Një gjeneral italian dhe një këngëtare arbëreshe

January 3, 2017 by dgreca

Nga Ylli Polovina/

1-skenderbeu

(Motive në prag të motit ardhës, 2017/…Hyrjen në vitin e ri 1998 do ta kaloja në Romë, ndërsa kisha mbërritur aty, për të punuar pranë Ambasadës Shqiptare në ditën e tetë dhjetorit, përkim i rastësishëm me një festë të krishterë të vendasve, kushtuar dlirësisë së virgjërisë së Shën Mërisë.

Vija prej ferrit të trazirave, madje prej vatrës më tmerruese të anarkisë, qytetit të Beratit. Kordonat shumëngjyrësh me dritat e varura, tendosur mbi rrugë apo nëpër vitrina, u duk fillimisht sikur më dhanë pak gazmim, por ishte e pamundur të largohesha nga ato që pata parë në atdheun tim të vështirë: njerëzit e vrarë dhe deri të tërhequr zvarrë, pastaj të djegur publikisht.
Nuk më dha asnjë impuls rimëkëmbjeje shpirtërore as hareja e vendasve për Krishlindjen, e cila ishte me të vërtetë një krijesë e bukur e njeriut që dëshiron të festojë familjarisht një ditë të shenjtë. Sipas meje, në pritje të më zbehej sadopak trishtimi i 1997-tës shqiptare, magjinë mund ta bënte vetëm 31 dhjetori, ndarja plot të ngrëna mes dy viteve. Kjo ishte edhe tradita pagane e vendit prej nga vija dhe me të cilën isha mësuar.
Por sërish as kjo festë nuk më gjallëroi për të hyrë në jetën e re në Romë, i çliruar më në fund nga makthet e Shqipërisë. Madje më ngjau krejt e kundërta. Mesnata e 31 dhjetorit 1997 për t’u gdhirë 1 janari i vitit 1998 ma risolli, gati me rrëqethje, ato që kisha përjetuar.
Kjo ndodhi sepse hedhja e fishekzjarrëve prej italianëve nga dritaret e shtëpive të tyre më ngjante vetëm me breshëritë e kallashnikovëve. Atë mes nate u përpoqa me mund të madh t’ia mbushja mendjen vetes se kurrkush në Romë nuk po shtinte me armë dhe dritëzat e kuqe që shkëlqenin në qiell nuk ishin aspak plumba gjurmëlënës. Ishte e kotë. Në të vërtetë viti i mbrapshtë 1997 do të më ndiqte nga pas tërë jetën, edhe tani, kur po shkruaj këto rradhë.
Ato çaste në Romë, sapofilluar viti 1998, mbase do t’i përjetoja krejt i pashpresë për të mëkëmbur këtë gjendje të rënuar shpirtërore sikur të mos ngjante një mrekulli. Për mua erdhi si fuqi hyjnore.
Në 17 janar do të mbahej një simpozium për Gjergj Kastriot Skënderbeun, i cili atë ditë mbushte 530 vjetorin e vdekjes në rezistencë të paepur ndaj pushtimit osman. Ky përkujtim ceremonial qe, për shumë arsye, që prej pranisë së arbëreshëve dhe Selisë së Shenjtë të Vatikanit, traditë e vjetër në Romë.

17 janari 1998 qe e shtunë. Simpoziumi do të sallës mbahej në një nga sallat e Bankës Kombëtare të Punës (tek Auditorium Banca Nazionale del Lavoro). Pas përfundimit të kumtesave pjesëmarrësit do të shkonin, për të vënë një kurorë, tek monumenti i Gjergj Kastriotit, i cili qe disa dhjetëra metra larg, në Piazza (Sheshin) Albania.
Prej shumë folësve për lexuesin e “Illyria” këtë prag të vitit të ri 2017, do të përshkruaj gjeneralin italian Franko Anxhoni dhe këngëtaren arbëreshe Silvana Likursi.
Shtatlartë, me tipare të harmonishme gjer në bukuri të vërtetë mashkullore, me një tkurrje të lehtë vetullash, lëkurëzeshkët dhe me një gropëz fare të vogël në fund të mjekrës, Anxhoni ato çaste shëmbëlleu me imazhin e Skënderbeut. Gjenerali ishte veshur civil, por edhe pse ai kostum i rrinte hijshëm, të qenit ushtarak i shfaqej në çdo gjest. Kjo e bënte edhe më karizmatik atë italian, të cilin më pas, në fjalën e tij, senatori Xhuzepe Xamberleti do ta quante “një nga njerëzit më të mirë të tokës së tij, Italisë”.
Shqipëria e goditur rëndë kishte nevojë të delte nga trauma kombëtare dhe të ringjallej. Si të kish ndodhur një çudi jashtëtokësore Skënderbeu, në formën e një Komisari të Jashtëzakonshëm, i qe shfaqur mëmëdheut të tij me pamjen e Franko Anxhonit.
Ai foli jo më shumë se tre minuta. Shprehte vetëm kode, mesazhe. Me atë stil telegrafik Anxhoni tha se “Ky takim i sotëm është si një seancë shpirtërore që lidh popujt me shumë histori e që kanë miqësi me rrënjë të thella. Shqipëria dëshmohet se i takon Evropës, fatet tona me këtë qytetërim lidhen, prej tij përcaktojmë rrugën që do të ndjekim”.
Pas kësaj gjenerali italian u ul në vendin e tij në podium. Aty u nguros modestisht, në përpjekje për të mos rënë në sy. Prej pozicionit, ku isha ulur, busti i tij u sinkronizua me atë në sfond, të Skënderbeut, të marrë nga salla e pritjes e ambasadës dhe të vendosur përkohësisht në atë mjedis konferencash të Banca Nazionale del Lavoro.

Arbëreshja Silvana Likursi, duke kërkuar njëmijë herë ndjesë për zërin e saj të cenuar nga një grip i disa ditëve më parë, tha se do të këndonte një rapsodi për vdekjen e Skënderbeut. Pas një pauze të shpejtë ajo filloi të recitonte. Vargjet bënin fjalë për “një ditë të ngarkuar me borë, edhe qielli dukej se do të lotonte, kur mbi shesh u ngrit një kujë, që hyri në të gjitha zemrat e shtëpitë. Ishte Lekë Dukagjini, që me njërën dorë godiste ballin dhe me tjetrën shkulte flokët: “Në gjunjë Shqipëri, zoti tënd baba vdiq këtë mëngjes, Skënderbeu nuk është më!” E dëgjuan shtëpitë dhe u drodhën, e dëgjuan malet dhe u hapën, kambanat e të gjitha kishave filluan të binin për të vdekurin, ndërsa në qiellin e hapur hynte Skënderbeu, i pafati”.
Ndërsa deklamonte këto vargje Likursi u bë hipnotizuese. Mund të recitonte edhe një poemë të tërë dhe para saj në atë sallë të mos e ndjeje fare ekzistencën e kohës.
Në arbërisht vargjet që këndoi bashkëkombësja e lashtë, për nga bukuria stilistike dhe shkëlqimi metaforik, nuk kishin asnjë krahasim me përkthimin italisht që ajo u bëri në fillim. Kështu që italianët e pranishëm në sallë nuk mund ta kuptonin dot, se përveç melodisë, vetë teksti ishte një margaritar i rrallë poetik. Kurse për të ndjerë se sa tronditshëm e kishin përjetuar arbëreshët vdekjen e Gjergj Kastriotit dhe se këtë traumë shekujt nuk e kishin venitur dot, as që bëhej fjalë. Dhimbja qe shumë e vështirë për t’u kuptuar tërësisht edhe nga vetë shqiptarët, të cilët ato çaste po e dëgjonin të pagojë Silvana Likursin.
“Shkoi një ditë mjegulorë”, nisi arbëreshja. Melodia e porsafilluar formalisht qe këngë, përmbante strofat dhe refrenin. Notat e vendosura mbi fjalët rrinin me rregullin e domosdoshëm për atë gjini. Porse realisht ajo që po këndonte Likursi në Romë, në atë paradite të 17 janarit 1998, ishte një e qarë me melodi. Një dënese me muzikë. Një këngë me lot. Një lotim i kënduar.
Sërish Silvana Likursi përsëriti fjalën “mjegulorë” dhe shpejt pasoi klithma “çka ky qielli që vajton”. U përsërit edhe njëherë fjala “vajton”, duke e shqiptuar o-në e fundit si “oi”. Siç bëhet vajtimi i grave shqiptare të ulura në gjunjë para atij që ka ndërruar jetë.
Në pritje të vazhdimit të këngës për vdekjen e Skënderbeut Likursi bëri një pauzë të gjatë sa një ngashërim. Dyvargëshi tjetër erdhi duke përmendur fjalën “shi”.
Pasoi ngashërim i thellë, pothuaj përlotje e plotë. Në fund të saj këngëtarja arbëreshe e fiku ngadalë zërin, si t’i binte të fikët. Vijoi një humbellë heshtjeje. Plumb e rëndë. Një sekondë, dy. Pastaj Silvana Likursi lëshoi kujën “ishte Lekë Dukagjini”, duke treguar për njeriun që me një dorë godiste ballin dhe me tjetrën shkulte flokët. Vargu që vinte më pas, thoshte “Zoti dhe prindi i Arbërisë” dhe menjëherë rënia në ngashërimin ngulçitës “ai vdiq so menatë, Skënderbeu nuk është më”.
Në mbyllje të këngës-vaj, e cila dukej sikur ato çaste përfytyronte rënien mbi tokë të një mjegulle të rëndë, përmendeshin gati përçartshëm “këmbanarët e kishave”. Në fund dhimbja therëse e ndryrë në togfjalëshin me në brendësi qiellin që hapej për të pritur “Skënderbeun e pafan”.
Likursi vajkëndoi sërish: “Skënderbeu i pafan”.
Ngashërimi përmbyllës mbarte si arkivol mbi shpinë vetëm fjalën “i pafan”. Pastaj tri herë “Oi!Oi!Oi!”
Kënga qe mbyllur përfundimisht. Tashmë në notat e saj të fundit nuk kishte më këngë. Ishte qarje e plotë. Vajtim me kujë.

Malli që nuk shuhet kurrë, por endet i gjallë nëpër këngë

Skenderbeu, Sheshi Albania, Romë.

E megjithatë, krejtësisht e mpirë, salla filloi ta duartrokasë. Mjaft gjatë. “Faleminderit!” tha Silvana Likursi me një zë më të bukur se ai me të cilin kishte kënduar. “Më falni, po këndoj pa vegla muzikore. Jam shumë e emocionuar” vijoi me zërin tashmë të veshur vetëm e vetëm nga tinguj. Të shndërruar krejtësisht në melodi.
Fliste sikur i binte një harpe.
“Po të dëshironi, shqiptoi me zërin e saj të magjishëm, unë mund të këndoj atë që, për ekselancë, konsiderohet nga arbëreshët kënga e mërgimit, Morenë”.
Salla e ndiqte me sy, krejt e mekur.
Silvana do ta këndonte atë paradite të 17 janarit 1998 edhe “Moj e bukura Moré”. Para se të ekzekutonte notat e saj të dhimbshme shpjegoi se “Moj e bukura Moré” qe jo vetëm kënga arbëreshe e mërgimit, po edhe ajo e përkatësisë ndaj tokës shqiptare, e dashurisë dhe e mallit për të. “Kënga për Morenë, tha butësisht ajo, është kënga për prindërit, për të dashurit që i ke lënë atje dhe vetë ke marrë rrugën e ikjes nëpër det”. “Moj e bukura Morë” është kënga e origjinës sonë, e identitetit tonë”, shqiptoi Likursi, duke u përpjekur t’i anashkalojë vështrimit të sallës që ndiqte vetëm lëvizjen e buzëve të saj.
Por tashmë shikimi i ngrihej sipër kokave të të pranishmëve. Dukej sikur kërkonte të kapte me vështrim horizontin, të kapërcente kreshtat e maleve, fundet e paana të fushave, të kalonte drurët e pyjeve dhe grykat e luginave, gjersa të mbërrinte me një frymë tek bregu i detit. Aty ku vala shushurinte zëra shekullorë. Atje ku përtej ujërave duhej të ishte bregu arbëror dhe ai epirot.
Pasi u mbush lehtësisht me frymë Silvana Likursi nisi të recitojë: “Moj e bukura Morë, që kur të lashë nuk të kam parë më”. Pastaj tingëlloi: ”Atje është im zot, babai, atje është ime zonjë, nëna. Atje është edhe vëllai im. Dhe të gjithë, që të gjithë, janë nën dhe”. Vazhdoi deklamimin pa melodi të vargjeve: “Moj e bukura Moré, që kur të lashë nuk të kam parë kurrë më”.
Kësaj radhe në vargun përmbyllës të njëjtit fillimvargu të këngës, kushedi përse. Likursi, kishte shtuar fjalën “kurrë”.
Recitimi pati mbaruar.
Para se të fillonte këngën Silvana me mbiemrin e të parëve të saj të mbartur nga kalaja e Lëkurësit, shumë afër Sarandës, bëri një përpjekje të shpejtë për të pastruar zërin. Donte të largonte edhe gjurmën më të vogël të gripit që i kishte kaluar tinëzisht nëpër kordat e zërit. Pasi këndoi vargun e parë “Moj e bukura Morenë…” Likursi katër herë thirri kujshëm “Si të lashë, si të lashë, si të lashë, si të lashë!”
Dhimbjen e ndarjes e futi më pas në çdo fjalë ku kishte një “o”, duke e shumëfishuar atë: “Atje kam unë zoootin tim, atje kam unë zoooonjën nënë”. Pastaj sërish dhimbjen e shpërtheu nëpërmjet përsëritjes “Atje kam, atje kam, gjithë mbuluar, gjithë mbuluar, gjithë mbuluar, ndënë dhe”. Duke e mbyllur këngën gati klithi “Moj e bukuraaaa Morë, si të lë, si të lë, si të të lë!”
Silvana Likursi befas e kishte kapërcyer ngjarjen qindravjeçare dhe po e interpretonte sikur ajo po ndodhte ato çaste.
Sikur po e linin tokën e etërve në sytë e ngrirë të asaj salle, më 17 janar 1998. Mirazhi po ndodhte në sheshin Albania, në Romë, në rrugën Aventino.
Ishte një provë se Gjergj Kastrioti për arbëreshët ishte kodi i jetës së tyre, vetë adn-ja, fillimi dhe mbarimi i botës.
Tek Skënderbeu për ta niste dhe mbaronte ngadhënjimi dhe rrënimi i identitetit nacional, fillimi dhe fundi i vlerës sociale, i gjithë kuptimi i shekujve të tyre në Itali. Ato çaste kur Silvana Likursi imazhin e Moresë e bëri zhgjëndërr në sallën e madhe të Banca Nazionale del Lavoro mund të kuptoje më mirë se në çdo grimë tjetër kohe se nuk mundej kurrsesi të kishte të njëjtin impakt me emrin e Skënderbeut një arbëresh i ikur përtej detit dhe një shqiptar i mbetur në tokën amë.
“Po e mbyll me një këngë jo të trishtueshme”, tha Likursi si me pendim, duke buzëqeshur. “Ajo nuk lidhet me Skënderbeun, por është një krijim që e këndojnë dhe e duan të gjithë arbëreshët e Italisë. Këtë melodi e luajnë edhe bashkëqytetësit e mi të Portekanones, ku kam lindur, në Molise, në provincën e Kampobasos”.
Silvana Likursit iu mbushën sytë me dritë. Përlotja e gjatë që lehtas dhe fshehurisht ia kishte lagur gjer ato çaste bebëzat e zinj e të bukur, u përtha. Fytyra iu çel si të ishte një gjethnajë mbi të cilën, pasi kishte kaluar dimri, po frynte flladi i parë i pranverës. Këngëtarja arbëreshe menjëherë mori pamjen e një vashëze në prag të gjashtëmbëdhjetave.
“Kjo është një këngë dashurie, një këngë fejese, një kënge shprese”. Silvana tashmë fliste gjallërisht, krejtësisht e shpenguar, me sytë që i digjeshin. “Është një këngë që në Arbëri ekziston në forma të ndryshme, por që në thelbin e vet ruan të njëjtën ide: edhe pse Skënderbeu vdiq dhe arbëreshët ndërruan tokën ku patën lindur dhe erdhën në Itali, jeta gjithsesi vazhdoi. Ata vijuan të martoheshin, të bënin fëmijë. Gjithçka rifillon”, shqiptoi ëmbël Likursi, “rinis me dhimbje, me vështirësi, por megjithatë rifillon”.
Silvana vështroi sallën dhe sytë e saj të mëdhenj, me një gaz të hijshëm, e derdhën dritën e tyre mbi pjesëmarrësit në sallë. “Ishte një ditë maji”, recitoi ajo dhe i lëkundi duart në ajër si të ishte mbi një lëndinë ku po vallëzonte. “Ishte një ditë me pak diell, por erë nuk frynte. Hodha sytë në qiell dhe pashë një fajkua, që fliste gjuhën tonë. Ishte një ditë maji me pak diell dhe erë nuk frynte. Vetëm një lule vjollce ishte plot me hijeshi. Zgjata dorën mbi të dhe e mora me gëzim dhe kur mbërrita në shtëpi nëna ime më tha “çfarë lule është kjo”? I thashë “është një lule vjollce plot me hijeshi, e gjeta dhe e mora me gëzim. Ti, o lule e ëndërrt, ti o lule e freskët, tani je e imja. Tani që sytë e mi të vështruan, asnjë tjetër nuk do të ketë guxim të të afrohet”.
Pastaj e nisi melodinë arbërisht. Përdori fjalën “manushaqe”, “zgjata dorën”, “e mora me haré”, “e kur rura për herë parë në shtëpi, mëma më tha, më pyeti mëma çë lule ish, ish manushaqja që unë zgjata dorën me haré”, “ti trendafile, ti je imja, mosnjeri nga qaset kah ti”.
Me zërin që tashmë ishte bërë i dridhshëm si pikë loti Silvana Likursi tha se do t’ia merrte edhe një kënge të tretë. Edhe ajo qe motiv dashurie.
Arbëreshët mbijetuan prej saj.
Likursi nuk e tha këtë, por u nënkuptua. Popullin e emigruar pesëqind vite shkuar e kishte ruajtur nga tjetërsimi latin Skënderbeu dhe dashuria për t’u ringjallur, brez pas brezi, vetëm si arbërorë.

Në mbyllje, duke i uruar të gjithë shqiptaro-amerikanët për një 2017 edhe më të bukur

Pas këtij 17 janari 1998 jeta ime shpirtërore në Romë do të ndryshonte dhe do të isha më i ftohtë në rivështrimin e trazirës së motit 1997, njërës nga ngjarjet kombëtare më të papërsëritshme në paudhësinë e ushtrimit të politikës dhe të luftës së brendshme të saj, një dëshmi e rëndë si ajo për interesa cinike pushteti personal hyn në një valë me qarqe antishqiptare fare afër nesh, por edhe ca më tej.
Për fat vitet që do të na ribënin krenarë si popull, siç në motin e Gjergj Kastriotit arbëreshët, do të vinin shpejt, në 1999, me luftën fisnike për çlirimin e Kosovës.
Do ta jetoja këtë në Romë, jo vetëm si devocion, por mbi të gjitha si shërbim ndaj kombit, ashtu siç bënë të gjithë shqiptarët, kudo ku ndodheshin

Shfletime- Skafistët në Top Sekret nga Ylli Polovina

March 26, 2015 by dgreca

Për disa vjet, z. Ylli Polovina ka shërbyer në Përfaqësinë diplomatike të Shqipërisë në Romë dhe më tej në Ministrinë e Jashtëme. Nga Ditari i tij i Romës ka dalë edhe ky libër që mëton të pasqyrojë një dukuri kryesore në marrëdhëniet e shtetit demokratik shqiptar me fqinjën e tij të përtejdetit, për afro 10 vjet.
Unë vetë, mbase edhe shumë bashkëkombës të mij, që i kemi përjetuar ato ngjarje kryesisht përmes shtypit e TV, nuk mund ta kemi kuptuar kaq thellë sikurse autori i këtij libri dramën e madhe të betejës së shtetit me transportuesit ilegalë të klandestinëve nga bregdeti shqiptar në atë puliez-italian. Po ashtu të tensioneve politike ndërmjet qeverisë sonë dhe asaj italiane gjë që pasqyrohej në shtypin dhe median sidomos të vendit fqinj të madh dhe në opinionin vendas italian ndaj emigrantëve shqiptarë. Fatmirësisht kjo situatë mund të konsiderohet tashmë e kapërcyer. Shqiptarët, edhe ata në Itali, me punë e tyre të ndershme dhe mijëra bizneset e hapura nga ata e kanë përmirësuar dukshëm imazhin për ta dhe për Shqipërinë. Këtë e ndjej edhe unë personalisht, pasi të dy djemtë e mij jetojnë e punojnë atje që prej njëzetë vjetësh.
Sigurisht, kontrabanda gjallërohet dhe forcohet atëhere kur ka ndalesa, shtrëngime, në këtë rast edhe mungesë të liberalizimit të vizave. Gjithkush e ka vënë re se si ka ndryshuar qendrimi i qytetarëve të Shqipërisë ndaj problemit të emigrimit ilegal pas dhjetorit 2010 kur ata e fituan të drejtën të lëvizin lirisht në tërë zonën Shëngen.
Por edhe përmirësimi i kushteve të jetës në Shqipëri ka ndikuar ndjeshëm në këtë çështje.
Mjerisht bashkëkombësit tanë në Kosovë jetojnë ende në një “ishull” apo “geto” brenda Evropës, nuk kanë të drejtë të lëvizin përveç vetëm në katër vende fqinj. Ky fakt dhe papunësia masive shkaktoi edhe eksodin e tyre të vërejtur gjatë periudhës shtator 2014-shkurt 2015.
Z. Ylli Polovina jep fillimisht kronikën e një ngjarje të pazakonte gjatë 46 viteve të regjimit komunist: hyrjen në ambasadën italiane në dhjetor të vitit 1985 të gjashtë anëtarëve të familjes Popa, të cilët mundën të shkojnë në Itali vetëm në maj të vitit 1990. Mandej ai ndalet ne ikjet e tjera që kulmojnë në korrik 1990 me “invadimin” e ambasadave të huaja nga mijëra shqiptarë. Ato ditw unw dhe djali im i vogwl ndodhesha nw Itali si mysafir te tezja. Ngjarjen e mësova nga televizioni. Në fakt u befasova. Paskëtaj nxitova të kthehem në shtëpi nga droja për familjen dhe djalin tjetër më të madh. Nuk e harroj, kur kaluam me furgon në rrugën e Durërsit dallova një kordon të madh me skëndërbegas që kishin bllokuar hyrjen në rruhën Skëndërbej ku ndodheshin shumica e ambasadave të huaja. Disa ditë më pas na mblodhën në Shesh Skëndërbej për të “dënuar” veprimin e iksësve në ambasada. Vëllezërit e mij nuk kishin guxuar të hynë në ambasada gjithnjë duke dyshuar në një lojë të shtetit komunist. Ata ikën në emigracion me viza të rregullta.
Padyshim, viti 1991 shënoi eksodet masive biblike të shqiptarëve në Itali e Greqi. Të gjitha këto pasqyrohen në libër kronologjikisht me shifra dhe emocione.
Për dhjetë vjet (1992-2002) vijoi historia e transportit të klandestinëve me gomone e cila u shkaktoi mjaft kokëçarje si qeverive demokrate ashtu edhe socialiste, po ashtu atyre italiane, por mbi të gjitha u shoqërua edhe me shumë fatkeqësi njerëzore.
SHFLETIME- Ja disa fragmente nga libri:
f.41
Kontrabanda e shtetit komunist
Nuk ishte hera e parë që media italiane bënte të ditur se organizata e tyre mafioze Santa Corona Unita kishte bërë, që prej fillimit të viteve tetëdhjetë, një marrëveshje të fshehtë me shërbimin e fshehtë shqiptar, Sigurimin dhe të dy merreshin me trafik duhani.

f.64-65
Sipas Ministrisë së Ekonomisë, faturat që shoqëronin një djath (të ndihmave italiane), tregonin se ai ishte paguar me 9000 USD /t kur në tregun evropian gjendej me 1300 USD/t.
“Kemi pritur ndihma për dhjetë miliardë lireta dhe ajo që ka arritur nuk e vlen as sa gjysma e kësaj shume”- vijonte ankesa nga Tirana. “I kemi magazinat plot me kuti sallatash dhe lëngje frutash, kur në të vërtetë kemi kërkuar grurë, miell, qumësht dhe mish. Nga këto pothuaj nuk ka mbërritur asgjë”.
..Organizmi me prestigj i OKB-së që merrej me mbrojtjen e jetës së fëmijëve, shpalli alarmin: në Shqipëri një fëmijë në tre vuante nga mosushqimi dhe vdekshmëria foshnjore dy vitet e fundit në këtë vend ishte rritur nga 24 në 34 për mijë.
f.67
Më 15 tetor, mes shumë përfoljeve, u bë e njohur se Prokuroria e Romës kishte nisur hetimet për ndihmat dhënë Shqipërisë gjatë vitit 1991 nëpërmjet shoqërisë “Levante Co”.
f.69
Mbytje në vitin e Ri 1993
(Më 30 dhjetor 1992) u mbyt një peshkarexhe vetëm 3 km larg brigjeve pulieze. Nga 15 vetë në bord shpëtoi vetëm njëri, 24 vjeçari S.K…Në vesh ende nuk i ishin shuar ulërimat e shokëve të tij, thirrjet për ndihmë dhe më në fund heshtja e rëndëe dallgëve të atij deti gjashtë ballësh, shiu që binte, i ftohti dridhës.
f.78
Në 24 prill (1993) në Shqipëri bëri një vizitë papa Vojtila, për të cilin një muaj më parë kuestura e Triestes kishte mbledhur disa të dhëna se donin ta vrisnin pikërisht gjatë kësaj vizite dhe se atentatorët do të ishin myslimanë…Por agjentët 007 verifikuan në vend situatën dhe nuk konstatuan ndonjë rrezik, po ashtu vunë re gatishmërinë miqësore që vihej re tek myslimanët shqiptarë për ta konsideruar Papën një mik të vendit të tyre.
f.91
Nga qershori (1995) deri në fund të javës së parë të gushtit buletinet e operacionit “Salento” regjistruan 1196 klandestinë të bllokuar. Ose njëzetë në ditë. Përfunduan në sekuestrim 90 skafe.
f.93
E megjithatë zbarkimet ilegale vijuan bashkë me mbytjet e radhës. Më 12 shtator një gomone tetë metra e gjatë dhe me 30 emigrantë mbi shpinë mori flakë dhe shumica e klandestinëve të pafat, përmes klithjeve e thirrjeve për ndihmë, humbën jetën mes territ dhe dallgëve. Tragjedia ndodhi në ujrat ndërkombëtare, njëzetë milje nga porti i Vlorës dhe njëzetetetë nga ai i Otrantos.
…Kur firmat piramidale atë vit nisën të jepnin 10-12 % interes në muaj shumë skafistë i shitën gomonet dhe i depozituan paratë në këto firma…Po kështu edhe emigrantët.
f.96
Kontrabanda e cigareve nga Mali i Zi konkuron
Në një rrugë një skaf kontrabande duhani nxirrte nga 500 milionë gjer 1.5 miliardë lireta fitim, kurse një gomone shqiptare me klandestinë deri në 30 milionë lireta.
f.105
Mbytja me goditje e “Katerit të Radës” në mars 1997 i mori jetën 106 vetëve nga 142 gjithsej që ishin në bordin e saj.
f.113
Me 11 dhe 12 dhjetor (1998) në bregdetin puliez u identifikuan dhe u bllokuan gjashtëqind klandestinë, me 27 – treqind të tjerë, duke bërë të rezultonte për të gjithë vitin 1998 një shifër prej 38 mijë njerëzish. Kjo donte të thoshte më shumë se dy herë nga një vit më parë.
Me ritëm të lartë gjatë vitit 1998 vijuan edhe jetëhumbjet. Më 19 janar një tridhjetëvjeçar nga Vlora u ça nga helika e skafit, ra në ujë gjatë një manovre të tij..Me 9 shkurt në mesnatë deti u egërsua dhe një skaf i gomtë u shfry nga njëra anë, shumë udhëtarë ranë në ujë, duke u përpjekur të mbaheshin me thonj te gomonia. Por për një pjesë deti u bë një vrimë e zezë përpirëse….Kur erdhën ndihmat vetëm 14 vetë kishin mundur të mbijetonin. Dy kufoma i gjetëm menjëherë tek notonin përreth gomones gjysmë të shfryrë, tre trupa të tjerë pas ca kohe dolën mbi ujë, por ranë dhe u zhdukën nën ujë sërish. Njëra nga viktimat quhej Mariola, njëzetë vjeçe. I ati prej vitesh jetonte e punonte në Itali dhe po e priste. Kur e pa trupin e saj në morgun e Brindisit dhe e njohu ja dha një ulurime rrënqethëse.
Më 2 mars një emigrant nga Durrësi, tridhjetëvjeçar, ra në det dhe helika e çau në përmes.
Më 25 tetor eksodi mori jetë të tjera (gjashtë vetë) kurse më 29 nëntor vdiqën të tjerë. (katër që ishin nga Shqipëria e Kosova)
f.127
Nuk kanë munguar edhe sjelljet kriminale, ku skafistë të veçantë, më shumë se të punësuar tek “bosët”, aventurierë të pavarur, t’i kenë lënë klandestinët e zbarkuar pa shoqërues, nëpër shkëmbinj larg bregdetit, i kanë çuar në ishuj shqiptarë dhe u kanë thënë “mbërritët në Itali”, i kanë kërcënuar me armë apo me thika.
f.163
Ana Oksa, (Hana Hoxha) fituese e festivalit të San Remos (1999) deklaroi para gazetarëve: Nuk janë shqiptarët ata që po prishin Italinë. Ajo që po kalojnë ata mund t’u ndodhë të gjithë popujve. Jepuni një dorë shqiptarëve, ndihmojini, sepse aajo që po ngjan me ta mund të ndodhë edhe me ju.
f.165
Gazetari Bruno Krimi:
Qeveritë greke, përfshi edhe atë të Kosta Simitis, janë aleatë me Millosheviçin, një nga armiqtë kryesorë të Uashingtonit.
f.175-176
Në 17 janar 2000 “La Gazzetta del Mezzogiorno” botoi shkrimin “Gomonia e mbytur” dhe rrëfimin tragjik: ishte një helikopekter i Rojes Financiare Italiane që kishte diktuar afër ishullit të Sazanit mbeturinat e gomones së shpërthyer dhe të përmbysur. Motovedeta që shkoi në vend, vuri re mbi shpinën e skafit kufomën e dekompozuar të një gruaje. Të dhënat e para flitnin për 59 të vdekur, shumica shqiptarë, pastaj katër vajza moldave, disa kinezë, jo pak kurdë.
Më 19 janar shumë nga gazetat kryesore italiane filluan të numëronin të gjithë klandestinët e mbytur në det gjatë vitit 1999. Ishin që të gjithë të ardhur nga Shqipëria: 177
f.199
Kataldo Mota, shef i distriktit të antimafies të Salentos: Lufta në det pothuaj është e pamundur, ndoshta duhet ndërhyrë seriozisht në Shqipëri. Mbase duhet rimenduar për ta ndryshuar radikalisht trajtimin e dukurisë së emigracionit në një mënyrë për ta nxjerrë nga këto kushte ilegaliteti.
f.203
..që nga janari i vitit 2000 në Itali ishin kapur 3780 klandestinë ose më pak se gjysma e periudhës së njëjtë të vitit të shkuar.
f.210
(Më 26 korrik gazeta “Corriere della Serra”) : Italia për Shqipërinë është një lloj Amerike…shqiptarët gjithsej janë sa banorët e Romës, toka e tyre është e madhe pak a shumë sa Siqelia, tre vetë në dhjetë nuk lexojnë dhe nuk shkruajnë, katër kryetarë familjesh në dhjetë janë të papunë..
..600 miliardët e shpenzuar nga Italia për Shqipërinë ose aq sa kanë dhënë së bashku amerikanët dhe grekët…300 miliardë shpenzime që prej vitit 1991, 470 miliardë të tjera për projekte në përfundim apo në prag të ekzekutimit..
f.215
Gazeta “La Repubblica” botonte një statistikë sipas të cilës: në Itali kishte 127 mijë emigrantë me leje qëndrimi të rregullt dhe 27 mijë klandestinë të dëbuar.
…Nuk i interesonte fakti që:
sa të ardhura i sillte vendit të tyre tregtia me Shqipërinë dhe sa ishin në vend fitimet e ndërmarrjeve italiane në Shqipëri, ku masivisht rroga mujore e shqiptarëve të punësuar në to nuk i kalonte 150 mijë lireta në muaj. Po ashtu, sa miliarda lireta kishin mbushur bankat italiane nga puna e ndershme e 132 mijë emigrantëve shqiptarë të rregullt, për të mos thënë më pas se për sa pleq përkujdeseshin ata, sa fëmijë mbaheshin prej tyre, sa shtëpi pastroheshin, në sa fusha mblidhej domatja e vilej ulliri, sa bagëti rritnin duart e tyre me kallo dhe sa tokave u shkulnin ferrat.

..Sipas Fondit Monetar Italia është konfirmuar si partneri i parë tregtar duke thithur 68 % të eksporteve shqiptare dhe duke kontribuar me 34 % në importet e këtij vendi.
f.239
Më 2001 shifrat dëshmonin se klandestinët e ardhur nga Shqipëria nëpërmjet skafeve ishin pakësuar tre herë, kurse 2002 u bë viti i tatëpjetës së tyre finale. Më 22 shkurt italianët Xhankarlo Korbeli, Graciano Pardini dhe tre bashkëpunëtorë të tyre u vunë nën pranga nga DIA e Barit me akuzën për furnizim me skafe të kontrabandistëve të cigareve në Greqi, Shqipëri e Mal të Zi.
…Sokol Koçiu, tashmë i arrestuar dhe i akuzuar nga një gjykatë në Tiranë për trafik droge do shërbente si fije e magjishme për t’i shpënë prokurorët italianë të Barit në kantierin “Regalo sh.p.k” në Shkozet të Durrësit.
f.235
Shqipëria nuk ishte më “Republika e Skafeve”.

E vetmja gjë e pandryshueshme tek shqiptarët është pasioni i tyre për pavarësi e lavdi

February 26, 2015 by dgreca

Fragmente nga ” Shqiptarët-diamantët e pagdhëndur”/
Nga Ylli Polovina*/
Një tjetër libër nga z. Ylli Polovina më tërhoqi vëmëndjen këtë shkurt 2015, ose më pak se gjysmë viti ka botimi i tij. Është një sprovë serioze për të trajtuar antropologjinë sociale të shqiptarëve dhe për të shpjeguar ngjarjet e shekullit të fundit të lidhura me ta. Është qëmtuar shumë material nga letërsia jonë e kaluar dhe shtypi i kohës, mendimet e shprehura nga kolosë të tillë si Konica, Noli, etj por edhe nga autorë të huaj që i kanë studiuar bashkëkombësit tanë. Autori ka ndërmend që librin, më të reduktuar, ta botojë edhe në gjuhë të huaj, sidomos në ato të fqinjëve tanë grekë, serbë dhe italianë.
Ja disa fragmente
f.22-23
Faik Konica për shqiptarët
ata karakterizohen nga një protagonizëm i theksuar vetiak, nga kombdashuria, toleranca ndërfetare, pesha e madhe e fjalës së shprehur, gjuha tepër e lashtë, veshja shumë praktike dhe po aq inteligjente, vallja mjaft karakteristike, nderimi për gruan.
Tre të meta themelore:
Mungesa e idealit. Në një vend ku njerëzit vdesin aq lehtë për kurgjësend, nuk ka raste të vdekjes për një ideal a kauzë a çështje.
Ndërsa bota duke parë e dëgjuar mëson ment dhe ndërtohen, ne shqiptarët s’marrim dot mësime, malet të tunden dhe të rrëkëllehen, ne nuk e ndryshojmë mënyrën tonë. Mbani mirë këtë që po thom: në njiqind vjet, në vafshim si vemi, do të jemi aqë poshtë sa edhe sot..
Por e meta më e madhe, e keqja e të gjitha të këqijave të kombit të vet, janë ushtruesit e pushtetit politik…Në qoftë se Shqipëria do të vdiste ndonjëherë, atëhere në epitafin e saj duhet të shkruhet: Lindi nga Zoti, shpëtoi nga rastësia, vdiq nga politikanët.
f.49
Konti Shuasël- Gufjë
E vetmja gjë e pandryshueshme tek shqiptarët është pasioni i tyre për pavarësi e lavdi. Ky pasion i lavdisë është tipari sundues i karakterit të tyre dhe burimi i heroizmit: është toka e heronjëve në të tërë kohërat.
f.53
Siprien Rober
pranë banorit gegë të zymtë dhe shtatlartë, banori toskë shkëlqen nga trupi i tij i zhdërvjelltë, nga eleganca dhe shkathtësia e mendimit…Sytë e toskut vetëtijnë gjithë mprehtësi, por drejtimi i tyre i shmangur tregon dinakëri, gjë që përbën thelbin e karakterit të tij. Toskët, në fakt, mbahen, me të drejtë, për më të pabesët ndër shqiptarët.
f.56
Rene Piron
Toskët kundër gegëve, të krishterët kundër muslimanëve, arnautët kundër helenëve dhe serbëve, historia e Shqipërisë është e mbushur me luftëra të tilla që i përçajnë vendasit, për dobinë më të madhe të osmanlliut. ..Kështu shpërdorohen energjitë e popullit shqiptar, por para rrezikut të përbashkët, arrihet uniteti, divergjencat harrohen, gjakmarrjet pezullohen: shfaqet kombi shqiptar.
f.69
Skënderbeu dhe vepra e tij janë prodhuesi më i madh në historinë tonë të deritanishme i një imazhi tepër pozitiv. Aq i fuqishëm, unik, por edhe i vetëm qe ky rat, sa që edhe gjatë Rilindjes Kombëtare, kur Evropa Perëndimore kishte mjaft interes që në trojet tona të formohej një shtet-bazë e saj, nuk e arriti dot në kulmimin e mëparshëm.
f.78
Pesë porositë në pasaportën mbretërore
1. Ta dijsh dhe të jesh i sigurtë se fatbardhësia dhe lumturia jote gjindet në Shqipni e cila t’ep nder e të fal emnin Shqiptar.
2. Ruaje mirë karakterin komtar dhe kryenaltësin shqiptare; bindju ligjeve dhe urdhnavet të vendit kudo që të jesh.
3. Ҫdo shqiptar është vllau yt; nderoje kurdoherë dhe ndihmoje kur të ket nevojë.
4. Mos e përbuz gjuhën e nënës s’ate tue folë në gjuhë të huej kur nuk asht nevoja.
5. Ndero flamurin e atdheut tand: kush nuk e nderon Shejin e komsis, s’nderon veten e vet.
f.98
Komunizmi si ideologji dhe sistem shoqëror në vendin tonë qe të paktën dyfish kolektivist nga sa vetë dogma marksiste-leniniste e propozonte dhe në vendet e tjera të Evropës Lindore u praktikua.
Enverizmi ishte hiperkolektivizëm.
f.100
Protagonizëm-individuaalizmi ynë është trungu prej ku dalin të gjitha degët e tipareve të tjera të shqiptarit.
f.104
Protagonizëm-individualizmi ynë, përveç kuptimësisë shqiptare të përemrit “unë” shprehet edhe ne një gjest tjetër. Kur flasim për një popull tjetër ne themi më lehtësisht “gjermani”, “amerikani’, “italiani” apo “greku” e kështu për të gjithë. Pra përdorim parametrin tonë të njëshit.
Ndërkohë gjermanët apo italianët, si dhe mjaft popuj të kontinentit tonë, në rastin e njëjtë përdorin vetëm shumësin. Ata thonë “shqiptarët”.
f.121
Duke mos pasur prirjen për hapje dhe zgjerim, por ndërkaq edhe mosdëshirën për t’u ngushtuar, “homo albanicus” nacionalizmin e tij e ka të llojit mbrojtës.
f.127
Ajo e kuqe në të gjithë flamurin tonë, pa i lënë hapësirë një ngjyre tjetër, paraqet gjakun shqiptar si përkatësi etnike. Jo më kot, atë flamur ne e kemi trashëguar prej Skëndërberbeut….Ai qe i Kastriotëve, më parë se pinjolli i tyre dhe djali më i vogël i Gjonit, Gjergji, të lindëte.
f.128
Që gjuha shqipe më parë se të jetë mjet i ruajtjes së kujtesës kombëtare, i zhvillimit të kulturës dhe i dijeve, i komunikimit dhe i transferimit të të dhënave, është territor dhe kufi, e dëshmon edhe një provë tjetër. Ajo është shkruar tepër vonë. Ky fakt bie ndesh në pamje të parë me cilësinë e saj si gjuhë nga më të vjetrat e kontinentit. Mirëpo duke e ruajtur më shumë si të folur se sa të shkruar, gjë që në Evropë e kanë bërë edhe rumunët edhe lituanët, arbër- shqiptarët i kishin dhënë asaj më së pari misionin e ruajtjes së identitetit të njësisë territoriale. Gjuha është roje kufiri.
f.135
Të qënit shqiptar dhe Shqipëri ishin e njëjta gjë.
f.140
Pluralizmi më i keq është më i mirë se diktatori më i arsyeshëm.
f.141
SHBA janë bërë të fuqishme jo vetëm prej zhvillimit dhe forcës ekonomike, burimit të madh njerëzor që ka, përbërjes së larme dhe harmonike të etnive nga i tërë globi, por prej lirisë. SHBA të fuqishme nuk e ka bërë gryka e topit, flotat gjigande ajrore, në det, tokë dhe kozmos.
…6 janar 1941, Franklin D. Roosevelt:
shtylla të demokracisë dhe të qytetërimit të vendit të tyre ishin ato që ne po i quajmë “katër liritë”- liria e mendimit dhe e fjalës, liria e besimit, liria për nevojat materiale dhe liria për të mos patur frikë.
f.145
mospasja frikë ndaj pushtetit politik tek amerikanët garantohet nga sistemi gjyqësor. Ai është tërësisht i pavarur dhe me anë të një avokati dhe gjyqi ia del të mundësh edhe më të fortin e SHBA.
f.150
Shqiptari, tip i vështirë për t’u vënë nën kontroll edhe nga politika dhe ushtruesit e saj dinakë, mbetet i tillë edhe ndaj klerikëve fetarë.
f.152
Faik Konica
Unë besoj se shqiptarët gjithkund janë tolerantë për besimet e tjera dhe ndoshta ky është i vetmi vend në Evropë ku nuk ka pasur luftra fetare.
f.157
Gjer në fund të shekullit XVI, popullsia e qyteteve dhe e kështjellave në Shqipëri ishte 62 % e krishterë..në fshat kishte vetëm 3-4 % myslimanë.
f.222-224
Kompleksi i Rozafës apo prirja e shqiptarit për vetëshkatërrim..
Kudo ku shqiptari të ndodhet, në vetëm familjen e tij apo në krye të një lagjeje, fshati, qyteti, shoqate, shteti dhe institucioni, atë që bën i pari, nuk e vazhdon i dyti. I treti vazhdon po ashtu. I katërti dhe i pesti, i gjashti dhe i shtati, nuk dinë mënyrë tjetër sjelljeje.
Mosnjohja e vazhdimësisë dhe moskrijimi i saj, ndërprerja dhe këputja kur mbaron ushtrimi i pushtetit të njërit dhe nis ai i tjetrit, mjafton bollshëm për të prodhuar ciklikisht vetërënie.
f.228
Interpretimi i ngjarjeve të vitit 1997 si një luftë civile mes veriut dhe jugut, më së shumti, u krye prej disa qarqeve të huaja antishqiptare si edhe nga njerëz e shërbime të tyre brenda vendit. Qe momenti kur i ishte afruar pikës së vlimit çështja e çlirimit të Kosovës. Një Shqipëri e penguar ishte pengimi më i mirë. Një Shqipëri që nuk vetërrënohej në luftë të brëndëshme, qe nxitja për të fituar lirinë.
f.229
Teoria dhe praktika marksiste-leniniste e variantit bolshevik, që prej çastit kur u shfaq në Shqipëri e sidomos kur nisi të vihej në jetë (periudha e luftës dhe ajo e pasçlirimit) rezulton ndikuesja më agresive në vetërrënimin tonë.
f.232
E ardhur jo nga periudha enveriste, por nga thellësia e shekujve, prirja drejt marrjes me përfolje politike nuk mund veç të interpretohet si pasion popullor. Një dëshmi e kësaj karakteristke të natyrshme të etnisë sonë mund ta gjesh në atë kordon të madh shqiptarësh që kanë administruar për periudha jo të vogla, superfuqitë e kohës së shkuar: Perandorinë Romake, Papatin, Bizantin dhe Perandorinë Otomane.
Po ashtu ato janë ndjerë fort në prag të krijimit të shteteve modernë grek, turk, egjiptian dhe italian.
Pra pasioni i shqiptarëve për politikën, në thelb tendenca e tyre e dukshme për protagonizëm publik në sferat e pushtetit, është shumëshekullor.
Mendojmë se kjo ndodh nga që ne, më shumë se të priremi për ndonjë shkencë, ekzakte apo humane, më tepër se të pëlqejmë filozofinë, të lexuarit e librave apo muzikën, preferojmë pushtetin.
f.234
Një sondazh i BE i shpallur në fillim të majit 2012 bënte të ditur, mes të tjerash, se shqiptarët qenë një popull inteligjent. Testi i realizuar posaçërisht për të zbuluar shkallën e zgjuarsisë së etnive të ndryshme të globit e nxirrte “homo albanicus” me 114.5 pikë. E ndiqte spanjolli me 111.79 pikë, banori i Hong Kongut me 111.69 pikë e më poshtë rreshtoheshin popuj të tjerë si gjermanët, qipriotët, kanadezët, amerikanët e SHBA. Bullgarët rezultonin me 101.99 pikë.
f.239
Në Ballkan, edhe pse popujt që e përbëjnë, jetojnë fare afër, ndryshimet mes njëri-tjetrit i kanë po aq të mëdha sa sikur të ndodhë që krahasimet të bëhen me spanjollët apo skocezët.
f.241
Fejzi Alizoti
Shqipëria është një sofër e porsashtruar, e pasur vërtet, por edhe tepër e ngushtë, shumë kanë dëshirë të ulen e të dënden pranë saj, por mjerisht ajo është si shumë e vogël për t’i ngopur gjithë të uriturit. Kështu që për t’i bërë vend vetes, njerëzit duhet të vënë në përdorim bërrylat.
f.244
Shqiptarët nuk merakosen shumë t’i kërkojnë, t’i gjejnë e t’i përzgjedhin bashkëkombësit e talentuar, sepse nuk besojnë tek elitat, i shohin ato me dyshim, si të dalin prej tyre vetëm sundimtarë. Ata nuk mund ta lënë tepër lart një njeri. Sa më shpejt që ta ulin, aq më mirë rehatohen shpirtërisht.
…prandaj cili dëshiron të ecë përpara rrugën nuk e ka të hapët, por të mbyllur. Pothuaj askund ndonjë strukturë shteti nuk e nxit, nuk investon për të. Të tilla lehtësi që e ndihmojnë përparimin e individit, vihen në lëvizje prej kriteresh të tjera, nga ato që thirren favore.
f.255
New York Times, verë 2014
Ekziston një vend në Ballkan, i cili kufizohet me vetveten..Ku të gjithë nxitojnë për në punë dhe askush nuk arrin në kohë. Aty ku tetëorëshi i punës zgjat 12 orë. Aty ku shëndetsia është pa pagesë ndërsa shërimi është i shtrënjtë. Ku gazetarët janë të lirë të shkruajnë çdo gjë që ju urdhërohet. Aty ku historia përsëritet çdo ditë. Ku më të pasurit janë njerëzit të cilët kurrë nuk kanë punuar…Aty ku ligjet janë të paligjshme, ndërsa anarkia gjendje normale…Është në Ballkan një vend ku me ndershmëri, sinqeritet dhe zell, kurrë nuk do të arrish qëllimin e dëshiruar…
f.260-261
Në rastin tonë kombi është dy herë më i madh se shteti i Shqipërisë dhe pesë herë më i madh se shteti i Kosovës. Shoqëria shqiptare nuk përputhet plotësisht as me kombin, as me vetëm njërin prej dy shteteve tona…Në Ballkan edhe malazezët si edhe maqedonasit sllavë kanë shtete më trupmëdhenj se territori kombëtar. Pa një mungesë të qënësishme në raportet komb-shtet janë edhe kroatët bashkë me sllovenët.
f.269
Modeli Zog-Enver dhe sidomos ai i pasvitit 1990, i përfaqësuar me më shumë se një emër, dëshmon se suksesin e kanë bazuar tek dy kushte: tek njohja e mirë e psikologjisë dhe e mendësisë së shqiptarit si edhe e qeverisjes së tij (vënies nën kontroll, sundimit) nëpërmjet shfrytëzimit të të metave.
f.271
Tirana me mbi kokë të saj Brukselin është zgjidhja më e mirë për çfarë vjen më pas. Kjo mund t’i inatosë ca nacionalistë të sinqertë, sepse shohin që shqiptarëve u ikën nga duart një pjesë jo e vogël e sovranitetit të tyre, por kjo është vetëm pamja e sipërfaqëshme. Sovranitetin e plotë nuk e kanë prej kohësh edhe vetë shtetet e mëdhenj.
*Botoi: EMAL, Tiranë 2014
E dergoi per Diellin, Bardhyl SELIMI

Terenc Toçi, Tiranë 1945, pushkatimi i një arbëreshi

April 23, 2014 by dgreca

NGA YLLI POLOVINA/
Nuk kisha si ta dija që në qytezën arbëreshe të Santa Sofia d’Epiro në Kalabri, saktësisht fare pranë “Monumentit të Lotit”, e kishte shtëpinë Françesko Fabrikatore (Francesco Fabbricatore), autori i librit “Kontributi arbëresh në çështjen shqiptaro-ballkanase”. I bërë publik në 29 prill 2009 në sallën e këshillit të administratës bashkiake të qytezës së tij në një konferencë të posaçme të drejtuar prej njërës nga italianet më të shquara në dashurinë e saj për arbëreshët, Donatela Laudadio, në prani të profesorit të historisë në Universitetin e Kozencës Atilio Vakaro, të kryetarit të bashkisë Vinçenco Françesko Sanseverino dhe të zëvëndësit të tij Xhenaro Nikoleti, mua për fat më pati rënë në dorë pa u vonuar shumë nga kjo ditë. E pata lexuar me një frymë, madje më saktë duke e mbajtur frymën. Në libër prej Fabrikatores interpretoheshin disa personalitete arbëreshe të një shekulli më parë për të cilët edhe unë grumbulloja dijeni prej kohësh. Një i tillë qe Anselmo Lorekio, për të cilin Profesor Françesko Altimari, zëvendësrektor i Universitetit të Kozencës, më pati folur se mbi gjoja lidhjet dhe simpatinë e tij për fashizmin musolinian kishte patur një operacion të tërë falsifikimi.
Por në librin që kisha në dorë Françesko Fabrikatore synonte të bënte sfidë mbi një personazh tjetër: Terenc Toçin.
Ky në Tiranën e vitit 1943 ka qenë kryetari i Partisë Fashiste ose figura politike numër dy pas asaj të Jakomonit, Mëkëmbësit të mbretit italian Viktor Emanuelit. Pikërisht ky shqiptar me emrin Terenc nuk qe tjetër veç arbëreshi nga qyteza Strighari i Kalabrisë, Terencio Toçi (Terenzio Tocci).
Nga ajo që lexova u trondita shumë dhe rashë në mendime. Terencio një vit para se Ismail Qemali dhe të gjithë të dërguarit e tjerë të kombit të shpallnin në Vlorë mëvetësinë e shtetit shqiptar e pati bërë atë ngritje simbolike të flamurit me shqiponjën e zezë në fushë të kuqe një vit më parë. Kjo nuk shkruhet në asnjë libër historie për fëmijët tanë të shkollave. Pikërisht ky bashkëkombës me këtë gjest të rrallë sapo Tirana ishte çliruar nga pushtuesit gjermanë u arrestua nga një skuadër partizanësh dhe pas një gjyqi publik qe pushkatuar në buzë të pranverës së vitit 1945.
Kështu fillova të shfletoja të dhëna të tjera për këtë arbëresh, ndërsa prej vitesh kisha siguruar dokumenta se regjimi komunist në vitet 1946-‘47 ishte kujdesur për riatdhesimin në Itali të disa dhjetrave arbëreshëve që kishin qenë mobilizuar me trupat e pushtimit. Duke plotësuar pjesë-pjesë jetën e tij kuptova se gjendesha përballë një pune tepër të ngatërruar e shumë të vështirë për t’u kthjelluar lehtësisht, të ngërthyer nga ngjarjet më të kundërta dhe të turbulluar prej ndërhyrjes së ligësht të politikës. Shumë rrallë tek fati i një njeriu si Terencio Toçi mplekseshin aq ngatërrueshëm e vërteta me gënjeshtrën, ideali i sinqertë kombëtar me zgjedhjet e gabuara, ajo që ai ngrohte në zemër me atë që analizonte ftohtësisht në kokë, gjithçka që në një çast të caktuar duhej apo nuk duhej bërë. Jo, jetën e këtij arbëreshi të mbuluar nga braktisja dhe harrimi nuk mund ta kuptosh dot pa e zbërthyer me durim ditë për ditë dhe ngjarje për ngjarje, edhe pse duhet thënë hapët: ca prej pabesisë së kohës ku gjalloi si edhe një temperamenti të fortë protagonist të tij nuk ka lëmsh më të ngatërruar.
Mirëpo më dha durim dhe më nxiti ajo thirrje zemre e ndjeshme njerëzore, e pajisur me inteligjencë të hollë dhe frymë të viteve dymijë, e tridhjetë e nëntë vjeçarit Françesko Fabrikatore.
***
Ka një traditë të thellë, mjaft të gjerë dhe shumë profesionale të studjuesve arbëreshë për rolin që kanë luajtur elitat e tyre në Rilindjen Shqiptare dhe në pavarësimin e shtetit tonë. Këtë cikël të madh të analizës gjeopolitike të Ballkanit dhe fatit të atdheut të të parëve të tyre ata e kanë kryer, siç i duket autorit të këtyre radhëve, për dy arsye madhore: për të shkruar historinë e bashkësisë së tyre, duke provuar se ajo ka funksionuar si një diasporë jashtzakonshëm aktive për zgjidhjen e çështjes shqiptare si edhe për të tërhequr vëmendjen e bashkëkombësve të trojeve amtare se ata nuk kanë qenë në bisht të këtyre çasteve vendimtare, por në krye, në udhëheqje.
Kjo është një temë shumë e mprehtë, e cila duhet të përballohet pa u vonuar më. Në shtetin amë, në Tiranë, janë përpjekur të mos e ndajnë Arbërinë dhe kontributin e saj kulturor në formësimin tonë kombëtar. Në rast se këtu ka mbetur ende për t’u bërë e njohur megjithatë nuk duket se në të ardhmen ky proçes do të ndeshë në ndonjë pengesë të ndërgjegjshme, përveç plogëtisë karakteristike të disa qarqeve të studjuesve tanë si edhe të institucioneve të tyre jo përherë të financuara e mbështetura mirë nga shteti. Patjetër të mbetur prapa edhe nën ndikimin e hapësirës ndarëse, atyre ujrave që mes Gadishullit Apenin dhe brigjeve tona ballkanase për tregëti e pushime vere duken bashkuese por boll veçuese për të shkuar lirshëm tek njeri-tjetri shqiptarë e arbëreshë.
Pengesa e vërtetë, patjetër e kryer jo pa vetëdijë ose të paktën e vënë në jetë me një lloj egoizmi dhe xhelozie, rëndon mbi kontributin politik të diasporës arbërore. Në Shqipëri opinioni publik njeh vetëm një përmasë shumë të vogël të saj, aq sa i kanë dhënë qarqet shkencore dhe sa këtë proçes e ka inkurajuar shteti ynë. Mirëpo në rast se në dimensionin kulturor çdo mangësi e deritanishme do të qe jo aq kërcënuese për kohezionin kombëtar të shqiptarëve, ajo në përmasën politike mbetet një krisje e madhe, një e çarë, pse jo edhe një plagë. Prej mbajtjes së saj në këtë gjendje, pra duke mos i dhënë vendin e merituar kontributit të spikatur arbëresh, etnia jonë pëson një vetgjymtim të rëndë.
Ndërkohë edhe në Arbëri një pjesë e elitës së saj, saktësisht për arsye të veprimit të të njëjtave arsye si në Tiranë, shpreh një pezmatim të vijuar për këtë harresë e shpërfillje të bashkëkombësve të tyre në shtetin amë. Ata mendojnë se motori i disa zhvillimeve kyçe në Shqipëri i ka impulset kryesore mes arbëreshëve, duke nisur nga vetë Rilindja.
Një mirëkuptim i të dy elitave sigurisht një ditë duhet të vijë, duhet patjetër të ndodhë. Komunikimi i përditshëm i të dy inteligjencave, por edhe i njerëzve të thjeshtë, po të realizohet si një objektiv i ndërgjegjshëm bashkimi shpirtëror, do të ndihmojë që gjithsecila palë të gjejë natyrshëm kufijtë e meritave të veta dhe të dyja sëbashku veprën e bukur që kanë kryer.
Libri i Françesko Fabrikatores “Kontributi arbëresh në çështjen shqiptaro-ballkanase” është një nxitës i këtij proçesi gjithkombëtar. Autori shfaqet mjaft premtues sepse vjen nga prurja e re e historianëve arbërorë. Që është rinovues edhe në mendësi i hapët për të dhënë e marrë pasurinë e përbashkët të veprës së pavarësimit dhe shtetformimit shqiptar, mjafton të lexosh librin e tij dhe ca më shumë të shkëmbesh mendime me të. Fabrikatore është një nga ata intelektualë të përgatitur për misionin e madh të rikthimit në vendin e vet të gjithçkaje që mes dy brigjeve deri tani mungon. Duke interpretuar aksionin e ngritjes së flamurit kombëtar një vit para ditës së shënuar të 28 nëntorit 1912 dhe dëshmuar se nismëtari qe një arbëresh ai na kujton se duhet të mbarojë koha kur ideologjitë merrnin nga pas përfundimisht fatet e njerëzve.
***
Terencio Toçi lindi më 9 mars 1880 në Shën Kozmo Albanese (San Cosmo Albanese) ose siç thirret ndryshe Strighàri. Ishte prej atyre që kreu Kolegjin e Shën Mitrit, duke qënë nxënës dhe mbartës i frymës së Jeronim De Radës, çfarë donte të thoshte se e gjithë jeta i duhej përkushtuar çlirimit të Shqipërisë nga pushtimi i gjatë dhe i rëndë osman dhe ajo më në fund të shpallej shtet i pavarur me orientim Evropën. I përgatitur në këtë shkollë kryengritësish Terencio nuk mund të qe veç një misionar, një prijës, një njeri që merrte përsipër detyra të mëdha politike. Me në themelet e jetës atë Kolegj lirie ai nuk mund të kishte zgjedhje tjetër veç të kryente të gjitha ato veprime që e çonin në shpëtimin e atdheut të të parëve të tij.
Të tillë kishin qënë përherë Toçët, sipërmarrës gjestesh të mëdha historike. Agostino Toçi në vitin 1645 pati shkruar një “Histori e Skënderbeut” dhe në 1650 kishte rindërtuar një pasqyrë të shkurtër të emigracionit shqiptar në Mbretërinë e Napolit.
Donato Toçi me jetë midis viteve 1739-1799 pati qënë një martir, një hero i Republikës jetëshkurtër të Napolit, kryengritës i papërsëritshëm kundër monarkisë së Borbonëve.
Françesko Saverio Toçi në vitin e madh të luftës për liri, 1848, bashkë me shokë të tij u përpoq në një atentat të vriste gjeneralin e ashpër monarkist Lanca. U arrestua dhe u vra duke e shpuar me bajoneta. Pasi ia lidhën trupin tek një kalë e hoqën zvarrë në një prej rrugëve më të populluara të Napolit. Sipas dëshmive të kohës vdekja e tij aq e tmerrshme ka lënë pas rrëfime gati të pabesueshme. Edhe pse i çpuar tej për tej nga dhjetra maja bajonetash, me njërën këmbë lidhur e tërhequr pas kalit dhe me kokën poshtë, kur mendohej se zemra duhej t’i kishte pushuar me kohë, Françesko vazhdoi të thërriste, deri sa më në fund dha shpirt, “Rroftë Liria! Rroftë Italia!”
Terencio Toçi i mëkuar si përkrahës i flakët i pavarësisë së Shqipërisë pasi përfundoi studimet për juridik në Universitetin e Urbinos në vitin 1904 filloi veprimtarinë e tij në Romë. Këtu punoi edhe si kryeredaktor në shtypin periodik që merrej me çështjet e Ballkanit. Kur Shqipëria ngrinte çetat e saj të para dhe rilindasit qenë hedhur në aktivitet të plotë për pavarësimin e vendit, Terencio kapërceu Oqeanin Atlantik dhe në një udhëtim të gjatë mobilizues shkoi mes arbëreshëve dhe shqiptarëve të emigruar në Argjentinë dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Dëgjoi çfarë mendonin ata, si e dëshironin të bëhej Shqipëria. Në çastin më të parë kishte vendosur ta linte Italinë dhe të shkonte në Shqipëri për të luftuar me armë.
Pikërisht në këtë moment të furishëm e kap bëmën e Terencio Toçit studjuesi Françesko Fabrikatore në librin e tij “Kontributi arbëresh në çështjen shqiptaro-ballkanase” dhe e interpreton në gjestin e tij më të bujshëm të vitit 1911. Ai mund edhe ta analizonte jetën e arbëreshit të furishëm edhe gjatë viteve njëzetë, si bashkëpunoi me Ahmet Zogun apo pranoi poste të larta me fashistët italianë. Tridhjetë e nëntë vjeçari, profesor historie në një institut të Kozencës, zotëron dokumenta të tilla me të cilat ai mund në mënyrë të autoriteshme të shpjegonte dhe sqaronte shumë nga gjestet e Terencio Toçit, por me të drejtë ka gjykuar të mos lërë të pësojë bjerrje nga kujtesa kombëtare vepra më e vyer e tij: ngritja e flamurit kombëtar.
Ky vullnetar i madh për zgjidhjen e çështjes shqiptare pas udhëtimit dy vjeçar nëpër diasporën e Amerikës u rikthye në Itali dhe në këmbëngulje për aksionin e tij të çlirimit të trojeve amtare u lidh në Romë me të birin e Xhuzepe Garibaldit, Riçotin. Ky vazhdonte veprën liridashëse të të atit dhe qe plotësisht dakord që të grumbullonte vullnetarë, t’i stërviste e t’i armatoste për t’i zbarkuar më pas në brigjet e Shqipërisë. Pikërisht kur dukej se gjithçka nga plani ishte gati dhe zbatimi i tij mund të niste Terencio Toçi kapërxeu detin dhe ngjiti malet e Shqipërisë së Veriut. I shoqëruar nga një shqiptar me emrin Sadri udhëtoi nëpër Kelmend, kapërxeu Drinin dhe mbërriti në Fan të Mirditës. Atë kohë ky qe një kryeqytet i vogël, pikë strategjike shumë e ndjeshme. Prej saj thirrja për kryengritje të përgjithshme të armatosur shpërndahej në të katër anët dhe grumbullimi i luftëtarëve bëhej me shpejtësinë e dritës. Qe vëndi i duhur për të lidhur Besën. Në manifestin e kryengritësve të Terenc Toçit thuhej “…që, deri sa të kem jetën, do të luftoj me shokët e mi për Flamurin shqiptar, … Nuk do të vras përveç se në betejë… Betohem se nuk do të bie i gjallë në dorë të turkut e t’u dorëzohem kërcënimeve e joshjeve të tij!”

Kuvendin e Besës arbëreshi e bëri më 26 prill 1911 në Bisak afër Oroshit. Në atë tubim bajraktari i Oroshit e ftoi të merrte drejtimin për krijimin e një qeverie të përkohshme. Më 28 prill Terencio Toçi i dërgoi një letër Riçoti Garibaldit duke e siguruar se thirrjes për kryengritje të armatosur i qenë përgjigjur tridhjetë mijë burra. Tashmë ai le të dërgonte menjëherë armë e vullnetarë italianë. Por nga përtej brigjeve nuk erdhi asnjë përgjigje. Kur u bë një kohë e gjatë heshtjeje Terencio mori rrugën për në Itali. Besonte se Riçoti nuk e kishte marrë mesazhin dhe se në fund të fundit nuk kishte hequr dorë nga ndihma për çlirimin e shqiptarëve. Kur u takua me të kuptoi se pati ndodhur gjëma. I biri i Garibaldit ishte tërhequr nga plani i tij, duke u munduar të shpjegonte se përreth po e kërcënonin grupe qeveritare të vendit të vet, nga Ballkani e pse jo edhe nga qendra e Evropës. Pas kësaj braktisjeje Terencio Toçin e kapi zëmërimi. Dëshmia gjendet në një intervistë të tij dhënë në qershor 1911 njërës prej gazetave më të njohura të vendit, “Giornale d’Italia”.
Në 15 korrik 1912, në pamundësi të rikthehej në Shqipëri, e ndihmoi atë duke themeluar në Romë, bashkë me birin e familjes së shquar arbëreshe të Argondicëve, Françeskon, “La Rivista dei Balcani”. E botonin dy herë në muaj.
***
Pikërisht në “Rivista dei Balcani” pas shpalljes së Pavarësisë nga Ismail Qemali Terencio Toçi shpalli opinionin e tij: “ Një popull që ka patur një qytetërim të madh… që ka penguar gjysmëhënën të kalonte Adriatikun… një popull që shkencëtarët e kanë përcaktuar si raca më e bukur dhe më e fortë e Ballkanit… nuk duhej të zhdukej.”
Ishte shumë i gëzuar. Pasi nuk mundi dot të luftonte me armë për çlirimin e Shqipërisë u mobilizua për forcimin e shtetit të saj të ri. Dëshira për t’iu përkushtuar trojeve amtare e futi në një fazë tjetër të jetës së tij mision. Në vitin 1913 erdhi sërish në mëmëdhe dhe u vendos në Shkodër. Duke e marrë shtysën nga mali i Taraboshit themeloi gazetën me të njëjtin emër, një e përditshme e cilësuar në historinë tonë si të para gazetë mirëfilli politike. Atje nuk i kurseu denoncimet për Bankën Kombëtare Shqiptare, më saktë për grupin e saj me kapitalistë italianë dhe austriakë, si edhe gabimet e rënda të natyrës politike dhe administrative që sipas gjykimit të tij pati kryer Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit. Duke shpallur se Italia qe mikja e natyrshme e Shqipërisë, vlerësim gjeopolitik nga i cili Terencio Toçi nuk hoqi dorë asnjëherë, denoncoi po ashtu diversionin e Fuqive të Mëdha ndaj saj, pa kursyer në disa raste as Romën zyrtare. Në 1 deri 4 mars 1913 ai ndodhet në ngjarjen më të madhe kombëtare të atyre çasteve, në Kongresin e Triestes, ku si figurë qëndrore lartohej Faik Konica. Gjithçka që në të u tha dhe u vendos në të mirë të ruajtjes së tërësisë së trojeve shqiptare Terencio Toçi e fiksoi me një saktësi shembullore e dashuri shumë të madhe në një relacion të hollësishëm. Është një dokument i rrallë, një pasuri e vërtetë historike.
Mirëpo kishte shkuar larg. Pati botuar madje edhe një libër të titulluar “Pazotnimi Shqyptar”, pra anarkia shqiptare. I mbajtur ndërkohë nën vëzhgim të rreptë policor në nëntor 1914 nëpërmjet një dekreti të posaçëm konsullor autoritetet e Romës e urdhërojnë të rikthehet në Itali. Kësaj rradhe nuk e lejuan të jetonte në kryeqytet. E kishin vlerësuar si një “revolucionar të rrezikshëm” prandaj edhe e internuan në vendlindjen e tij, në Strighari. Këtu në vitin 1915, i maskuar pas pseudonimit Milo Shini, publikoi një analizë të shkurtër me titullin “Shqipëria dhe shqiptarët”. Frymëzimin e kishte marrë prej ideve të Pashko Vasës. Disa muaj më pas e veshën ushtar dhe e dërguan në front. Ishte në përvlim jetësh Lufta e Parë Botërore. Megjithatë doli gjallë prej saj dhe në 17 gusht 1920, pasi kishte nxjerrë në dritë një organ shtypi të ri, “Italia dhe Shqipëria”, përherë me bindjen se të dy vendet janë bërë të duhen me njëri-tjetrin, kreu për të tretën herë atë veprim që e kishte ëndërrën më të madhe të jetës së tij: erdhi në Shqipëri. Kësaj rradhe që t’i shpëtonte syrit të keq të autoriteteve ia doli të siguronte përkrahjen e një ministri në qeverinë e Romës. Kështu rierdhi në Shkodër, ku nisi të ushtronte profesionin e avokatit. Ndërkohë i dëshiruar të mos mbetej jashtë çdo mundësie për të kontribuar, pra edhe jetës politike, u vendos në krahun e Ahmet Zogut. Iu duk politikan shumë interesant dhe nacionalist. Në nëntor 1921 mori përsipër detyrën e parë: u emërua prefekt në Korçë. Në shkurt 1922 u bë Konsull i Përgjithshëm i Shqipërisë në Egjipt. Në verë të po këtij viti ishte drejtor i Zyrës së Shtypit Shqiptar, me detyrë të bashkërendonte të gjithë sektorin e gazetarisë së vendit. Nën kujdesin e tij nisën të funksionojnë në Tiranë Agjensia e Shtypit Stefani dhe Agjensia Telegrafike Italiane. Në vitin 1923 u zgjodh deputet i Shkodrës. Kur më 31 janar 1925 i adhuruari i tij, Ahmet Zogu, hipi në pushtet u zgjodh kryetar i Kasacionit Penal. Më 26 nëntor 1926 Terencio Toçi dha ndihmë të dukshme për firmosjen e Traktatit të Miqësisë me Italinë, ndërsa kishte shkruar dhe botuar librin “E drejta penale”, vepër bazë për drejtësinë shqiptare. Ndërkohë mori pjesë në hartimin e Kodit Civil dhe të Kodit Tregëtar. Një vit më pas qe Sekretar i Përgjithshëm i Republikës Shqiptare. Tashmë ishte larguar nga Shkodra dhe sistemuar në kryeqytet. U vendos me banesë në atë pjesë e cila quhej Tirana Re. Fëmijët e tij, katër vajza, ndiqnin shkollën shqipe, kurse e jëma e tyre, italiane, lexonte abetaren shqip.
Mirëpo në qoftë se deri tani jeta e Terencio Toçit ishte e qartë për t’u kuptuar duke filluar nga ky çast nis ndërlikimi i saj. Ai lidhet ideologjikisht me doktrinën fashiste të ish-socialistit Benito Musolini. Nisi të përkthejë dhe botojë shumë fjalime të tij. Pastaj shkruajti një libër të tërë me titullin “Fashizmi”. Atë ia vlerësoi shumë edhe Mithat Frashëri, njeriu që më vonë do të themelonte Ballin Kombëtar.
Siç dëshmohet në zgjedhjen e re politike nuk ndikonte vetëm natyra e tij idealiste, por edhe sepse besonte se një Itali e fortë do ta mbronte Shqipërinë nga lakmia e pangopur e fqinjëve dhe se asaj do t’i ktheheshin më në fund trojet e plaçkitura. Terencio Toçi pranonte çdo bashkëpunim që i dukej se zgjidhte çështjen shqiptare. Ja përse ndërsa qe bërë publik libri “Fashizmi” nuk mungonte i shkruar prej dorës së tij edhe një gramatikë shqiptare e veçanërisht një “Gramatikë Italiane pa Mësues”. Tamam këtë vit intensiv dhe me sa duket kyç në jetën e tij, 1928, kur Ansambleja Kushtetuese më 1 shtator e shpalli Shqipërinë monarki demokratike, të trashëgueshme dhe parlamentare si edhe Ahmet Zogun mbret të të gjithë shqiptarëve, Terencio Toçi dha dorëheqje të prerë nga të gjitha postet publike. Iu rikthye punës së avokatit. Me shpirtin e tij rebel ky mund të qe momenti më se i duhur ta linte Shqipërinë dhe të rikthehej në Itali, por vendosi të bënte të kundërtën. Kërkoi nënshtetësinë shqiptare dhe emri i tij tashmë u bë thjesht Terenc. Qenë çaste kur edhe Ahmet Zogu mund t’i zëmërohej dhe hakërrehej, por as kjo gjë nuk ndodhi. Madje ky në vitin 1936 e ftoi të drejtonte Ministrinë e Ekonomisë. Arbëreshi i gatshëm t’i bënte mirë vetëm Shqipërisë e pranoi detyrën e re për hir të zhvillimit dhe forcimit të saj.
Dha dorëheqje në 31 maj 1938. Sapo kishte dorëzuar tek shtëpia shumë e njohur botuese italiane Mondadori në Milano dorëshkrimin me titullin “Mbreti i shqiptarëve”.
Me pushtimin italian të vendit nuk e fshehu gëzimin për marrjen e Kosovës dhe hapjen atje të shkollave dhe të administratës shqiptare. I dëshiruar për bashkimin territorial me Çamërinë megjithatë e kundërshtoi agresionin kundër Greqisë. Ndërkohë ndihet i irrituar nga sjellja e disa funksionarëve të lartë fashistë. Nuk i duken të përputhshëm me idealet e tij. I shkroi mëkëmbësit të mbretit, Jakomonit, se “duhej të shqetësohej nga varfëria cerebrale e disa zemërngushtëve e të sëmurëve nga daltonizmi politik, të cilët duan t’i caktojnë Italisë detyrën e padrejtë e të pafalshme, atë të varrmihësit të njerëzve të gjallë”. Ishte Jakomoni që e ftoi të qe kryetar i Partisë Fashite dhe Terenc Toçi pranoi me shpresë se nëpërmjet atij posti do të ndikonte në zvoglimin e dëmeve të pushtimit kundër Shqipërisë. I zhgënjyer, idealist e mbase edhe nacionalist gjer në iluzion, dy vite më pas, kur pa se qëllimet e tij të sinqerta nuk u përfillën, dha dorëheqjen nga kreu i partisë. Më 8 shtator do të hynin gjermanët dhe pritej të qenë shumë hakmarrës ndaj italianëve, ish-aleatëve të tyre tashmë të kapitulluar. Megjithatë në shtëpinë e Terenc Toçit nuk trokiti asnjë skuadër ushtarësh apo grup oficerësh të Gestapos. I tërhequr në punën e tij dhe pranë familjes botoi veprën “ Shqipja Arbërore”, vëllim rrëfenjash të vërteta, gjithsecila një himn për çështjen kombëtare. Në 17 nëntor 1944, në ditën e parë të çlirimit të Tiranës, në vend të ikte bashkë me të gjithë ata funksionarë të akuzuar se kishin bashkëpunuar me pushtuesit, qëndroi në shtëpinë e tij. Ishte i sigurtë se kishte bashkëpunuar me të gjithë për aq sa i bëhej mirë Shqipërisë dhe kur kishte kuptuar se qëllimet e tij të sinqerta qenë mashtruar ishte ndarë me kurajë prej të gjithëve.Terenci atë 17 nëntor, deri në çastin kur tek dera i trokitën një skuadër partizanësh, ishte shumë i bindur se gjithçka ishte një keqkuptim dhe sqarimi çështje orësh. Ai nuk e dinte se bashkë me të qenë arrestuar edhe dhjetra bashkëkombës të tjerë të njohur. Edhe gjatë muajve të hetimit arbëreshi Terenc Toçi nuk e kuptoi dot se nën vendimin e tre fuqive fituese të Luftës së Dytë Botërore për të ndëshkuar të gjithë kolaboracionistët e fashizmit ata që kishin marrë pushtetin në Tiranë po përfitonin të hiqnin qafe edhe opozitarët e tyre të ardhshëm politikë, ata që nuk do të pajtoheshin me vendosjen e diktaturës bolshevike. Ai, rebeli i përjetshëm, arbëreshi që të afrohej menjëherë sapo i premtoje se po punoje për Shqipërinë dhe që po aq shpejt e vendosmërisht të braktiste po të kuptonte se po veproje në dëm të saj, ishte njëri prej të padëshiruarve. Në gjyqin publik në ish-kinemanë “Savoja”, ndërsa altoparlantët jashtë saj zhurrmonin kundër “kriminelëve të luftës” dhe “tradhëtarëve të kombit”, Terenc Toçi, duke qenë edhe një avokat i sprovuar, u mbrojt me sa mundi. Ishte i bindur se gjyqtarët duhej ta dinin që në studimin e tij të titulluar “Gjysmë shekulli jetë ballkanike” kishte shkruar “Unë asnjëherë nuk pata besuar se qeveria fashiste e Romës ka dashur me të vërtetë të pushtojë Shqipërinë…. Kisha përshtypjen se ushtria italiane po vinte të çlironte kombin shqiptar nga sistemet qeveritare që po e asfiksonin”. Terenc Toçi shpresonte se ata që drejtonin gjyqin, ku kishte aq shumë zell hakmarrës Koçi Xoxe dhe kërkonte shpagë Bedri Spahiu, gjenerali partizan që me familjen e tij të madhe prej dhjetë frymësh kishte zënë shumicën e dhomave të vilës së tij, duke lënë në një qoshe të saj gruan dhe fëmijët, kishin lexuar tek “Hylli i Dritës” apo “Dituria”, tek pati thënë “Fashizmi nuk ka shpikur asgjë të re…, por ka vrarë tri gjëra Gabitjen e tokave të të tjerëve, vjedhjen dhe mbytjen e lirisë së kritikës së popullit. Ka lindur mirë, por u zhvillua dhe vdiq keq. Në falimentim!” Në atë gjyq me vendime të paracaktuara politikisht Terenc Toçi nuk mund ta besonte se askush prej podiumit nuk e dinte se qe autor i kaq shumë librave dhe se biblioteka e tij prej pesë mijë vëllimesh, mes tyre edhe të botuara para vitit 1500 apo edhe me përgamene, qe një pasuri e madhe kombëtare.
Por u dënua me vdekje, bashkë me gjashtëmbëdhjetë të tjerë. I hipën në një kamion. Qe 14 prill 1945. U lanë me gjak në orën 19.00. Pastaj trupat i hodhën në një varr të fshehtë, i cili u gjet vetëm pas më shumë se një gjysmë shekulli. Madje gjetjen e eshtrave të arbëreshit Terencio Toçi e njoftoi edhe agjensia italiane e lajmeve, Ansa. E botoi po ashtu edhe e përditshmja italiane “Gazzetta del Sud” si edhe e përhapi ëebsite i njohur “ëëë.arbitalia.it” e kantautorit Pino Kokoca. Por për më shumë nuk pati jehonë mes arbëreshëve. Shumica e tyre akoma ruanin në kokë skemën politike të ardhur dikur nga Tirana e “diktaturës së proletariatit”, sipas të cilës edhe ambasada në Romë deri në vitin 1990 nuk lejonte asnjë arbëresh me mbiemrin Toçi të vizitonte vendin e të parëve.
***
Françesko Fabbrikatore më pati shkruar se nuk mund të zgjatej më shumë ky paqartësim mbi jetën e një arbëreshi shumë patriot. Para se të më dërgonte mesazhin se “Shumë nuk e dinë që Toçi para se të vdiste kishte dëshiruar që bashkë me nipin e Garibaltit, Riçotin e Ri, të përmbyste regjimin fashist, por nuk ja dolën dot për shkak të disa ngjarjeve luftarake” unë e kisha besuar në gjithçka që në librin e tij “Kontributi arbëresh në çështjen shqiptaro-ballkanase” shkruante. Ai është një studjues shumë serioz edhe kur më ka shpjeguar se arbëreshi dhe njëkohësisht nënshtetasi shqiptar Terenc Toçi “ishte shembulli klasik i “fashistit” nacionalist, pra njëlloj si Benedeto Kroçe dhe Gabriele D’Anuncio, nacionalistë rilindas të mbushur me kombëtarizëm garibaldin…”. Unë i besoj Françesko Fabrikatores edhe ku më shkruan se jetëvrari Toçi “në thelbin vet u tranformua në “fashist”, për të shpëtuar Shqipërinë nga “peshkaqenët” e tjerë”.
Mirëpo Terenc Toçi, kjo jetë e ndërlikuar dhe e lehtë për t’u keqkuptuar e falsifikuar, akoma është e mbuluar me gjak dhe me baltë. Duhen hequr e fshirë nga fytyra e tij edhe gjaku edhe balta. Dielli le të bjerë shndritshëm mbi të, si mbi mermerin e një statuje!

Romë, më 26 shkurt 2010

Një nuse Kastriotase për Mbretin Zog

November 21, 2013 by dgreca

Nga YLLI POLOVINA*/

Politika italiane e kohës u përzje shumë me çështjen e martesës së Zogut, sepse qe njëra prej mënyrave për ta vënë atë nën kontroll dhe mbajtur si vasal. Por, edhe ky i fundit nuk luajti pak me Kastriotët. Del se edhe këta të fundit nuk i qëndruan mënjanë një afrimi, herë të kujdesshëm dhe herë të zellshëm, me beun e fuqishëm të ardhur në Tiranë prej maleve veriore të krahinës së Matit. Në librin e tij “Valixhja diplomatike” Pietro Kuaroni, njeriu i Duçes, shkruan: “Si përherë Sola (Ugo Sola, shefi i kabinetit të Musolinit) kishte pasur një ide të shkëlqyer. Në Napoli jetonte markezi d’Auleta që zbriste nga Gjergj Kastriot Skënderbeu, heroi i madh kombëtar shqiptar. Markezi kishte vajza për të martuar: përse të mos e shtyje Zogun të martohej me këto pasardhëse të Skënderbeut dhe të realizonte kështu bashkimin e dinastisë së atëhershme me dinastinë e re? Natyrisht kjo zgjidhje, më e mira dhe më praktikja, nuk u pranua nga Roma. Përkundrazi, nuk e di mirë se nga cili ishte kristalizuar te ne ideja për ta martuar Zogun me një princeshë italiane me gjak mbretëror.
Arsyetimi i Romës ishte kompleks: Auleta e re, me t’u bërë mbretëreshë e Shqipërisë, kishte rrezik të bëhej më shqiptare se shqiptarët, gjë që do kishte qenë krejt ndryshe me një princeshë italiane”.
Ndërsa në rrethin e ngushtë të Benito Musolinit, shumë kohë para se të vendosej pushtimi ushtarak i Shqipërisë e të kryhej ceremonia e dhënies së kurorës së Skënderbeut Viktor Emanueles III dhe ndërkaq të projektohej zgjidhja e butë e fatit të Shqipërisë me lidhjen martesore italo-shqiptare Kastrioti-Ahmet Zogoll, qe zhvilluar edhe një ngjarje tjetër. E papohuar kurrë. Gjatë bisedës me Xhorxho Marian doli mbi ujë jo përpjekja e administratës musoliniane për ta mbajtur pas Romës të lidhur monarkun e Tiranës me martesën me një Kastriotase Auletë, por i administratës shqiptare me një bijë që rridhte nga degëzimi tjetër i tyre. Ky nuk qe bijëzimi nga Francesco (1779-1862), por e buruar prej vëllait të tij më të vogël, për pasojë jo ato çaste pasardhësi numër një i degës napolitane, Filippo (1783-1835).

Këtë herë bëhej fjalë për interes të vetë Mbretit Zog. Ferdinandi, i cili do të ndërronte jetë në 1978, në moshën 85-vjeçare, kolonel me titullin fisnikëror, baron i Kasteluços… kishte katër vajza, më e vogla e tyre quhej Matilde. Në pemën gjenealogjike e ka të shënuar fillimin e jetës së saj në 1902 dhe mbarimin e saj në 1984. Xhorxho (i cili e kishte hallë Matilden) tha se sipas kujtimeve të së ëmës, Ada Guerriero, e cila jeton në rezidencën e tyre në Napoli, ka pasur një përfaqësi të qeverisë së Tiranës, e cila ka marrë kontakt me familjen, posaçërisht me Matilden. E kishin pyetur në parim nëse do të qe e gatshme për një mundësi martese me Mbretin shqiptar dhe ajo, po ashtu në parim, pati pranuar…

Asgjë në të vërtetë nuk ndodhi më pas. Pra, nuk pati riardhje të zyrtarëve të lartë të kryeqytetit përtej detit apo të bëhej ndonjë lëvizje drejt variantit të Matilde-s, edhe nga ndërmjetësit italianë të Romës. Përveç ftesës dhe pjesëmarrjes së Kastriotëve të degës së Napolit, markezit të Auletës, Francescos dhe Matildës me të vëllanë, Ferdinandon, në dasmën e Ahmet Zogut në 27 prill 1938. Kjo prani është e vërtetuar nga dokumentet e kohës që ruhen në origjinal në Shqipëri, përfshi edhe letra mirënjohëse të tre Kastriotëve dërguar Zogut pas rikthimit në Itali.

*(Marre nga Libri I Ylli Polovines”Pasardhesit e Skenderbeut. Si u mbajten fshehur”