshin. “Ju që veni pas arabëve jeni të prapambetura!” Ishte e fortë. Nuk i interesonin mendimet e të tjerëve, sepse ishte e bindur që ishte në rrugë të drejtë. Ata qeshnin, qeshnin dhe vazhdojnë të qeshin dhe ajo ecën, ecën dhe vazhdon të ecë shpejt. Mendon se ata do të lodhen dhe do pushojnë së qeshuri, ndërsa ajo do të vazhdojë do vazhdojë të ecë.
Nga dita në ditë po merrte mësime në atë shkollë për fenë islame, por numri i nxënësve atje u zvogëlua shumë sa që mbetën vetëm 4-5 vajza. Familja e saj i kërkonte që ta hiqte shaminë, po për të kjo ishte një gjë e pamundur. Kurrsesi nuk mendonte të kthehej nga feja.
Pas 2-3 vjetësh, mësoi shumë gjëra për këtë fe. Tani ajo ka frikë Zotin dhe kjo e detyron që që të mos kthehet nga kjo rrugë që e ka filluar Mendon se ishte edhe urdhri i Zotit. Kështu donte Zoti, sipas mendimit të saj, që ta lidhte fatin e jetës me një myslimane nga Palestina Palestina është vend plot dhimbje dhe vend i bekuar nga Zoti Mesxhid al-aksa. E bekon dhe me shumë atë. Tani u krijua një situatë tjetër. Duhet të largohej nga shtëpia e saj. Ka qenë tepër e vështirë që të largohej nga familja dhe nga vendi i saj Shqipëria, Bindja e Suzanës ishte se për çdo njeri për të arritur qëllimin e tij në jetë duhet të bëjë shumë sakrifica duhet që dhe të mendojë me mendje dhe jo me zemër. Duhet të bëhet i fortë që stuhia e kohërave të mos ta rrokullisë atë në humnerën e saj. Ishte para një udhëkryqi: ”Duhet të vendosësh ose të jetosh këtu dhe pa shami dhe pa fe ose jetën në një vend tjetër me fenë tënde dhe veshjen tënde.”
Zgjidhja e saj ishte një dhimbje e re për familjen. Sërish ishte nënë Qelibarja që nuk e pranonte këtë largim. Edhe sot ajo mban mend lotët e saj të rrëkeshëm që i dilnin kur ajo vendosi që të ikte. Këtë largim ajo nënë e quante si një vdekje e vetë fëmijës që ishte ende shumë e re. Dhe vërtet nëna e saj nuk e pa më me sy vajzën Suzana se ka vdekur para 7 vitesh. Dhe Suzana nuk erdhi as ta varrosë atë e t’i hedhë një grusht dheu mbi varr, sepse nuk kishte dokumente. Babai i saj u tregua edhe më i matur duke i thënë: “Dëgjo, moj vajzë! Ti je e rritur dhe je e zgjuar për atë që do të ndodhin në jetën tënde të mëvonshme.” Edhe sot ajo kujton edhe vështrimet e motrave të saj të dashura që buronin kaq shumë dashuri. Secili vështrim kishte vetëm një kuptim: “Lamtumirë!” Vëllai i saj i vetëm e shkonte dhe ndryshe nga të tjerët mendonte se një largim i tillë për në Palestinë ishte thjesht një. . lojë
****
Kështu, më 1996, u martua me një palestinez Qëndruan në shtëpi një muaj sa bënë dhe dokumentet. U larguan për në Jordan (është një qytet në kufi me Palestinën ku jetojnë dhe shumë palestinezë të emigruar që në 1967). Qëndroi në Jordani 3 muaj te xhaxhai i burrit. Bëri pasaportën e përkohshme që të jetonte atje. Burri iku për në Palestinë që të bënte dokumentet. Erdhi vjehërri që të qëndronte me të aty. Pas shumë vështirësive, u bënë dokumentet që të futej në Palestinë, po vetëm si vizitë. Edhe pse ishte e martuar me një palestinez, organet e shtetit izraelit nuk ia nxjerrin dokumentet dhe nuk ia dhanë nënshtetësinë si palestineze. Qëndroi kështu 13 vjet pa nënshtetësinë, derisa më 2009 mori pasaportë palestineze. Bashkë me të e morën edhe shumë të tjerë që kanë pasur statusin e saj. Dhe vjen viti 2006. Një vit provë e forcës shpirtërore. Ajo merr vesh lajmin e vdekjes së nënës së saj Qelibares. Deri në atë kohë kishte gati 10 vjet që ishte larguar nga Shqipëria. Në këto 10 vjet ajo nuk kishte ardhur asnjëherë në Poliçan, në Shqipëri për arsye që i dhamë më lart. PO kësaj radhe duhet që të vinte. Ishte nëna e saj E kishte marrë malli aq shumë për nënën. Dhe ja, sot ajo nuk jetonte më, sa shumë donte ta shikonte. Tani ishte bërë vetë nënë e po e kuptonte nënën sa dikur ajo, ishte vajzë e mund të ishte pak më ndryshe.
“Ah, ah. Kështu ka qene fati im, – shpërthen ajo nga Hebroni i largët. Kështu, Zoti ma ka shkruar jetën time. Unë nuk mund të ndryshoj gjë, por duhet të them elhamdulilah (falënderimi i takon vetëm Allahut) Për çdo gjë në jetën time duhet të jem e fortë.”
Në atë kohë ajo s’kishte pasaportë që të vinte dhe ta përcillte nënën e dashur në banesën e saj të fundit. Në dorën e saj ishte vetëm që të falej për nënën dhe t’i lutej Zotit që ta mëshironte atë, nënën që ta fuste në parajsë (inshaallah) Qante dhe lutej për të që Zoti ta mëshironte.
Veç saj ajo është bërë prej kohësh pjesë e dhimbjes së popullit palestinez. Në Palestinë, kanë qenë dhe janë situata jo të qeta se është ende nën okupimin e shtetit izraelit. Në vitin 2002, situata u bë edhe më shumë e acaruar. Janë vrarë dhe shumë njerëz. U mbyllën dhe rrugët. Suzana kishte pasur djalin e dytë 2 muajsh shumë të sëmurë. I duhej që ta çonte në spital që të flinte atje. Kështu e kishte gjykuar edhe doktori para një dite. Ditën tjetër u mbyllën të gjithë rrugët dhe nuk lejohej që të shkonte në spital. Ato pak shërbime që mund të bënte si nënë ia bënte në shtëpi. Vetëm Zoti e di se si u shërua ai. Ka vuajtur shumë në atë kohë.
Në 2 janar 2005, në orën 2 ose 3 të natës me shumë se 20 ushtarë izraelitë e rrethuan shtëpinë. Me pushkët e tyre po i binin fort në derë. Thërrisnin: “Hapeni, hapeni derën!”
U zgjuan të frikësuar. Nuk po kuptonin se çfarë po ndodhte. Shumë shpejt, e kuptuan që ata kishin ardhur për të arrestuar burrin e Suzanës. E morën me vete në kërcënimin e armëve. I kishte fëmijët shumë të vegjël. Djali i madh ishte 5 vjeç. Qante për babanë e tij. Burri qëndroi në burg 6 muaj. Pastaj doli dhe qëndroi jashtë burgut vetëm 7 muaj. Përsëri erdhën dhe e morën prapë. Në burgje qëndroi dhe 4 muaj. Pas 8 muajsh erdhën përsëri. Kësaj radhe qëndroi në burg 1 vit e gjysmë. Pa asnjë akuzë të qartë. Akuza e tij, sipas vetë Suzanës, ishte vetëm se “Ishte pengesë për qeverinë izraelite.” Kështu i thonë atyre. “Ti je rrezik për stabilitetin e Izraelit” Kaq mjafton të burgoset çdo njeri. Ai punon si inxhinier ndërtimi. Pas 1 vit e gjysmë doli nga burgu dhe qëndroi jashtë tij 6 muaj. E morën prapë dhe e futën edhe 7 muaj të tjera. E liruan dhe pas një viti. E morën prapë dhe qëndroi 1 vit e gjysmë. Doli në shkurt të 2012-ës. Kështu ka qenë dhe jeta e kësaj shqiptareje të Palestinës, të fëmijëve të saj që po rriten pothuajse pa babanë e tyre. Vizita në burg lejohet vetëm një herë në muaj. dhe Lejohen vetëm 4 persona në vizitë. Koha e saj është vetëm 45 minuta. Ky takim bëhet vetëm prapa xhamit. Vetëm aty ke të drejtë që ta shohësh dhe të flasësh vetëm me telefon e nuk e dëgjon direkt. Vizita është shumë e lodhshme, që nga ora 5 e mëngjesit deri ne 8 të darkës. I burgosuri është shumë i lodhur në burg. Burri i saj është me diabet dhe me infektime ne kocka nga të ftohtët atje. Suzana vazhdon që të rrëfejë për këtë: “Herën e fundit e dërguan dhe në spital se ka vuajtur nga stomaku. I është bërë gjakderdhje e brendshme e stomakut. Nuk e di si është kjo sëmundje në shqip. Gjaku i tij u bë 8. Ju dëgjoni dhe sot për të burgosurit palestinezë. Janë më shumë se 7000 të burgosur. Shumë prej tyre po bëjnë grevë urie. Zoti i ndihmoftë ata!”
Suzana bën jetën e saj si nënë, si besimtare si një palestineze e re. Na tregon se në Hebron ka edhe gra të shteteve të tjera që janë martuar me palestinezë nga Rusia, nga Britania, nga Rumania etj. Disa prej tyre kanë veshur rrobën e myslimanes e disa jo. Vazhdon që të bëjë ritin e faljes së namazeve në Xhaminë Al Aksa. Një xhami shumë e bekuar. Për t’u futur në të duhet të marrësh leje të posaçme nga shteti izraelit. Një gjë e tillë lejohet vetëm në muajin e Ramazanit.
Që larg shpreh shumë dëshira si shqiptare. Kërkon që të vijë të takojë babanë e saj që nuk e ka parë që prej 17 vitesh. Të takojë motrat e vëllanë
O sa dëshirë ka që të vijë në Shqipëri tek babai i saj i moshuar, tek të afërmit, qoftë edhe tek malet që ishin djepi i parë i fantazisë dhe i dashurisë së saj për vendlindjen. Prej shumë vitesh, nuk sheh as në televizor Shqipërinë e saj të dashur. Koha moderne i ka dhënë asaj pak mundësi që të komunikojë me postën e elektronike me shoqet e saj, po shumë gjëra kanë ndryshuar në këto vite. Kanë kaluar 17 vjet dhe zjarri i kujtimeve rinore me këto shoqe ka nisur që të shuhet. Secila prej tyre është martuar ka fëmijë dhe kontaktet janë bërë edhe më të pakta, më të rralla.
Kjo gjë që duket shumë e thjeshtë, është kthyer në një tragjedi të re të vërtetë për të. Një kërkesë që, në pamje të parë, i takojnë një individi, një familjeje, por që mund të kthehet edhe në një objekt për Shoqatat e të Drejtave të Njeriut, e shtypit. Pse jo edhe e ambasadës së Izraelit në Tiranë. Ka 10 vjet që i ka mbaruar afati i pasaportës shqiptare me të cilën ajo u nis, Në Palestinë nuk ka ambasadë shqiptare e ajo nuk i ka se kujt t’i drejtohet për këtë gjë. Ka shkuar në organet izraelite për të marrë një pasaportë izraelite, po edhe atje i thonë se nuk janë të obliguar që të japin pasaportë për shqiptarët që banojnë në Palestinë.
I duhet që të shkojë te ambasada shqiptare në Egjipt. Edhe këtë gjë e bëri. Dërgoi dokumentet përkatëse për vete e për tre fëmijët e saj, por akoma nuk i kanë kthyer përgjigje. Ka kaluar shumë kohë e madje as nuk e di se kur mund të vijë një përgjigje e tillë. Pritja po zgjat, po zgjat shumë.
Për këtë thotë me shumë mall e dhimbje: “Po pres, po pres, po nuk e di sa do zgjasë pritja. Unë kam shumë dëshirë që ta vizitoj atdheun tim, vendin ku kalova fëmijërinë time, ku dhe dielli është tjetër diell, dhe hëna është tjetër hënë. Inshallah Zoti ma bëftë mbarë, se veç Zotit nuk kam kujt t’i lutem tjetër.” Fëmijë e saj, djemtë Thebit, Serjani dhe vajza Xhena (emra myslimanë) ende janë paksa të vegjël për të kuptuar këtë dhimbje të nënës së tyre. Suzana do t’ua tregojë kur të rriten, po nuk e quan një gjë të veçantë. Është shumë e sigurt se një ditë do t’ua tregojë nga afër se ku është vendlindja e gjyshërve të tyre nga nëna.
******
Hebroni i është bërë një vendlindje e dytë. Në këtë qytet është edhe Xhamia ku ka jetuar profeti Ibrahim. Ka jetuar në këtë qytet me tradita të lashta dhe me histori të madhe për gati 18 vjet po aq sa ka kaluar edhe në Shqipëri. Brenda kësaj jete, ajo duhet të shkojë herë pas here në burg të takojë bashkëshortin e vet. Atje në Hebronin e mbushur me histori, me vreshta me ullinj, por edhe me një dimër të ftohtë (një klimë shumë të afërt me Shqipërinë) shumë gra, miq e pyesin shumë herë për konceptin e lumturisë. Na thotë për të: “Njeriu është i lumtur kur gjen atë që kërkon. Unë erdha këtu për fenë islame dhe jam e lumtur për këtë. E di se njeriu në një mijë forma do kalojë vështirësi në jetën e tij, po kjo gjë nuk më intereson.” Shqiptarja e Palestinës vazhdon ende të jetojë ëndrrën më të madhe të tanishme, atë të prekjes së tokës së saj, të të parëve të saj. Një dëshirë që ende mbetet një ëndërr e parealizuar. E dhimbshme.
*E falenderojem shkrimtarin Namik Selmani qe e dergoi per DIELLIN