Nga Prof. Dr. Zymer Ujkan Neziri/

Kumtesë në panelin e diskutimit: Demarkacioni Kosovë – Mali i Zi: sfidat, komunikimi dhe transparenca 

Organizues: Qendra për Promovimin e Zhvillimit (QPZH), Fridrih Erbert Stiftung (FES), kolegji evropian Juridica

Salla e kolegjit evropian Juridica, Prishtinë, më 24.6.2015, e plotësuar për debatin në Kuvendin e Kosovës, më 3 gusht 2016

 Hyrje/

Kufiri shtetëror me Malin e Zi, si pjesë e indentitetit të shtetit të Kosovës, është çështje e sot­me për shqy­r­tim shumë serioz. Dihet se ka lloje e lloje kufijsh, por tash po veçoj kufirin ndër­shtet­ëtor të vendosur me dhunë, kufirin e vendosur me marrë­ve­shje dhe kufirin e vendosur me ndër­mje­të­sim. Për të dy va­ria­ntet e fundit presim që nga Qeveria në Podgoricë të mbizotërojë arsyeja për vijën e de­ma­r­ka­ci­o­nit Ko­so­vë-Mali i Zi, e kontestueshme nga ana e ekspertëve tanë, sipas matjes së parë, për rreth 12 mijë ha tokë (matja e dytë: mbi 8 mijë) të rre­thi­nës së Pejës, të kra­hi­nave  Rugovë dhe Podgur, por duke pasur parasysh edhe kufirin Kosovë – Mali i Zi të vite­ve 1912-1916-1919-1944-1999.

 Rugova në Luftën e Dytë Botërore

Lidhur me këtë kumtesë timen, Aspekte të kufirit Kosovë-Mali i Zi në Luftën e Dytë Botërore, që ka the­ks të veçantë në mbrojtjen e kufirit të Rugovës me Malin e Zi, paraprakisht bën të shtro­hen tri pyetje: 1.Cili ishte kufiri Kosovë-Mali i Zi në Luftën e Dytë Botërore? 2. Si është mbro­jtur ky kufi në Lu­ftën e Dytë Botërore? 3. Kush e ka mbrojur këtë kufi në Luftën e Dytë Botë­rore? Në pyetjen e parë, ke­mi këtë përgjigje: Kufiri Kosovë-Mali i Zi, në Luftën e Dytë Botërore, në kra­hinën e Rugovës, ishte në pikat Çakorr-Mokna-Glloxhi-Murgash-Smilevicë. (Dëshmi: Arkivi i Kosovës, Procesverbali i hetimeve ndaj Zhukë Haxhisë, komandant ushtarak i Rugovës, Pejë, më 14 3.1947). Dy, ky kufi është mbrojur ush­tarakisht në Luftën e Dytë Botërore. (Dëshmi: Arkivi i Kosovës, Proces­ver­ba­li i hetimeve ndaj Zhukë Haxhisë, Pe­jë, më 14.3.1947). Tre, këtë kufi në Luftën e Dytë Botërore, në kra­hinën e Ru­go­vës, e kanë mbr­o­­­j­tur gjashtë grupe të armatosura: Grupi i Zhukë Haxhisë, Sta­kaj, Grupi i Rizë Zy­merit, Ko­shu­­tan, Grupi i Salih Ra­m­ës, Bogë, Grupi i Isuf Mehmetit, Shtupeq i Vogël, Grupi i Ha­xhë Mu­sta­fës, Shtupeq i Math, Gr­upi i Sak Faslisë, Koshutan. Grupi i fundit, i dyti nga Koshutani, ishte i formuar pjesërisht edhe me luftëtarë nga katundi Pepaj, që i takonin bajrakut të parë, Bajrakut të Shtupeqit të Vo­gël, me lejën e Zhukë Haxhisë, për shkak se grupi nuk kishte luftëtarë të mjaftueshëm.

Gjashtë grupet ki­­shin një ko­ma­ndë të për­­ba­shkët, mbi gjashtë muaj. Zhukë Ha­xhia ish­te koma­ndant ushtarak, kurse Rizë Zymeri ishte komandant po­litik. (Dëshmi: Arkivi i Kosovës, Procesverbali i hetimeve ndaj Zhukë Haxhisë, Pejë, më 27.2.1947). Këtë detyrë e kishte marrë Rugova nga Ko­miteti i Pejës, në krye me atdhetarin e madh të Lëvizjes Kombëtare, Bedri Pejani. (Shihni: Azem Azemi, Procesverbal i marrjes në pyetje të Zhukë Haxhi Çelës, shkruar në Drejtorinë e Qarkut të Drejtoratit të Sigurimit Shtetëror (UDB) në Pejë, më 5.II.47, në: Instituti i Historisë, rev. Kosova, nr. 25, Prishtinë, 2003, f. 225).  Këto gjashtë grupe mbronin sektorët e kufirit me Malin e Zi. Fo­rca ush­ta­ra­­ke e kë­ty­re gjashtë gru­peve të armatosura përbëhej nga 600 vullnetarë gji­thsej. (Dëshmi: Arkivi i Kosovës, Procesverbali ­i hetimeve ndaj Zhukë Haxhisë, Pejë, më 14.3.1947). Pjesët e tjera të kufirit, në dy krahë, i kanë mbrojtur njësitë nga Plava e Gucia dhe nga Rrafshi i Du­ka­gji­nit. Kë­to grupe të ar­ma­to­su­ra të Rugovës kanë pa­­sur edhe disa be­teja me forcat e arma­to­sura të Malit të Zi. Madje, kanë luftuar edhe për mbro­­j­tj­en e Pazarit të sul­­muar. Ndonëse pati edhe humbje në këto beteja, të pla­go­sur e të vrarë, e ndër ta ra dëshmor edhe Sak Faslia, Rugova doli fitimtare.

Pas përfundimit të Luftë së Dytë Botë­­rore, Zhu­kë Haxhia u zgjodh kryetar i Rugovës, por shpejt gje­n­dja politike ndryshoi. Push­teti synonte t’i bur­goste pri­j­ësit. Në Shtu­p­eq të Vogël, në lagjen Nilaj, u pushka­tu­an shtatë burra: pesë të vëllazërisë së madhe Lajçi dhe dy mysafirë: Idris Jaha-Nilaj, Ali Mustafa-Nilaj, Halil Shabi-Vaçaj, Metë Zy­m­e­ri-Nilaj, Kacup Zeneli-Broçaj, si dhe Brahim Haxhia nga Shkreli dhe Ali Rexha-Nreshaj nga Bo­gët (Z. U. Neziri, ÇFSH, 9, Tiranë, 2006, f. 145). Zhu­ka me bash­kë­­lu­ftëtarët e vet doli në mal e je­toi në mal deri në shkurt 1947, kur pu­sh­teti e dënoi me vde­kje, pa­si ra në do­rë, kurse Rizë Zymerin e push­katoi bashkë me të birin, Hasan Rizën. Shumë të tjerë u dënuan me dënime të rënda, e disa kanë vdekur në burgjet ju­go­sllave.

Shembuj burrërie në Luftën e Dytë Botërore

Në luftë me Malin e Zi, përveç betejave, që fillonin edhe me dyluftime, si ai dyluftimi i trefishtë i të famshmit Adem Isufi të Rexhajve të Shkrelit në Betejën e Nokshiqit, në dhjetor 1879, kishte edhe burrëri, krahas trimërisë. E burrëri ishte respektimi i ndërsjellë i kodit moral të luftës: se malli i kundërshtarit bën të pla­çk­i­tet, se shtëpia bën t’i  digjet, por jeta dhe nderi i familjes nuk bën t’i preket, andej, si këndej ku­­firit.

Kështu ishte para e pas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, por vetëm deri më 1912, kur Mali i Zi e theu këtë kod burrërie në Rugovë. Mali i Zi, bashkë me Serbinë, edhe më 1919, më 16 shkurt, e shkeli këtë kod burrërie kur ma­sakroi 432 fëmijë, gra e pleq, e shumë prej tyre i dogji të gjallë në Ha­nin e Isufit në Shtupeq të Math. (Z. U. Neziri, Mërgimi politik në epikën historike të Rugovës, në: Studime për folkorin, I, IAP, Pr., 2006, f. 261-273).

Por, Rugova nuk e theu kodin e burrërisë, se rast të mirë për hakmarrje kishte kur në LDB kaluan duke ikur nëpër Ru­­­govë rreth 30 mijë njerëz, gra e fëmijë, kryesisht malazez, që i solli  pushteti jugosllav dhe i vendosi në tokat e në shtëpitë e shqiptarëve. (Dëshmi: Arkivi i Kosovës, Procesverbali i hetimeve ndaj Zhukë Haxhisë Pejë, më 5.II.1947).  Dhe, Rugova tha: nuk e çbu­rr­nojmë pu­shkën n’ta!  Pra, ajo nuk e theu kodin e burrë­ri­së, sepse nuk i ndali dhe nuk u hak­mor në ata 30 mijë njerëz, gra e fëmijë, kryesisht malazez. Ajo fisnikërisht u hapi rrugë atyre, madje edhe njerëzisht u ofroi ndihmë nënave me fëmijë të ve­gjël, atyre me këmbë të mërdhira, po edhe një lehone, që lindi fëmijën e saj në katundin Dre­laj. Në historinë e dy popujve është dëshmi në për­ma­sa evropiane për shpirtin fisnik e bujar të shqip­ta­rë­ve, për burrërinë e madhe të ty­re.

Ky ishte vendim i parisë së Rugovës, që mos të çburrënohet pushka, kur kapitulloi Jugosllavia e Parë, në prill 1941: Os­m­an Rrustemi, Drelaj, kryetar i Komunës së Rugovës, dhe kryepleqtë: Isuf Mehmeti nga Shupeqi i Vogël, Haxhi Zeka nga Shtupeqi i Madh, Din Zeka nga Rieka e Allagës, Rrustem Veseli nga Pepajt (Pepiq), Rexhep Mustafa nga Malajt, Hysen Syla nga Bogët, Sokol Çela, nga Stakajt, Agan Seku nga Haxhajt, Fasli Zymeri nga Kuqishta, Tahir Abazi nga Drelajt, si dhe Zhukë Haxhia, Stakaj. (Shihni: Azem Azemi, Procesverbal i marrjes në pyetje të Zhukë Haxhi Çelës, shkruar në Drejtorinë e Qarkut të Drejtoratit të Sigurimit Shtetëror (UDB) në Pejë, më 5.II.47, në: Instituti i Historisë, rev. Kosova, nr. 25, Prishtinë, 2003, f. 221-222. P.S. Mungojnë: Dugaiva, Shkreli, Koshutani? Disa emra i përmirësova, se janë shkruar me gabime, Z.U.N). Natyrisht, nuk harro­het edhe lejimi i kalimit të të shpër­ngu­lur­ve tanë në Mal të Zi, në vitet e luftës së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, 1998-99, dhe lejimi i ven­­dosjes së tyre atje, në familjet shqiptare, nga Rozhaja e deri në Ulqin.

Rugova pas Luftës së Dytë Botërore

Vija Çakorr-Mokna-Smilevicë, pra, ishte vija e kufirit të Rugovës me Malin e Zi në LBD edhe pas saj. (Dëshmi: Fjala hyrëse e Komisionit të Besëlidhjes së Rugovës: Guri i Vajzit, Qafa e Diellit, Moknat, Livadi i Turkut, më 20.11.1970). Duhet pasur parasysh se kur Mali i Zi e sul­moi Vilajetin e Kosovës në tetor 1912, pikat Çakorr-Mokna-Smilevicë  nuk ishin vija e kufirit të Shqipërisë me Malin e Zi. Gjenerali Janko Vukotiq i mbretit Nikollë të Malit të Zi duhej më parë për të marrë Be­r­a­nin dhe e pushtoi pas luftës së përgjakshme në gjysmën e tetorit 1912, ku morën pjesë edhe rugovasit në mbrojtjen  e tij. E, para Beranit, Vu­kotiqi duhej pushtuar Mojko­vcin e Bjellopolen, dy qendra kufitare të Vilajetit të Kosovës me Malin e Zi, dhe pas pushtimit të tyre e sulmoi Beranën.

Rugovasit luftuan kundër Vukotiqit, pos në Beranë, edhe në Çakorr, në Mokna e në Shtupeq, deri më 30 tetor 1912, kur ai hyri në Pejë dhe e pushtoni pjesën veriore të Rrafshit të Duka­gji­nit, duke bërë krime të rënda në popullsinë shqip­tare, nga plaçkitjet e vrasjet e deri te ndërrimi i dhunshëm i fesë në Rugovë e Pejë dhe deri në Gjakovë. (Shihni librin e Zef Mark Harapit (1891-1946), shkrimtar nga Shkodra, mësues në Pejë, Ditt e trishti­mit n’Pejë  e nder rrethe: 1912-1913, f. 81, 83, 86, Dukagjini, 2004). Edhe pas Luftës së  Dytë  Botërore, kur Kosova ri­pu­shtohet nga Jugosllavia, rugovasit vepruan politikisht kundër robër­i­së jugosllave, sido­mos në organizatën Nacional Demokratike Shqiptare, me Sylë Mehmetin dhe brezin e tij, dhe më 1968, brezi i Isa Demajt, e më 1981, brezi i Ali Lajçit. Shumë rugovas, gjatë gjysmë shekulli, si në krejt viset shqiptare, janë ndjekur poli­tikisht, janë përjashtuar nga puna dhe janë bur­gosur. Disa kanë vde­kur bur­gjeve e disa i kanë vra­rë në kufi.

Edhe pesë­dh­jetë vjet më vonë, në luftën me Malin e Zi e me Serbinë, në vitet e Ushtrisë Çli-ri­­­­­m­ta­re të Kosovës, 19­97-1999, bri­gada 136 ‘’Ru­go­va’’ e Zonës Operative të Dukagjinit e ka ko­­ns­ideruar linjën Çakorr-Mokna-Smi­­­le­­vicë-Hajlë, vijë e ku­­firit me Malin e Zi, ku ranë dë­sh­­mo­rët e lirisë: Selman B. Lajçi, Besnik M. Lajçi, Ramush M. La­­jçi, Xha­v­it S. Lajçi, Ramë A. La­jçi, Tone Lajçi-Husaj, Sokol Z. Nikçi. Ashtu konsiderohet edhe sot.

Mirë­po, edhe duhet të di­het saktësisht se Mali i Zi ishte në bashkësi sht­e­tërore me Serbinë dhe kjo bashkësi e fun­­dit jug­osllave dyshtetërore e humbi luftën me Ko­sovën në qershor 1999. Pra, Mali i Zi e plaçkiti, e dogj dhe e ma­­sa­k­roi Ru­go­vën edhe më 1999, po edhe Pe­jën e anën veriore të Rra­fshit të Dukagjinit, por do­li hu­mbës bashkë me Serbinë, e fitim­tarit, Kosovës, i takon vija e mbrojtur e kufirit Ça­­korr-Mo­­kna-Smi­levicë-Hajlë, po edhe pjesa tjetër e bjeshkëve deri në Kullë.

Përfundim

Kjo është gjendja e Rugovës me Malin e Zi, pra vija Çakorr-Mokna-Smilevicë, në Luftën e Dytë Botërore, ndonëse as his­to­ri­ki­sht e as etnikisht edhe kjo nuk është e drejtë, sepse edhe ky ishte kufi i dhunshëm i Mali të Zi, së paku i treti me ra­dhë (1912, 1878, 1859 etj.), i vendosur me pushtime në territoret shqiptare në dy shekujt e fundit, natyrisht, me lejen e Ev­ropës dhe me ndi­­h­mën e saj, sidomos në prag të Kongresit të Berlinit e pas tij, në Tivar e Ul­q­in, e pastaj në San­­­­­xhakun të Pazarit, si dhe më 1912, në Plavë e Guci, Beranë e Rozhajë dhe në pje­sën e Ma­lësi­së së Madhe, ku nuk kishte fare popullsi malazeze.

Në këto territore shqiptare të pu­sh­tuara nga Mali i Zi për rreth një shekull u asimilua shumica e popullsisë shqi­p­­tare, pra, ajo është tjetërsuar gju­hë­si­­sht, sidomos në qytete, përveç Ulqinit, në qytetet e tjera tash flet kry­e­si­sht bosh­nja­kisht ose kroatisht. Kjo çështje mbe­­tet e ha­pur, kurse pro­­blemi i vijës Ça­korr-Mo­kna-Smilevicë-Ha­jlë, deri në Kullë të Zhlebit, ku Republika e Kosovës dëm­to­het për rreth 8 mijë he­k­tarë tokë, du­­­­het të mbyllet si pu­­në e tashme e ngutshme ndërmjet qe­ve­ri­ve, ajo e Malit të Zi në Pod­go­ri­cë dhe kjo e jona në Pri­sh­ti­në, e në­se duhet, edhe me ndihmën e ba­­sh­kësisë ndër­kom­­bëtare, si dhe duke e lënë de­rën të hapur për di­s­­­ku­tim edhe për çë­sh­tje të tje­ra shumë me rëndësi dhe për të gjetur zgjidhje për pro­b­le­met e viseve tona të copëtuara e të fa­lura në Berlin (1878) e në Londër (1913), duke pasur pa­ra­sysh stan­da­r­det e fqinjësisë së mirë pa­rimet universale për lirinë e po­pujve.

 Bibliografi

HARAPI Mark, Zef, Ditt e trishti­mit n’Pejë  e nder rrethe: 1912-1913, Dukagjini, Pejë, 2004.

AZEMI, Hysen, LNDSH-ja dhe Sigurimi Shtetëror Serb, vëllimi II, 1945-1957, Agjencia Shtetërore e Arkivave të Kosovës, Prishtinë, 2014.

AZEMI, Hysen, Procesverbal i marrjes në pyetje të Zhukë Haxhi Çelës, shkruar në Drejtorinë e Qarkut të Drejtoratit të Sigurimit Shtetëror (UDB) në Pejë, më 5.II.1947, në: Instituti i Historisë, rev. Kosova, nr. 25, Prishtinë, 2003, f. 221-222.

ARKIVI i Kosovës, Procesverbale të hetimeve ndaj Zhukë Haxhisë Pejë, më 5.II.1947-27.III.1947.

CULAJ, Lush, Keri i Sadri Bardhit -jeta dhe veprimtaria atdhetare, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinës, Prishtinë, 2007.

KOJÇINI-UKAJ, Sulltane, Roli i Zhukë Haxhisë në qëndresën kombëtare të Rugovës, në: rev. Kosova, nr. 28, Instituti i Historisë, Prishtinë, 2006.

KOMISIONI i Besëlidhjes së Rugovës, Fjala hyrëse, Drelaj, Rugovë, më 20.11.1970.

NEZIRI Ujkan, Zymer, Mërgimi politik në epikën historike të Rugovës, në: Studime për folkorin, I, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 2006, f. 261-273.

NEZIRI, Zymer, Veçori etnokulturore dhe epikografike të krahinës së Rugovës, në: Çështje të folklorit shqiptar, 9, Aka­demia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë, 2006, f. 139-200.

Kontakti: Prof. Dr. Zymer Ujkan Neziri, Instituti Albanologjik i Prishtinës,

rruga ”Eqrem Çabej” p.n. Prishtinë,  zneziri@hotmail.com, +377 44 149 256