Ilirjana Kaceli: Populli, promovuesi më i madh i vlerave kulturore, traditat të përcillen në breza/
Përgatiti: Eneida Jaçaj/
Trashëgimia kulturore përbën identitetin e një shoqërie, është pasuri shpirtërore dhe materiale e një kombi të caktuar. Trashëgimia kulturore është hipoteka e shpirtit që karakterizon një popull, është vlerë historiko-kulturore, që mban gjallë ndër shekuj një komb të caktuar.
Një komb pa histori, pa kulturë, pa tradita dhe zakone, nuk do të ekzistonte! Ne si popull duhet të ndihemi krenarë për historinë dhe vlerat kulturore artistike, që përcjellim ndër vite brez pas brezi.
Trashëgimia kulturore përbën panteonin e identitetit tonë kombëtar, dhe ne kemi për detyrë të promovojmë vlerat kulturore shpirtërore dhe materiale te të rinjtë, në mënyrë që kjo pasuri e kombit të mos vdesë në harresë të plotë.
Trashëgimia kulturore përfshin pronën kulturore e njohur edhe si kultura materiale, si ndërtesat, monumentet, peizazhet, librat, veprat e artit dhe objektet e ndryshme, kulturën shpirtërore, si folklori, traditat, gjuha dhe njohurit tradicionale, si dhe trashëgiminë natyrore duke përfshirë peisazhet e rëndësishme kulturore. Shqipëria është një vend i pasur sa i takon trashëgimisë kulturore në monumente, objekte të kultit, muze, dhe njihen nga UNESCO si trashëgimi kulturore botërore. Madje, UNESCO ka bërë një listë duke identifikuar 7 pasuritë kulturore të Shqipërisë që tashmë janë pjesë e kulturës botërore.
Folklori, traditat dhe zakonet
Folklori kulturor ka një ndikim shumë të madh në jetën tonë kulturore. Pjesë e folklorit janë këngët, vallet, dasmat, veshjet, legjendat, përrallat etj. Në letërsi do të përmendim Ciklin e Kreshnikëve, Muji dhe Halili, apo kënga e Gjergj Elez Alisë, e Ibrahim Ketës, Ago Ymerit etj. Në qendër të këtij cikli qëndrojnë bëmat e çetës së kreshnikëve, si edhe kundërshtarët e tyre, “kralë” e “kapedanë” “ bajlozë”, veçanërisht armiq të cilët vinin nga viset bregdetare.
Lufta e kreshnikëve është vendosur në një kohë e në një ambient që s’njeh ende armët e zjarrit.
Epopetë letrare tregojnë se ndjenja për të mbrojtur atdheun, ndjenja e atdhetarisë për të ruajtur nacionalitetin territorial dhe identitetin kombëtar ka qenë e ngërthyer në ndërgjegjen e shqiptarit. Nga brendia e tyre dhe botëkuptimi shoqëror, nga elementët artistikë që përmbajnë, këngët e kreshnikëve të çojnë në një periudhë më të hershme se shekujt e pushtimit osman.Bashkë me eposin, shqiptarët kishin krijuar gjithashtu fondin e baladave, të cilat vinin si kujtime tronditëse të epokave të shkuara. Njëra prej tyre është ajo që njihet në jug me emrin e Konstandinit dhe Doruntinës, te arbëreshët e Kostandinit dhe Dhoqinës, ndërsa në veri është e njohur “Kënga e Halil Garrisë”. Gjithashtu, folklori muzikor është i pasur dhe ka karakter epik dhe lirik. Një vend të veçantë zë repertori i këngëve elegjiake, të kënduara me lahutë, ku dallohet Eposi i Kreshnikëve.
Ndërsa te këngët lirike vendin kryesor e zënë ‘”Këngët e Dasmës’’, “Kënga e Unazës’’, “Këngët e Punës’’ etj. Dasmat shqiptare janë shumë unike sipas zonave. Këtu futen këngët dhe vallet që paraqesin vlera të pashtershme kulutore. Llojet e valleve rituale janë: (“Lule manushaqe”, Kolonje etj); vallet e dasmës (“Nusja jone arbërore”, Lunxheri – Gjirokastër etj); vallet erotike (“Kërcimet e Logut”, Malësia e Madhe – Shkodër etj); vallet humoristike (“Vallja e nuses së Fajës” nga Shqipëria e Mesme), vallet pantomime (“Ojna e lepuri”, Hotolisht- Librazhd etj).
Veshjet
Këtu veçojmë edhe veshjet tradicionale sipas krahinave. Xhubleta që vishet nga gratë e Malësisë së Mbishkodrës shquhet për karakterin e saj të veçantë dhe për historikun e lashtë. Apo veshja e burrave me tirq dhe qeleshe apo plis të bardhë në veri, veshja e grave me elina, dimi, këmishë, jelek, mitani, pështjellak, çorape, mokasina, shami koke dhe pajisje të tilla si vathë, rrathë, unaza, necklaces dhe clasps.etj. Ministria e Kulturës po përpiqet që xhublet të futet në listën e UNESCO si trashëgimi e rëndësishme kulturore dhe të ruhet me fanatizëm. Jo vetëm xhubleta, por po bëhen përpjekje që shumë vlera të tjera kulturore të njihen nga UNESCO.
Flet Ilirjana Kaceli
Duhet të theksojmë dhe vlerësojmë se është rritur ndjeshëm ndërgjegjësimi i shtetit shqiptar për të ruajtur dhe promovuar vlerat kulturore. Ilirjana Kaceli, studiuese e periudhës së osmanëve, historisë së Ballkanit, historisë së Shqipërisë, njohëse e etnografisë, folklorit shqiptar, në një bashkëbisedim, vlerëson se populli shqiptar është ai që ka bërë pjesën më të madhe të punës për promovimin e vlerave kulturore.
“Në periudha të ndryshme historike është bërë shumë nga vetë populli për ruajtjen e trashëgimsë kulturore qoftë asaj shpirtërore, por edhe materiale. Populli i ka përcjellë mesazhet e tij duke ruajtur traditat në dasma, veshjet, këngët dhe vallet e kënduara. Në shtëpitë tona sot është bërë traditë që të gjenden vegla të ndryshme muzikore të trashëguara si fyelli, çiftelia, daireja, violina, mandolina, piano apo edhe daullja (tupani).Sot ka filluar si traditë që në disa familje tradicionale përveç veshjes në dasëm të dhëndërrit dhe nuses apo edhe një grupi të rinjsh me veshje kombëtare, nusja duhet të ketë një palë veshje popullore të krahinës nga vjen në pajën e saj. Kjo traditë ruhet në Dibër, Mat, Kukës, Tropojë, Tiranë, Kavajë, në Kosovë dhe në zonat shqiptare të Maqedonisë së Veriut. Në ditët e sotme kur ne i kemi kaluar 30 vjet demokraci mund të themi që është rrritur kujdesi nga shteti për trashëgiminë kulturore nëpërmjet promovimit të saj nëpër shkolla dhe në ditët e ndryshme të trashëgimisë që zhvillohen çdo vit, apo edhe në organizimin e eventeve të ndryshme foklorike kulturore, si Festivali foklorik i Gjirokastrës, Oda Dibrane, Fesivali i orkestrinave popullore në Lezhë etj”, thotë Kaceli.
Gjithashtu, Kaceli thekson se edhe shkollat me programet e tyre po promovojnë trashëgiminë kulturore të popullit. “Si pjesë e kurrrikulave të reja të arsimit, në shkolla është vendosur dhe zhvillohen në lëndë të ndryshme tematika të caktuara që kanë lidhje me trashëgiminë kulturore. Në lëndët: letërsi, histori, gjeografi apo edhe në lëndët me zgjedhje si trashëgimia kulturore dhe guidat turistike, janë vendosur aktivitete dhe projekte të ndryshme, të cilat kanë tematika të caktuara lidhur me trashëgiminë kulturore. Letërsia ka tematika në lidhje me foklorin, këngët të vjetra epike apo në gjeografi, projekte me tematikë veshjet popullore të zonave të caktuara, në lëndën e trashëgimisë pjesët kryesore të kulturës shqiptare, turizmi dhe kulinaria apo në lëndën e historisë, trashëgimia kulturore e krahinave të ndryshme të vendit tonë”, u shpreh Kaceli.