Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for September 2022

PETICIONI  REPISHTI : FOR KOSOVA !

by

PhD Sami Repishti

Baldwin, New York. Ngjarjet tragjike në Kosovë detyruen shumë shqiptaro-amerikanë me u mobilizue në mbrojtjen e jetës dhe lirisë së popullsisë shqiptare në ish Krahinën e Kosovës.

    Me 4 shtator 1986, në  nji hotel luksoz të Ëestchester, N.Y. u mbajt nji mbledhje për “fund-raising”në favor të kongresmenit arbresh-amerikan Z. Joseph DioGuardi, që kandidohej për herën e dytë si përfaqsues i zonës ku banon. Prezent në këte mbledhje ishte edhe Nen Presidenti i Amerikës, SH.T. George W. Bush. Me kerkesën time për dorëzimin e nji Peticioni zyrtarit të naltë amerkan, u lejova të dorëzoj Peticionin e maposhtëm. Z. NenPresidenti G.W.Bush e mori, me falënderoj, si dhe shqiptoj disa fjalë inkurajuese për inisiativen tonë dhe premtimin se do të na ndihmojë. 

    Peticioni kerkonte hapjen e nji Konsullate Amerikane në Prishtinë me deshmue-dhe mundësisht me pengue- shtypjen dhe gjakderdhjen në Kosovë, sidomos mbas demonstratave të marsit dhe prillit të vitit 1981, evenimente me shumë randësi dhe ndoshta fillimi i luftës së hapët kundër autoritetit jugosllav për pavarësinë e Kosovës që u arrit me 17 shkurt 2008.

Ma poshtë ashtë kopja origjinale e Peticionit që unë pata nderin me pergatitë,me paraqitë dhe me nënshkrue:

                                       P E T I C I O N

His Excellency George W. Bush

Vice President of the United States of America

The Executive Mansion

Washington D.C. 20500

Excellency’

     As a former political prisoner ëho has spent eleven years of his youth in Communist prison-labor camps, and as a human rights activist, I am taking the liberty of bringning to your attention the following Petition:

     For several reasons, the Western Ëorld’s attention has been concentrated on the violation of human rights in countries where the journalists and TV cameras are allowed to operate. Yet, more than half of the ëorld does not allow mass media reporting, and secrecy remains its weapon against public scrutiny. One of the countries that remains closed to international public eye is also the RSF of Yugoslavia.

    I am selecting this country because of the unwarranted treatment it enjoys, in spite of blatant violations of human rights there. More specifically, I am  referring to the persecution of the more than two million ethnic Albanians living there as a distinct national group, mostly in the region of Kosova. Perceived by the Yugoslav Government as nationally undesirable and politically unreliable, ethnic Albanians in Yugoslavia have been the object of persecution since 1944 by the Communist regime, including several mass killings. The most recent one took place in Spring 1981. Prof. Pedro Ramet, of the Washington U. indicates that maybe over thousand ethnic Ålbanians, mostly students of the University of Kosova, were massacred by the Yugoslava Army and Police during the demonstrations of March and Prill 1981. The official figure is nine dead. No names have been given, and the burial of the victims was kept secret. Amnesty International, The International Human Rights, The International Commission of Jurists and several other authoritative organizations have denonced these crimes. It is believed that over 35.000 ethnic Albanians have been arrested since 1981 and given jail sentences ranging from one month to twenty years imprisonment. The writer Adem Demaçi is now sending his 26th year in jail, the longest term in record in Yugoslavia. Torture and mistreatement of Albanian politcal prisoners has been reported repeatedly by Amnesty International. About 12 percent of the political prisoners are Albanian minors. Most of the several hundreds of the Albanian prisoners of conscience have been adopted by Amnesty International because they have not used, nor advocated the use of, violence.

    The Albanian mass movement for personal dignity and national rights in Kosova, Yugoslavia, is peaceful. Whether it expresses itself in demands for economic development to help fight poverty and a crippling unemployment, for more schools to fight  illiteracy, for more health care to fight diseases, or for more political freedom to fight oppression, it deserves our attention and our assistance, because it’s peaceful and just!

    Shortly after the bloody repression of Spring 1981, I met privately with a distinguished Yugoslav intellectual (1) to discuss the present calamitous situation in Kosova, where the interpersonal relationships between the Albanian majority and the Serbian ruling minority have reached a new low point. To my question as to why the Serbian student demonstrators of 1968, in Belgrade, were handled through negotiations and eventually an agreement was reached, but in Kosova the Army was sent to crush in blood the Albanian students’ demonstrations at the University of Kosova, he answered:” For one reason: in Belgrade there are 150 foreign Embassies and as many foreign correspondents. In Kosova there is none!” A massacre in Belgrade would have spelled disaster for Tito who liked to think of his country as a free one. Secrecay is the best weapon for all closed societies. A massacre in Kosova went unnoticed.

    However, in Kosova, the Yugoslav Government showed its true face”.

My colleague spoke the truth! Openness is not the virtue of Communist Yugoslavia. Secrecy is. There is darkness in Kosova, today! The criminal hands of the oppressors feel free to move unchecked.  Silence kills, as we have already learned, and we cannot afford to remain silent. I sincerely believe that the Yugoslav Government would exercise some restraint if its actions were exposed and condemned publicly. Someone must see, and must watch what is going on there.

I am therefore appealing to the Government of the United States to give serious consideration to the possibility of opening an American Consulate in Prishtina, chieftown of Kosova (SFR of Yugoslavia)

    I sincerely believe that the official presence of a Great Power, like The United States in Prishtina would be a humanitarian act as well as a politically wise move. The situation in Kosova remains very tense. Yugoslavia is going through a political, economic and social crisis which threatens its vey foundations. Yugoslavia is a very sensitive spot in the divided continent of Europe. An American Consulate in Prishtina would generate a feeling of security among the local Albanian population, it would reduce the existing tensions, it would contribute to the political stability of the region, and consequenly of Yugoslavia itself. An American Consulate in Kosova would definitely serve peace in the area by defusing  a potentisally explosive situation ëhich could greatly complicate the present deiicate balance of the historically turbulent Balkan Peninsula.

    An American Consulate in Prishtina would also be a beacon of light for the local population, a source of hope for the oppressed ethnic Albanians that never again in the future the Yugoslav Government will massacre them with impunity.

    America can help! We can assist those in need, we can alleviate the suffering of those in pain. For, in spite of victims and intensive propaganda against our country by those who violate the human rights of innocent people, for the poor and the oppressed of the world these United States are, and will remain, their best hope.

Baldwin, New York                                                      Respectfully.

September , 1986                                                    Sami Repishti, PhD.

                                                                                    Chairman, Dept.Foreign Languages

                                                                                    Malverne P.S. New York         

                                                                                    Adj,Assist.Prof of French,Adelphi U.

(1)Professor Mihajlo Mihajlov.                              Member Amnesty International   

Shenim: Dhetë vjet ma vonë, në vitin 1997, situata në Kosovë u përkeqësue shumë, dhe Departmenti I Shtetit Amerikan vlerësoj se ka ardhë koha me hapë Konsullatën Amerikane ne Prishtinë. Konsullata u hap me festim të hapët dhe pjesëmarrjen e shumë autoriteteve vendëse dhe nga Bota e Lirë, në mes tyne Presidenti historik I Kosovës Dr. Ibrahim Rugova,  Kongresmeni Elliot Engel e të tjerë.

Në fjalimin përshëndetës Dr. Rugova deklaroi se kjo fitore ashtë fryti I punës së shqiptarve në Amerikë dhe dergoj të falat e tia ma të përzemërta. Sot, na jemi të gjithë kryenalt për kontributin tonë si  argatë të Nanës Kosovë. Edhe shumë të tjera…! SR

ZBULOHET NJË GRAFIKË E PANJOHUR DERI MË SOT E GJERGJ KASTRIOTIT – SKENDERBEUT

by

ab-1001

“Çdo heroi në histori i është dashur të kalojë përmes tri fazave: të glorifikimit, të asgjesimit dhe të rivlerësimit. Kjo do të thotë se në fillim, ai është ngritur në qiell prej admiruesve të tij; pastaj është dërrmuar në mënyrë të pamëshirshme prej kritikuesve të tij; dhe, më në fund, është nxjerrë përsëri në shesh, nga varri, me durim, me mundim dhe me mëshirë është vënë në vendin që i takonte prej historianëve të arsyeshëm, që s’kanë qenë verbuar as prej fanatizmit të admiruesve të heroit, as prej tërbimit të kritikuesve të tij“.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanians Studies – Budapest

Studimet dhe hulumtimet shkencore për epokën e Skenderbeut, çdo ditë e më shumë po japin rezultate të reja në fusha dhe lëme të ndryshme, për të cilat më parë nuk kishte fare njohuri. Është deri diku e çuditshme që nëpër arkiva e biblioteka shtetërore e private, muze e koleksione të ndryshme të ruhen thesare kaq të çmuara, të panjohura dhe të pabotuara deri më sot. 

Është vështirë të gjenden personalitete të tilla të shquara nga e kaluara, për të cilët të jetë shkruar aq shumë dhe në vazhdimësi, qoftë në fushën e historisë, të krijimtarisë letrare e artistike, në fushën e studimit të artit luftarak, diplomacisë, etj. si për heroin kombëtar shqiptar, Gjergj Kastriotin – Skënderbeun! 

Shkrimet e para për të datojnë që nga mesjeta, dmth. menjëherë pas vdekjes së tij, ku autorë të ndryshëm, i thurnin himne lavdërimi trimërisë dhe veprës së tij madhështore, ngase ai nuk u përkul asnjëherë, as para ushtrisë së panumërt osmane, dhe as para asaj venedikase, të cilave me forcën e shpatës dhe mjeshtërinë e artit luftarak, u tregoi se lufta për liri dhe mbrojtje kombëtare është e shenjtë dhe nuk njeh sakrifica të tepërta. Vepra e tij luftarake u bë shembull për shumë popuj të tjerë, të cilët luftuan gjatë shekujve për liri dhe çlirim kombëtar. “Çdo heroi në histori i është dashur të kalojë përmes tri fazave: të glorifikimit, të asgjesimit dhe të rivlerësimit. Kjo do të thotë se në fillim, ai është ngritur në qiell prej admiruesve të tij; pastaj është dërrmuar në mënyrë të pamëshirshme prej kritikuesve të tij; dhe, më në fund, është nxjerrë përsëri në shesh, nga varri, me durim, me mundim dhe me mëshirë është vënë në vendin që i takonte prej historianëve të arsyeshëm, që s’kanë qenë verbuar as prej fanatizmit të admiruesve të heroit, as prej tërbimit të kritikuesve të tij“. (Fan Noli, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, f. 35)

Sipas disa historianëve, studiuesve dhe shkencëtarëve të fushave të ndryshme, studimet për epokën dhe personalitetin e Gjergj Kastriotit – Skenderbeut kanë arritur kulmin, dmth. fjalën e fundit! Një mendim i tillë, në shikim të parë, duket sikur ka mbështetje, nëse shikojmë publikimet e ndryshme, të shumta, të bëra në gjuhë të ndryshme; monografi të specializuara, duke filluar nga fundi i shekullit të XV-të e deri në ditët e sotme; botime të dokumentave, edhe pse të pjesëshme, bibliografi pothujase shteruese si dhe dalja në dritë e të dhënave nga më të ndryshmet, qofshin ato private, për jetën e Skenderbeut ose ato të epokës së tij: portrete, medaljone, vula, shpata të ndryshme, përkrenare, monedha floriri, dorëshkrime, dokumente origjinale, piktura, skulptura, grafika… etj.

Megjithatë, përkundër gjithë këtyre momenteve të përmendura, mendojmë se, mendimet e lartëcekura, as për së afërmi nuk qëndrojnë. Për të nxjerrë një përfundim të tillë, na mundëson puna sistematike hulumtuese shumë vjeçare, nëpër arkiva e biblioteka anëkënd Evropës, ku ruhen gjëra me vlera të jashtëzakonshme për historinë e Shqipërisë dhe personaliteve të ndryshme shqiptare, ndër to edhe për Gjergj Kastriotin Skënderbeun. Edhe pse shumë i njohur dhe tepër i trajtuar në historiografi, në fushën e krijimtarisë letrare dhe gjini të tjera, personaliteti i Skenderbut, ende është enigmatik dhe jo i ndriçuar sa duhet.

Për një argumentim të tillë, mund të sjellim si ilustrim, grafikën e Gjergj Kastritotit Skenderbeut që ruhet në fondin e grafikave të Arkivit Shtetëror Kroat në Zagreb, në signaturën HDA, Grafička zbirka, nr. 732, e punuar me bojë të zezë, në letër kartoni të bardhë, gjysmë të fortë me dimensione brenda kuadratit: vertikalisht: 27.5 cm horizontalisht: 19.4 cm ndërsa dimensionet e vetë portretit janë: vertikalisht: 19.6 cm horizontalisht: 19.4 cm, të cilën e konsultuam në mesin e muajt prill të këtij viti.

Në grafikë Skenderbeu, paraqitet paksa në profil i kthyer në të majtë dhe është vetem pjesa e kokës pa trup. Kokën e ka tullace, mban një mjeker të gjatë, të valëzuar, sy të mbyllur. Hunda ka formën e “hundë shqiponjës”. Portreti është i futur në një kornizë katrore, me vija të dyfishta, të theksuara. Poshtë kornizës, ka të shënuar me laps plumbi: 1580. Scanderbeg. Sb. XX. 358234. Në kurriz të portetit [verso] lartë në të majtë, ka këto shënime me laps plumbi: Türken Portr. Mappe 53301. Në mes të faqes, po në verso, është vula e Arkivit Shtetëror Kroat. [Hrvatski Državni Arhiv. Grafička zbirka. Inv. Br. 732].

Poshtë portretit është ky tekst:

WARE CONTRAFACTVR, DES SCANDER BEEG IN DER PROFINZ. BOSSEGA WELCHEN HERR GEORG GRAF ZV SERIN ALS AVFF SOLCHERRAIS OBRISTER DEN XXX SEPTEMBRIS. IM M.D.LXXX IAR SAMBT ANNDERN MER FVRNEMEN TVRCKEN. DERN IN ALLEM VBER IIIIM.GEWESEN AVS DEN SELBEN ABE BIS VBER. CCC. ERLEGT VND GEFFANGEN.

Përkthimi në gjuhën shqipe do të ishte:

Kontrafaktur e vërtetë e Skenderbeut në provincën e Pozhegës, të cilën [e kishte me vete] zoti kont Gjergj Zrinski, oficer i lartë kur udhëtoi si i tillë më 30 shtator. Në vitin 1580 ishte bashkë me shumë turq të tjerë të shquar. Ata ishin mbi 4.000, nga të cilët ai vrau dhe zuri rob mbi 400.

Theksojmë se teksti në gjuhën gjermane është i shekullit të XVI, kështu që është mjaft i vështirë dhe nuk është i lehtë për përkthim. Në disa raste kemi qenë të detyruar të vëmë fjalë të reja për të pasur një kuptim logjik teksti. Këto fjalë i kemi vënë në kllapa katrore dhe shkrim kursiv.

Përkundër kërkimeve të shumta, ne nuk kemi arritur të sigurojmë asnjë të dhënë për autorin e mundshëm të grafikës. Siç e thamë kjo grafikë ruhet në Arkvin Shtetëror Kroat që nga mesi i shekullit XVII, por nuk ka shënime se si ka arritur aty. 

Gjergj Kastrioti Skenderbeu si njëri prej prijësave më të njohur të shekullit të XV-të që i bëri ballë zgjerimit të Perandorisë Osmane në Ballkan, është radhitur në mesin e heronjve më të nderuar të rilindasve kroatë. Ai do të konsiderohet si heroi më popullor i popujve të Ballkanit, i cili luftoi jo vetëm për të drejtat dhe lirinë e popullit shqiptar, por edhe të popujve të tjerë të Ballkanit dhe të Evropës. Pjesa më e madhe e rilindasve kroatë, do ta e ngrinin lart figurën e Skënderbeut dhe luftën e tij, në veprat e tyre letrare, por edhe në tekste historike, studime të veçanta, artikuj të shumtë gazetash, etj. Në të, ata shohin rrebelimin, qendresën, luftën e drejtë dhe të pakompromis kundër zgjerimit Osman në Ballkan dhe mënyrën e vetme të kundërvëniës, sepse në atë kohë, ende ishte aktuale Perandoria Osmane dhe bashkimi kombëtar e ndërkombëtar, për një qëllim të përbashkët, lirinë dhe ruajtjen e identitetit kombëtar! Mund të pohojmë, se figura e Skënderbeut ka luajtur një rol shumë pozitiv, në rrjedhat historike romantike, të zgjimit të vetëdijes dhe të ndërgjegjësimit kombëtar të popullit kroat. Vetë fakti se konti Gjergj Zrinski e kishte me vete grafikën e Skenderbeut tregon se Skenderbeu është konsideruar si idhull në luftë kundër turqëve, dhe reliketet e grafikat e tija janë mbajtur si objekte fatësjellëse në luftë. Konti Gjergj Zrinski ishte një ndër figurat më të rëndësishme të asaj periudhe në luftërat e kroatëve kundër osmanëve, deri në vitin 1603 ishte edhe ban i Kroacisë, Dalmacisë dhe Sllavonisë nën perandorinë Austrohungareze. 

Pra, në Kroaci, pos kësaj grafike, ruhen edhe objekte të tjera me vlera shumë të veçanta për Gjergj Kastriotin Skënderbeun si medaljoni i Skenderbeut nga viti 1449, letra të dala nga kancelaria e Skënderbeut si dhe katër vula origjnale, një shtetërore ajo e madhja dhe tre të vogla, përkatësisht ajo private e tij; dorëshkrime ku trajtohet jeta dhe vepra e tij, p.sh. ai i Shibenikut, Sinjit, Zagrebit, etj, krijime letrare, drama e Sakcinskit, etj., etj. 

STUDIMET ALBANOLOGJIKE NË KROACI

by

Shkruan: Begzad Baliu/

Republika e Kroacisë është një nga vendet e rëndësishme europiane, në arkivat e së cilës gjendet një pasuri e jashtëzakonshme e burimeve materiale e shpirtërore të popullit shqiptar. Kjo është edhe arsyeja që në këtë vend janë vendosur shumë familje shqiptare në të gjitha periudhat kohore dhe kjo është arsyeja që ky vend ka dhënë shumë personalitete në fushë të albanologjisë.

Personalitetet shkencore, si: Milan Shuflai, Çiro Truhelka, Henrik Bariç, Aleksandër Stipçeviq, Radoslav Katiçiq, Josip Rela, Shime Deshpali, Mirua i Kikicës etj., janë studiues, shkrimtarë, enciklopedistë, intelektualë etj., pa të cilët nuk mund të shkruhet historia e kulturës dhe qytetërimit shqiptar, ndërsa një listë tjetër shumë më e madhe do të mund të krijohej prej politikologësh, ushtarakësh, ekonomistësh, arkitektësh, etj., pa të cilët nuk mund të shkruhet historia e popullit shqiptar.

Sfondi i hapësirës ilire nga antikiteti, komunikimi shumë i pasur ndërmjet qendrave ekonomike dhe kulturore gjatë mesjetës, bashkëpunimi i dendur për çlirimin kombëtar gjatë historisë së re ndërmjet Republikës së Kroacisë, Republikës së Shqipërisë dhe Republikës së Kosovës, krijojnë një rrafsh të përbashkët mbi të cilin mund të krijohet edhe një histori e përbashkët kujtese me perspektivë mes këtyre dy popujve.

Le t’i theksojmë vetëm disa prej tyre.

Në traditën kroate të studimeve albanologjike, emri i medievistit të shquar Milan Shuflai (1879-1931) zë kryet e vendit të atyre studiuesve që trashëguan shkollën austro-gjermane në gjysmën e dytë të shekullit XX. Sigurisht, për shkak se kjo shkollë, në këtë kohë, përgatiste edhe brezin e parë të albanologëve shqiptarë, kryesisht në shkollën e françeskanëve e të jezuitëve në Shkodër dhe në Grac e Vjenë të Austrisë, ndikimi i kontributit të Shuflait, do të shquhet jo vetëm në elitën shkencore e kulturore shqiptare, por edhe në tekstet e shkollave të mesme dhe të gjimnazeve të kohës.

Interesimi për jetën dhe veprën e tij do të thotë interesim për historinë dhe kulturën shqiptare.

Milan Shuflai ishte studiues me dhunti të jashtëzakonshme shkencore dhe gjenia e letrave me njohje ndërkombëtare. Ai ishte përgatitur në shkollën austro-gjermane dhe është e kuptueshme që gjenia e tij të mos kurorëzohej me referencën e rastit, por me sintezën e madhe të saj.

Milan Shuflaiu merrej me njërën nga temat më të mëdha të historisë së Ballkanit, që njëkohësisht ishte edhe tema më e errët për shqiptarët dhe hapësira ku manipulohej më së shumti nga historiografia serbe. Duke u marrë me kërkimin e dokumenteve të kësaj periudhe ai njëkohësisht po e përmbyste mendësinë serbe për të përvetësuar bëmat e kësaj epoke si prodhim i përvojës së popullit serb dhe heronjve të tij. Për më tej, Shuflai po ia rikthente popullit shqiptar pasurinë materiale dhe shpirtërore të mesjetës shqiptare: hapësirën e banimit, qytetet, fshatrat, institucionet religjioze, organizimin e fiseve, betejat, heronjtë, eposin etj.

Duke u marrë me përudhën më komplekse të mesjetës Milan Shuflaiu arrinte të strukturonte gjithë historinë kombëtare të shqiptarëve: antikitetin, mesjetën e hershme, mesjetën e vonë, periudhën osmane dhe natyrisht Rilindjen kombëtare, prandaj është e kuptueshme që institucionet shtetërore dhe akademike do t’ia besojnë shkrimin e historisë kombëtare, të cilën do të arrijë ta shkruajë vetëm pjesërisht.

E këtë nuk mund ta lejonin serbët, sidomos shteti, kisha dhe institucionet akademike. Ata nuk mund të duronin që shkolla austriake e Vjenës dhe Gracit të zhvendosej në Zagreb, brenda shtetit të sllavëve të jugut, ku albanologjia e nxitur nga një grup klerikësh shqiptarë (Gjergj Fishat, Shtjefën Gjeçovi etj.), dhe e përkrahur nga disa studiues kroatë e sllovenë të shkollës austro-gjermane po ligjërohej dhe po bëhej shkencë e dijes së përmasave ballkanike e evropiane. Kjo është arsyeja që serbët të eliminojnë Shuflain dhe të kryejnë një mision të dyfishtë: të eliminojnë studiuesin i cili iu printe kërkimeve shkencore në fushë të historisë shqiptare dhe të zhvendoste qendrën e studimeve albanologjike nga Zagrebi në Beograd.

Seminari i Albanologjisë në Beograd, pavarësisht misionit të rëndësishëm që ka pasur në disa arritje të albanologjisë, është fryt i politikës serbe për të mbajtur nën mbikëqyrje arritjet në fushë të kulturës shqiptare në Ballkan, ndërsa ato t’i përdorte për nevojat e saja diplomatike.

Në Zagreb, viteve të fundit ka pasur mjaft përpjekje për të botuar veprën e plotë të Shuflait (shih shkrimet dhe intervistat e Profesor Aleksandër Stipceviqit dhe të Musa Ahmetit), dhe madje të themelojnë një Institut me emrin e Shiflait. Ky, natyrisht, nuk do të ishte nderë vetëm për Shuflain, por edhe për perspektivën e albanologjisë.

Arkeologu, etnologu dhe folkloristi i pasionuar kroat Qiro Truhelka (1865-1942), i takon brezit të studiuesve të shquar mes dy luftërave botërore. Duke njohur rezultatet shkencore të kohës në qendrat shkencore të Zagrebit, Zarës e Sarajevës, në njërën anë, dhe duke qenë i angazhuar ligjërues në Universitetin e Shkupit, ai njohu për se afërmi edhe botën materiale e shpirtërore të popullit shqiptar. Gjatë qëndrimit të tij në Shkup ai bëri kërkime në fushë të arkeologjisë, etnografisë, gjuhësisë, folklorit etj., por në dijen shqiptare do të kujtohet për mbledhjen dhe përkthimin e përrallave shqiptare (1905), një pjesë e të cilave ka mbetur edhe sot në dorëshkrim. Në fushë të arsimit roli i Truhelkës këtu del i rëndësishëm edhe në fushë të arsimit. Përrallat shqiptare të përkthyera në gjuhën serbe ai ua dha studentëve për krahasim me gjuhën e tyre. Qiro Truelka njihet dhe si autor i fjalorit gjermanisht-shqip, botuar në vitin 2002 në Zagreb.

Në ligjërimin shkollor e universitar të shkollës shqipe Qiro Truhelka kujtohet për mendimin e tij lidhur me prejardhjen e etnonimit shqiptar, të cilin ai e nxirrte nga totemi shqype. Sipas këtij dijetari “emri popullor Shkypëtar dhe emri i vendit Shkypenija vinte nga Shkupi shqype. Së këndejmi, shkuptarë, shqyptarë, shqiptarë”.

Në rrethet shkencore dhe arsimore shqipe ndërmjet dy luftërave është diskutuar dhe madje polemizuar mendimi i tij për prejardhjen gjuhësore, gjeografike dhe etnike të eposit të kreshnikëve, duke e kundërshtuar mendimin e Truhelkës për prejardhjen e këngëve të kreshnikëve nga Bosnja. Argumenti i tij se këto këngë i sollën në hapësirën shqiptare bozaxhinjtë, hallvaxhinjtë dhe kazazët ishte dhe mbeti i paqëndrueshëm dhe aspak serioz në diskutimet e mëtejme të kësaj çështjeje.

Henrik Bariq është një nga studiuesit më të mirë që ka dhënë linguistika kroate e brezit të parë të shkollës austriake. I lindur në Dubrovnik më 1888, Henrik Bariq, pas shkollimit elementar në Kroaci, studimet i vazhdoi në Grac. Në këtë qendër, ku ballkanistika vazhdonte të ndërtonte shkollën e saj, bashkë me hapat e parë që kishte shënuar në krijimin e shkollave gjuhësore nacionale, Bariqi studioi indoevropian¬istikën dhe romanistikën. Studimet në këto dy fusha bënë që Bariqi të njihet me rezultatet më të reja edhe në fushë të albanologjisë, sidomos me sintezat e mëdha që kishte lavruar Gustav Majeri dhe thellimet tjera që sillte Holger Pederseni e sidomos Norbert Jokli. Kjo është arsyeja pse që në një nga veprat e tij të para, kur më pak e kur më shumë, trajton gramatikisht, etimologjikisht dhe të krahasuara me gjuhë të tjera, si dhe leksikun e gjuhës shqipe.

Kur Henrik Bariq mbaroi studimet dhe pjesën e parë të formimit të tij gjuhësor, shkolla austriake e Zagrebit dhe Sarajevës ishte trensferuar në Beograd, me hapjen e Seminarit të Albanologjisë, por Bariqi që më 1922 do t’i zgjerojë kërkimet e këtij Seminari duke nxjerrë edhe Arkivin, serinë e revistës së këtij Seminari, rreth të cilit mblodhi personalitetet më të rëndësishme albanologjike të asaj kohe. Rëndësia e kësaj qendre albanologjike, e cila vazhdon të funksionojë edhe në kohën tonë ka qenë e madhe dhe ka shërbyer për përgatitjen e brezave të shumtë të albanologëve.

Po të merret si tërësi vepra e tij, si njësi studimore apo monografike, në të cilën janë trajtuar strukturat historike të gjuhësisë indoevropiane (guturalet indoevropiane, palatalet i.e.) apo asaj ballkanike (çështjet miksoglotike ), si dhe të gjuhëve ballkanike veç e veç, do të mund të shohim se shqipja dhe gramatika e etimologjia e saj, zë një nga vendet e rëndësishme në mesin e tyre fushave. Sa i përket fondit indoevropiane të shqipes, Henrik Bariq kundërshtoi në vazhdimësi rezultatet e Gustav Majerit për romanitetin e theksuar të shqipes, ndërsa në fushë të pozicionit ballkanik të shqipes ai punoi shumë për të përcaktuar vendin e formimit të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe. Sikur dihet, Henrik Bariq, këmbënguli në vazhdimësi në pikëpamjen e atij grupi historianësh e sidomos gjuhëtarësh që mbronin prejardhjen trake të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe. Shkolla shqiptare e albanologjisë, pavarësisht nga ndonjë mospajtim, sidomos sa i përket çështjes së prejardhjes së popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, e ka çmuar ndihmesën e madhe që Henrik Barqi i ka dhënë gjuhësisë shqiptare dhe linguistikës në përgjithësi, duke e parë veprën dhe jetën e tij në traditën e pasur të shkollës austro-gjermane në përgjithësi dhe të shkollës etnolinguistike e historike të gjuhëtarëve kroatë në veçanti.

Profesor Aleksandër Stipçeviqi, padyshim është personaliteti më me ndikim në shkencën shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX. Reflektimi i tij arsimor, shkencor dhe kulturor në rrethet shkollore mbështetej në dy paradigma: Prejardhja e tij arbërore (nga arbëreshët e Zarës), dhe studimet i tij për prejardhjen ilire të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe.

Përkushtimin e vet shkencor e shtriu në tre rrafshe: historia jetësore e ilirëve dhe ndërlidhja e tyre me shqiptarët; historia dhe bashkëkohësia e arbëreshëve të Zarës; historia dhe fati i librit në përgjithësi e te kroatët në veçanti.

Gjatë kësaj periudhe interesimet e tij për fatin e paraardhësve të tij- arbërorëve, u botuan dhe u komentuan edhe në shkolla më shumë si histori dhe publicistikë, ndërsa veprat dhe studimet për ilirët (Ilirët- historia, jeta dhe kultura, 1966, Simbolet e kultit te ilirët, 1991 dhe Bibliografika ilirika, e kanë nënshtruar plotësisht mendimin e historianëve të Kosovës, në të gjitha tekstet e historisë dhe tash së fundit në tekstet për qytetërimin.

Profesor Stipçeviqi u shqua në mbrojtjen e shkollës e të mendimit shqiptar edhe gjatë viteve ’90, kur këta ishin të përndjekur nga regjimi diktatorial serb i Beogradit.

Profesor Aleksandër Stipçeviqi në tekstet shkollore të albanologjisë, të botuara në ish-Jugosllavi dhe më vonë, ka plotësuar mendimin për ilirët dhe antikitetin shqiptar në atë përmasë që për gjuhësinë e ka bërë Profesor Eqrem Çabej. Në përmasa të ndikimit të përgjithshëm në fushë të ilirologjisë, vepra e Profesor Stipçeviqit zuri vendin që para Luftës së Dytë Botërore e kishte arkeologu i shquar austriak Karl Pach.

Në traditën kroate të studimeve albanologjike Profesor Radosllav Katiçiq zë një vend të veçantë, për disa arsye: e para, ai ka përgatitur një brez studiuesish në fushë të albanologjisë dhe ballkanologjisë. Në rrethet e ngushta shkencore të studiuesve të Kosovës Profesor Katiçiq konsiderohej studiues i shkollës linguistike perëndimore, duke e diferencuar kështu nga radhët e studiuesve të tjerë jugosllavë; e dyta, ai ka qenë nga ata pak studiues, që nën ish-Jugosllavi, nga aspekti gjuhësor studionte dhe mbronte me kompetencë prejardhjen ilire të popullit shqiptar e të gjuhës shqipe; e treta, ndikimi i tij në mendimin shkollor të dijes shqiptare është bërë në shkallë kryesisht universitare, por në mënyrë të tërthortë, rezultatet e tij janë shpjeguar dhe reflektuar, sado në formë divulgative, edhe në librin shkollor. Studiuesve shqiptarë në fushë të gjuhësisë dhe të historisë u kanë dhënë rëndësi shpjegimeve të tij për gjuhën dhe sidomos antroponiminë ilire, ndërsa tekstet e tij në fushë të historisë në mënyrë të tërthortë kanë ndërtuar në shpjegimin e Provincave Dardane të Ilirisë, duke u mbështetur në veprën e tij Gjuhët antike të Ballkanit.

Sigurisht, për shkak të koncepteve teorike dhe metodologjike moderne, me të cilat udhëhiqej, Profesor Katiçiqi më shumë është shquar në librin shqip të ish-Jugosllavisë, por ka qenë i vlerësuar dhe i çmuar edhe në rrethet shkencore e akademike të Tiranës.

100 VJET ME SHQIPËRINË

by

Ernest Marku/

Ky është titulli i një vepre studimore të autorit Llesh Kola, i cili, me një punë kërkimore disavjeçare dhe me skrupulozitet për t’u admiruar, ia ka dalë që t’i prezantojë një lexuesi dashamirës ndaj historisë e diplomacisë, kronologjinë e mardhënieve 100-vjeçare SH.B.A-Shqipëri, permes dokumenteve të Departamentit Amerikan të Shetetit. Autori është treguar i kujdesshëm që, para se të na paraqesë dokumentet arkivore të konsultuara prej tij, të bëjë një rezyme të situatës politike të kohës kur është prodhuar dokumenti në fjalë; si dhe, pa harruar të përmbledhë informacionin që buron nga këto dokumente, duke e parë sërish çdo gjë në një kontekst politik koherent. Natyrisht, përvoja e tij si diplomat karriere, e ka bërë zotin Kola që të jetë skrupuloz deri në fund në paraqitjen e këtyre dokumenteve, duke kryqëzuar informacionet që vijnë nga relacionet e ministrave amerikanë, të akredituar në vende të ndryshme europiane, si dhe ata respektive të akredituar në SH.B.A. Kjo metodë prezantimi, e kalit disi durimin e lexuesit, por nga ana tjetër të ofron mundësinë që, nëpërmjet nuancave të ndryshme të të shprehurit diplomatik, të krijosh një kulturë të përgjithshme mbi këtë fushë, apo të kuptosh ndikimin dhe orientimin paksa ndryshe të aleatëve perëndimorë, ndaj çështjeve shqiptare. Vlen të theksohet se gjuha e tekstit është e gjallë dhe korrekte, struktura e ndërtimit të fjalisë është e tillë që e lehtëson mjaft qasjen me mirakande të lexuesit; gjë e cila flet për një profesionalizëm dhe për një kulturë e erudicion të gjerë të autorit, si dhe për një punë të admirueshme të redaktores Albana Deda.

Befasitë dhe risitë historike, që zbulohen në këtë botim, janë të shumta e të gjithanëshme, cilësi kjo që mban gjallë kureshtjen e lexuesit, duke rritur pritshmëritë, nga kapitulli në kapitull. Gjëja e parë që zbulohet në këtë vepër, është fakti që dokumenti i parë diplomatik, ku përmenden shqiptarët, në Departamentin Amerikan të Shtetit, nuk është ai i viti 1914, siç publikonte historiani i mirnjohur, Paskal Milo; por këto dokumente për shqiptarët, shtyhen edhe më tej, deri në vitin e largët 1880. Ndoshta kjo ndodh, siç argumenton autori parathënies së këtij botimi, profesor Ksenofon Krisafi, për arsye të deklasifikimit periodik të dokumenteve sekrete, nga ana e Departamentit të Shtetit; gjë e cila na i rrit pritshmëritë dhe krijon kushtet për të lindur shpresa, se një ditë do të dalin në dritë dokumente edhe më të hershme të shekullit të XIX, pse jo edhe atij të XVIII. Është kënaqësi që lexosh, se si diplomati amerikan, Kasson, në relacionet e tij të vitit 1880, përshkruan “…përfitimet “bujare” që Malit të Zi mori nga Fuqitë e Mëdha, nëpërmjet traktateve famëkeqe anti-shqiptare, si ai i Berlinit, dhe vetëm tre muaj para Berlinit, nga Traktati i Shën Stefanit”. Natyrisht që këtu, për lexuesin shqiptar të mirinformuar në histori, nuk ka asnjë risi; por risi përbën lajmi se, edhe Departamenti Amerikan i Shtetit, qysh në atë kohë, ishte në dijeni të këtyre rrethanave.

Interesante janë ngjarjet e majit të vitit 1915, kur Marina Ushtarake Italiane, vendosi të kontrollonte çdo lëvizje të anijeve në detin Adriatik dhe kur, Ambasadori Amerikan në Itali, i bën një notë zyrtare Ministrisë së Jashtme Italiane, ku e cilëson këtë vendim si një shkelje të të drejtave të një vendi si Shqipëria, e cila nuk ishte pjesëmarrëse në Luftën I Botërore… Llesh Kola, paraqet të gjithë panoramën e komunikimit diplomatik mes dy shteteve, SH.B.A-ve dhe Italisë, deri në nëntor të atij viti, kur ngjarje të tjera më të rëndësishme e eklipsojnë këtë problematikë. Për sa i përket Konferencës së Paqes në Paris, në lidhje me ndikimin amerikan aty, autori sjell disa të dhëna interesante, siç është parimi i propozuar nga ata dhe i pranuar nga Konferenca se “përzierja e përfshirja e Fuqive të Mëdha duhet të ndalet dhe, përpjekjet për të arritur unitetin kombëtar nëpërmet masakrave, duhet të braktisen” Në dokumentet e Departamentit të Shtetit, Llesh Kola ka gjetur edhe opinione mjaft interesante, siç ishte ai Lordit Hobhouse, i cili shoqëronte Lordin Bayron në Shqipëri, në fillim të shekullit XIX. Ai shkruante për popujt që formonin Perandorinë Osmane: “Vetëm shqiptarët janë të vetëdijshëm për kombësinë e tyre, popujt e tjerë janë grupuar sipas besimit të tyre fetar”. Po ashtu edhe deklarimet e zotit Aubaret (Obare) delegat francez i Komisionit për Lindjen e Rumelisë, më 1880; i cili shprehet: “Ata janë shqiptarë para çdo gjëje. Nëse është e vërtetë se katolikët janë të lidhur ngushtë me fenë e tyre, është po ashtu e vërtetë se ata, bashkë me myslimanët, janë qytetarë me ndërgjegjie të lartë kombëtare, që dashurojnë tokën, respektojnë shumë zakonet dhe i vendosin ato mbi gjërat e tjera”. Leitnant-Koloneli Amerikan, Miles, do të deklaronte në Konferencë se: “…sllavët e jugut dhe shqiptarët, ishin aq shumë të ndryshëm, madje edhe të kundërt në të gjitha karakteristikat, aq sa ishte e pamundur të pritej që ata të jetonin në paqe, brenda të njëjtit kufi politik, edhe për shumë breza që do të vinin”.

Në lidhje me njohjen e Shqipërisë nga ana e Shteteve të Bashkuara, dokumentet janë të njohura ndaj autori nuk bën shumë komente mbi to. Interesante janë divergjencat e qeverisë amerikane dhe asaj britanike, në lidhje koncensionet e vajgurit në Shqipëri. Zoti Kola përshkruan me mjeshtëri, komunikimin diplomatik mes këtyre qeverive, për të mbërritur te nota verbale e Sekretarit të Jashtëm Britanik, që i dorëzon Ambasadorit Amerikan në Londër, ku ndër të tjera shprehet: “Ministri Britanik e mbështet koncensionin, por ai (koncesioni) nuk është i karakterit monopolist. Qeveria Britanike, është plotësisht dakort në parim me pikëpamjen amerikane, për parimin e dyerve të hapura dhe të mundësive të barabarta në konkurim”. Kuptohet qartë, ndikimi amerikan në demokratizimin e jetës e së shoqërisë shqiptare, edhe pse të iniciuara nga interesa të tjera. Ministri Amerikan në Tiranë, pasi Noli deklaroi se nuk do të kishte zgjedhje deri në mars të vitit 1925 (muaj që ai nuk e priti dot si kryeministër) do ta cilësonte Qeverinë Noli si “… të përkohshme, në një kryeqytet të përkohshëm dhe që vepron në mënyrë të paligjshme, sipas një kushtetute të përkohshme”. Nga ana tjetër, autori Kola, përshkruan plot elokuencë evoluimin e qëndrimit amerikan, nga refuzimi, pritja e deri te njohja e Qeverisë së Zogut, si dhe e monarkisë më vonë. Sekretari i Shtetit, Frenk B. Kellog, udhëzonte Ministrin Amerikan në Shqipëri, Hart, që t’i dërgonte një notë zyrtare Ministrit Shqiptar të Punëve të Jashtme, ku ndër të tjera thuhet: “Me udhëzimin e qeverisë sime, kam kënaqësinë të njoftoj Shkëlqësinë tuaj, se Qeveria e Shteteve të Bashkuara, e shtrin njohjen në Mbretërinë e Shqipërisë…” Vihet re se nuk njihet cilësimi i Mbretit Zog si Mbret i Shqiptarëve, por vetëm i Shqipërisë.

Në lidhje me pushtimin e Shqipërisë nga Italia Fashiste, autori Kola, pasi ka kosultuar me kujdes dokumentet e Departamentit Amerikan të Shtetit, bën një deklaratë mjaft interesante, ku thotë: “Departamenti i Shtetit, nuk e njohu kurrë Qeverinë Shqiptare të dalë pas pushtimit Italian të Shqipërisë…”. Gjatë Luftës II Botërore, Sekretari Amerikan i Shtetit, Hull, nënvizonte se “Ish-Qeveria e Mbretit Zog, mund të konsiderohet si e pezulluar dhe përçarja e fraksioneve në perëndim, ka penguar në formimin e një grupi me karakter përfaqësues”. Kurse pak më poshtë, ai shprehej: “Nuk kemi askënd, të cilit mund t’i dërgojmë një ftesë për ndonjë konferencë ndërkombëtare, që të mos jetë i paragjykuar më tej, nga institucionet politike të vendit”. Autori i këtij botimi, sjell të dhëna mjaft interesante mbi dakortësimin anglo-amerikan, për mosnjohjen e Qeverisë së Beratit, qëndrim i cili do të ndryshonte me kalimin e kohës. Këshilltari Amerikan, Kirk, do të relatonte në nëntor të vitit 1944: “E vetmja rezistencë që ka mbetur, është ajo e rretheve katolike në veriperëndim të vendit, rreth Shkodrës; por nuk është thënë se ata, do të luftojnë më tej me Frontin Nacional-Çlirimtar, kur ai të dominojë krejt vendin”. Llesh Kola ka pasqyruar me profesionalizëm, të gjithë evoluimin qëndrimit amerikan në lidhje me njohjen e Qeverisë Hoxha. Siç del nga konsultimet me dokumentet e Departamentit të Shtetit, amerikanët kanë qenë gjithnjë konsistentë, në kërkesën e tyre për zgjedhje të lira. Me ndërprerjen mardhënieve diplomatike dhe largimin e Misionit Amerikan nga Shqipëria, në vitin 1947, Nënsekretari Achson, do të deklaronte në një intervistë se: “Ai nuk do të fliste për Shqipërinë, sepse shqiptarët kishin vepruar në mënyrë tronditëse kundër tyre, kundër Misionit që u dërgua në Tiranë dhe shqiptarët e dinë shumë mirë se është e nevojshme për ta, të veprojnë në mënyrë të civilizuar dhe të përmbushin detyrimet e tyre… Durimi ynë me shqiptarët, ka mbaruar”.

Me rastin e provokacioneve greke në kufi, në gushtin e 1949-ës, autori Kola na ka sjellë një dokument mjaft të rëndësishëm, i deskriptuar nga takimi midis përfaqësuesve amerikanë, Bishop e Summers dhe anëtarëve të delegacionit grek, Rendis e Spiropoulos. Në memorandumet e përfaqësuesve amerikanë, të datave 21 dhe 22 gusht, arrihej në përfundimin se: “Argumentet greke nuk bindin, nëse ka pasur një qëllim të dukshëm nga autoritetet shqiptare apo greke, për ta konsideruar veten në luftë me njëri-tjetrin; apo që autoritetet shqiptare, kishin ndonjë të drejtë që të vepronin në emër të Shtetit Shqiptar”. Përfaqësuesit amerikanë, flasin për mungesë autoriteti të qeverisë kuislinge në kohën e pushtimit Italian, për t’i shpallur luftë një shteti tjetër. Qoftë edhe vetëm këtë dokument të na kishte sjellë Llesh Kola, ky libër do të vlente mjaft; pasi nuk ka argument më të fortë politik, apo edhe juridik, sesa ky qëndrim amerikan, në duart e Qeverisë Shqiptare, në bisedimet me Greqinë për abrogimin e Ligjit të Luftës. Në vitin 1980, Departamenti Amerikan i Shtetit, sipas autorit Kola, pasi kishte analizuar situatën dhe po mendonte që ta mbyllte përfundimisht dosjen e Shqipërisë, do të shprehej: “… nuk ka shenja se ajo do t’i ndryshojë qëndrimet e palëkundura ideologjike në favor të një hapjeje, me gjithë vështirësitë që po përballon, pas ndërprerjes së ndihmës ekonomike nga Kina, mbështetësi i fundit i Tiranës”.

Duke përfunduar, mund të them se ky është një libër mjaft profesional dhe i nivelit akademik, i denjë për të mbrojtur doktoraturën në çdo universitet prestigjoz, i rekomandueshëm për studentët e masterave shkencorë në fakultetet e historisë apo programet studimore të diplomacisë; ashtu siç është interesant për lexuesit e vëmendshëm e dashamirës të historisë.

KONFERENCA e 50-të NDËRKOMBËTARE E STUDIUESVE TË BALADËS

by

Mili i Haidhesë – Përtej urës sē Qabesë – një rimarrje e baladës sē njohur

Lili Sula

#AShSh

#50thinternationalconferenceofinternationalballadcommission

Për një sërë motivesh që më së shumti lidhen më letërsinë e shekullit XIX, me Romantizmin si shkollë letrare e njëherësh me lindjen e letërsisë moderne, po aq sa dhe me pasurinë e vlerat e paçmuara të trashëgimisë sonë popullore, është thuajse e pamundur të hasësh poetë të kësaj periudhe që të mos jetë ndikuar nga folklori në dy drejtime: në mbledhjen, sistemimin dhe botimin e krijimtarisë popullore, si dhe në një ndërkallje krijuese e artistike me të. Në kontekst europian të kujtojmë Herderin i cili më 1778-`79 botoi veprën Këngë popullore që u ribotua me pas nën titullin Zërat e popujve në këngën popullore, ku përmblidheshin këngë popullore gjermane, kelte, nordike, italiane, spanjolle, greke etj, pra një botim me poezi europiane e përtej Europës që do të ndikonte mjaft tek vendet e tjera e veçanërisht tek poetët e vendeve të vegjël duke i nxitur ata të thelloheshin në poezinë populore. Po kështu peshkopi Thomas Percy në Angli publikoi (1765) balada popullore angleze e skoceze, për t`u ndalur tek Këngët e Ossianit (1770) të James Macpherson-it që këndonte bëmat e heronjve mesjetarë keltë, të cilën autori e botoi si një poezi e lashtë popullore e që menjëherë u kthye nw njw praktikë imituese në vende të tjera.

Romantikët tanë, edhe për arsye jashtëletrare, që lidheshin drejtpërdrejt me çlirimin nga perandoria osmane dhe krijimin e shtetit të pavarur, u dhanë mjaft pas pasurisë folklorike; ata e çmonin poezinë popullore, duke e cilësuar si poezi origjinale, ndërsa krijimet autoriale të denja për të imituar atë. Thimi Mitko me Bletën shqiptare (Aleksandri, 1878) e Spiro Dine me Valët e detit (Sofie, 1908), Zef Jubani me Përmbledhje këngësh popullore dhe rapsodish shqiptare (Trieste, 1871) e të tjerë personalitete përfaqësojnë rilindësit që iu përkushtuan mbledhjes dhe botimit të trashëgimisë folklorike. Ndërkohë që mes poetëve dalloi Jeronim De Rada, themeluesi e letërsisë sonë moderne, që mblodhi dhe botoi këngë popullore nën titullin Rapsodi të një poeme arbëreshe (Rapsodie d`un poema albanese, Napoli, 1866) dhe Zef Skiroi e Gavril Dara i Riu, të cilët mistifikuan; i pari botoi Rapsodie Albanese (1885-`87) dhe i shpallte krijimet e veta si përmbledhje këngësh popullore të mbledhura mes arbëreshëve, ndërkohë që Dari i Ri poemën e vet Kënga e Sprasme e Balës ia atribuonte rapsodit të shek. XV, plakut Balë. Romantikë në krijimtarinë artistike dhe rilindës të përkushtuar, që veprimtarinë jashtëletrare ia kushtuan dritësimit të rrënjëve të lashta arbërore, poetët arbëreshë, mbase dhe më shumë se poetë të tjerë të shek. XIX, patën marrëdhënie të vetëdijshme me folklorin, një ndërkallje kreative që plotësonte deri-diku dhe paratraditën e pakët të letërsisë së kultivuar prej së cilës ajo përfitoi artistikisht.

Balada Mbeçë, more shokë, mbeçë, mbetet një nga perlat e folklorit tonë, e cila bashkë me, Kostandini e Garantina i dhe baladën e murimit, të Kalasë së Rozafatit artikulojnë mbajtjen e fjalës së dhënë dhe përbëjnë një fond antologjik e bërthamë të pashtershme gjeneruese.

Mbeçë more shokë mbeçë

Mbeçë, more shokë, mbeçë,

Përtej urën’ së Qabesë

Të t`i falei nënesë,

Të dy qetë të m`i shesë,.0

T`i apë nigja së resë.

Ndë pjetë nëna për mua,

T`i thoni se u martua;

Ndë thëntë se ç`nuse muar,

Tre plumba ndë krahëruar,

Gjashtë ndë këmbë e ndë duar;

Në thëntë seç krushk i vanë

Sorrat e korbat’ e hainë (Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar (1635-1912), Tiranë 1961, f. 79)

Balada ka qarkulluar në disa motërzime, tekstet e së cilës janë regjistruar në krahina e zona të ndryshme në mbarë vendin e sidomos në krahinat e Jugut. Për herë të parë, teksti i saj i përbërë nga 12 vargje është regjistruar nga Johann Georg von Hahni, ndërkohë që në varante që hasen në Çamëri, Skrapar, Pilur, Himarë, Prespë teksti i baladës shkon deri në 20 vargje. Duhet të theksojmë se një nga interpretimet më të bukura të kësaj kënge, i cili plotësohet me kostumografinë, muzikën, grupin polifonik, interpretimin xhestual dhe efektet skenike e të tjera cilësi sinkretike të baladës është realizuar në festivale folklorike nga mjeshtri i këngës polifonike, Demir Zyka:

https://youtu.be/QONbgDbwsnw

Balada shquhet për sintetizëm – shkruan studiuesi i baladave popullore Sadri Fetiu – kështu që çdo fjalë apo çdo varg i saj përmban shungullimën e veçantë të dhembjes tronditëse për fatin e individit dhe të familjes, për kushtet e rënda të jetës së popullit, për lidhjen e tij shpirtërore me truallin e tij, si dhe për luftën e madhe, qoftë si angazhim i drejtpërdrejt, qoftë si vetëdije e krijuar gjatë shekujve, për ta ruajtur dhe trashëguar vazhdimësinë e rrjedhës së jetës familjare nëpërmjet brezave që do të vijnë.” (Balada popullore shqiptare, f. 161). Ajo artikulon dramën e individit, të ushtarit të rënë larg atdheut e vendlindjes, dhimbjen e thellë për familjen dhe gjendjen e saj ekonomike e për të ardhmen e saj, lidhjen e fortë të të riut me nënën e gruan dhe në një rrafsh të dytë balada këndon dramën e tragjedinë e përhershme të shqiptarëve për të siguruar të ardhmen në migracion në kontrast të përsosur poetik mes largimit të detyruar në dhera të largët e në vetminë e shkretëtirës së Arabisë, në Jemen dhe premtimit dhënë njerëzve më të afërt e dëshirës për t`u kthyer në gji të familjes e shoqërisë, në një tension kundërvënës mes jetës së ndërprerë e të pagëzuar të djalit dhe vijimit të saj nga nëna (dhe babai në disa variante). Në këtë këngë të përzishme shtrihet “një enciklopedi e tërë dhimbjeje shprehet I. Kadare për Urën e Qabesë, “më të bukurën e këngëve të nizamëve dhe një nga margaritarët e rrallë jo vetëm të poezisë sonë, por të poezisë popullore në përgjithësi” (I. Kadare: Autobiografia e popullit në vargje, Tiranë, 1980, f.59-60)

Krijimet e popullit janë jetëgjata edhe falë ligjërimit sintetitik e kondensimit të tij në formula me karakter universal, si dhe qarkullimit nacional e mbinacional (në kontekst europian e botëror) duke u mundësuar atyre, qoftë dhe në trajta gjurmësh e jehonash të zbehta, të migrojnë nëpër kohë nga një autor tek tjetri. Rimarrje të tekstit të Urës së Qabesë haset edhe tek Lahuta e Malcis’ e Gjergj Fishtës, e cilësuar si Iliada shqiptare prej nga buron kaq natyrshëm gurra popullore. Në këngën XVIII, Te ura e Sutjeskës, luftëtari që ka rënë trimërisht në betejë me shkjanë i jep amanetet shokëve për nënën e babanë. Situata baladeske ndërtohet në raport familjar mes dy prindërve të cilët nuk do ta shohin më të birin, por duhet të jenë krenarë për të, që u “shkri si qiriu” për Shqipërinë.

Amanet, o shokë të mí,

Neper Dardhë kur të kaloni,

Armët e mija barrë t’ i çoni,

N’ oborr t’ kullës edhe t’ m’ i lshoni,

Nânës as tatës mos m’ u kallxoni

Pse janë t’ vjeter e i verboni.

Ne pëvetët nana per mue,

Thoni: djali t’ âsht martue!

Ne pëvetët se ç’ nuse muer:

Muer nji plume në krahnuer!

Ne u pëvetët se ç’ darsmorë pat:

Pat tre korba ndêjë per ngiat!

Ne u pëvetët se ç’zoja kndojshin!…

Orrla e sorra m’ tê po rmojshin!…

Qindro, thoni, oj nanë e shkretë,

Se Micani të ká metë,

Tue luftue me Mal të Zí,

Qi të mjeren moj Shqypní

Po e vorfnon me djelm të ri,

Ke po i vret hiri e pá hiri,

Gjithkû t’ jetë djali mâ i miri!”

Edhe â shkimë si shkimet qiri. (Lahua e Malcis, botime françeskane, 1997, f, 211-212)

Një nga nyjet strukturore të baladave, studiuesit shënojnë shkeljen e tabusë dhe në këtë vështrim profesor Sh Sinani e grupon Përtej urës së Qabesë në baladat e shkeljes së tabusë së shenjtërimit të dhëndrit kur ve kurorë, ndërsa studiuesja O. Velaj* e klasifikon si baladë mbi fjalën e dhënë nënës e nuses për t`u kthyer nga lufta, duke e përfshirë tek baladat e dhëndrit që vdes. Përtej urës së Qabesë ka në thelb vdekjen dhe vdekja është një motiv i parapëlqyer i baladës që organizohet në ligjërim të dhimbshëm në një strukturë ku klishetë e caktuara, skena të ritualit familjar, përsëritja, dialogu gjenden në të gjitha trajtat e qarkullimit të saj, qoftë si tekst i regjistruar apo në variantin e kënduar. Në studimin monografik Balada popullore shqiptare studiuesi Sadri Fetiu* shprehet se “Topose të këtilla që lidhen me raportet ndërmjet jetës dhe vdekjes, si dy skaje ekstreme të kuptimit të ekzistencës njerëzore, kanë krijuar dhe vetë hapësirë të veçantë poetike në të cilën shtrihen syzhetë e baladave” (Prishtinë, 2000, f. 45). Dramaciteti i vargjeve shtohet nga largësia e madhe e të rënit në luftë me vendlindjen, shtëpinë, nënën e cila pret që djali t’i kthehet shëndoshë e mirë e me përfitime ekonomike, që të martohet e të trashëgohet e ta gëzojë, ndërkohë që do të përballet me humbjen përfundimtare të tij, me vdekjen dhimbjen, mungesën, brengën e mallin. Tema e familjes është shumë e shpeshtë në të gjitha llojet e baladave” ndaj është e kuptueshme që ato të kenë përbërës të këngëve rituale familjare e të vajeve. Në vargje lakonikë vdekja këmbehet me martesën në një përthyerje të plotë antonimike (oksimoron), martesa barazohet e njëjtësohet me vdekjen e cila, duke mos u përmendur asnjë herë, peshon më rëndë përmes heshtjes, ndërsa në fjalët e fundit të ushtarit: Ndë pjetë nëna për mua, / T`i thoni se u martua (shih Kadare f. 61-64) mes e pritshmërisë së nënës dhe ndodhisë reale përcillet tragjizmi me thjeshtësinë e një bashkëbisedimi të përditshëm rutinor.

Zef Skiroi (1865-1927), një dishepull i J. de Radës, si dhe romantikët e tjerë, në kontekst të angazhimit të tyre si rilindës, ishte i përkushtuar për mbledhjen dhe botimin e thesarit folklorik, për të dëshmuar origjinën e lashtë të gjuhës dhe rrënjëve shqiptare. Përveç Rapsodie Albanese, ai mblodhi në rini këngë popullore që i botoi në përmbledhjen Canti tradizionali ed altri sagggi delle colonie albanesi di Sicilia. Ndërkallja e krijimtarisë autoriale me atë anonime është e ngjeshur në rrafsh të shprehjes së përmbajtjes e shprehjes së formës, si lindja e dashurisë së të rinjve në krua, këmbimi i unazave dhe premtimi për besnikëri bashkëshortore, ritet e jetës familjare etj. Si dhe De Rada e Gavril Dara i Riu dhe të tjerë poetë të kësaj periudhe, Skiroi e shëmbëllen poezinë folklorike edhe në pikëpamje të figuracionit të kalkuar sipas modelit folklorik, si me strukturën metrike e ritmike që ndjek modelin e traditës gojore arbëreshe, konceptimin e personazheve si plaku Dodë e deri tek ndërkallja e baladës Mbeçe more shokë mbeçë në këngën XVI të poemës etj. Dhe kjo nuk është risi po të sjellim ndër mend se De Rada para tij pati ndërfutur në Kangjélin XI të Milosaos vargjet e mahnitshme: Duró, zëmër, e duro / sa durói máli me bōr.

Idili Mili dhe Hadhia është ndikuar mjaft nga Këngët e Milosaos të De Radës duke krijuar në Siçili një poemë të ngjashme me atë të Kalabrisë. Poema është botuar tri herë, më 1890, 1900, 1907 e poeti na la gjithashtu edhe një version të pabotuar. Idili thuret mbi dashurinë tragjike të dy të rinjve, Milit e Haidhesë në kontekst të përkushtimit patriotik ndaj vendit. Lumturia e të rinjve ndërpritet nga vdekja e Milit e cila në këngën XVI të poemës, paralajmërohet nga ëndrra e Haidhesë. Balada Mbeçë, more shokë, mbeçë ndërfutet në ëndrrën e saj për t`i rrëfyer kobin që do të ndodhë, fatin tragjik të të dashurit. Është një nga këngët më të bukura ku kulmon tensioni dramatik, në plan të predistinatës e të ndjeshmërisë për fatalen. Ëndrra është element tepër i rëndësishëm strukturor i romantizmit që parathotë ardhmërinë e fatin e protagonistëve, të cilët si besimtarë e kristianë të devotshëm as që përpiqen ta venë në dyshim e aq më pak ta ndryshojnë atë, por thjesht e jetojnë ashtu si t`ju vijë. Pikëtakohen këtu kristianizmi i adhuruar për romantikët (rituale, kode, praktika, toponime që hasen në poemë) dhe fatin e paracaktuar me mendësinë tonë popullore që shprehet përmes ëndrrave, numrave, këngës së zogjve etj. Ndërfutja e baladës në ëndrrën e Haidhesë është vendimtare, ajo parathotë çdo të ndodhë ndaj dy këngët e fundit të poemës shtjellojnë e jetësojnë ëndrrën duke artikuluar tragjizmin e dy protagonistëve.

Bobo ç`ëndërr pati vajza

Natën pas së bardhës dit

Kur te shpia m`i hiri këmbë

Trimi i saj ta parën herë!

Shumë ai ju duk i zbet:

-“Ëm unazën, zonja jime,

Em unazën çë të dhash,

Përse kam të vete nd`ushtër

Të luftonj për nëndë vjet;

Në ng` prjerrësha, martou”.

Vate e ajo mbë lip qëndroi.

Porsa shkuan nëndë vjet,

Nëndë vjet e nëndë dit,

Ndë katunt luftarët jerdhën,

Gjith luftarët shokt e tij.

Tek e jëma u nisn` e vanë:

-“Zonjë e madhe, biri jit

Do të t`vinjë kur t`i lash

Një këmish me lot të sivët,

E me zjarrin të ja tërsh,

Po me zjarrëthin e zëmbrës”.

Vanë e gjetën pran të heshmen

Si mb`an derës i përisëj:

-“Vash, në ti ngë merr një nesh,

Në ngë merr një nesh si dhëndërr,

Kë të rrish e vë gjith-monë.

Ai trim kuj kë aqë mall

Çajti besën e u martua.

Nusja e tij, në do t`e dish,

Kle një plak me si të gërrier

E pa hundë edhe e pa dhëmbë.

Ulq e korba krushqit klenë,

Ulq e korba ç`atë han”. (Milo e Haidhe, kg XVI, G. Schiro, nën kujdesin e Matteo Mandalà, f. 145-146)

Pyetja e parë që shtrohet është se nga e siguroi Skiroi tekstin e baladës, duke pasur parasysh se ajo nuk është përfshirë në përmbledhjen folklorike të Th. Mitkos. Sipas gjithë gjasave, Skiroit të apasionuar pas krijimtarisë anonime i ka rënë në dorë vëllimi i Hahnit, Albanesischte Studien, (Studime shqiptare, 1854) dhe balada Mbeçë more shokë mbeçë do t`i ketë bërë përshtypje dhe do ta ketë pëlqyer tepër, ndaj i bashkohemi idesë së studiuesit Ali Xhiku* që haset më pas edhe tek profesor S Fetiu** për burimin e saj.

Përtej rrjetës tekstore horizontale të qarkullimit të këngës popullore të nizamit në hapësirën perandorake (e kam fjalën për atë osmane) ruhen gjurmë të qarta ndikimi në plan vertikal; Skiroi nyjëton shtresa të largëta homerike që na risjellin shokët e Odisesë së Homerit në skenë teatrore para Penelopës në kushtëzim përzgjedhës mes mëtonjësve dhe shtresa pagane, si këmbimi i unazave në shenjë të mbajtjes së premtimit për besnikëri mes të dashuruarve apo nga balada e Konstandinit që shkon në luftë për 9 vjet dhe pritjes për t`u kthyer nga lufta, nga ana e Haidhesë. Besnikëria e fjala e dhënë kanë qenë e janë në themel të moralit e të virtyteve të popullit tonë gjë që janë sanksionuar edhe në kode kanunore e zakonore, si institucione morale e juridike të padiskutueshme. Të jesh në besë të dikujt krejt natyrshëm do të thotë të zbatosh kodet e lashta të shqiptarit dhe e kundërta, të presësh mikun në besë, nënkupton të vulosësh më turp shqiptarin, individin dhe mbarë zonën e gjakut e të fisit të tij, që pasohej me masa të ashpra deri dhe dënimi me vdekje. Në mendësinë e popullit tonë mik me besa -besë; lidhem me besa- besë; atë që trettë besën nuk e tret as dheu përbëjnë zotime solemne e të pathyeshme për të vepruar së bashku për një qëllim, kode të një mekanizmi të lashtë që mjegullnaja e kohës nuk e ka zhbërë. Ama, thyerja e tabusë, shkelja e besës mosmbajtja e fjalës është thelbi i parapëlqyer i thurjes së baladës që shoqërohet me tone melodramatike, forcën fizike të heronjve, dashurinë për familjen (e dashura, gruaja, nëna që Skiroi në i sjell në rend të përmbysur në krahasim me tekstin burimor). Balada e Urës së Qabesë ka zgjeruar linjën e marrëdhënieve mes personave përmes ligjërimit në dy shkallë; takimi i ndarjes në ëndërr (hipotetik) me të dashurën dhe kthimi i shokëve të Milit nga lufta për të plotësuar amanetin e tij, për të takuar nënën dhe Haidhenë. Kështu, linja motivore është zhvendosur nga teksti burimor: Mili lufton ndaj pushtuesit, të huajit ashtu si i ngrati Mican Leka i Fishtës, që i shtri për dekë, me duer në zemër e kryet në stom duke i shku gjaku lum, thërret shokët me i lënë amanetet. Të vërejmë gjithashtu se të dhënat historike mbi rënien në luftë të trimit, sulmeve e kundrasulmeve të ushtrive e sfondit të përgjithshëm historik janë mjaft të rrudhura për të mos thënë se mungojnë në tekstin burimor dhe në atë të Milit e Haidhesë, ku zotëron ndjeshmëria lirike dhe përjetimi intim i marrëdhënieve intime, familjare e sociale. Ndërkohë, tek kënga e Lahutës që karakterizohet nga bëmat e heroit kolektiv, nga betejat popullore e tonet të forta epike, përçohen të dhëna nga ngjarja dhe koha historike, evidentohet armiku, shënohen toponime e mikrotoponime e njëherësh shprehet qartë krenaria e trimit të rënë në luftë për Shqipërinë.

Protagonisti i Përtej urës së Qabesë gjendet shumë larg, i rekrutuar për të kryer shërbim ushtarak në hapësirën gjeografike osmane, ka shkuar nizam në Jemenin e largët për arsye ekonomike e ka rënë atje. Ruhet këtu thyerja e “besës” dhe kundërvënia e vdekjes me martesën (jetën) (Çajti besën e u martua), ndërkohë që është zëvendësuar motivi i vdekjes së të riut, duke e lartësuar rënien e trimit në shërbim të vendit. Është reduktuar gjithashtu dialogu i shokëve të Milit më nënën e tij, duke përcjellë tërthorazi humbjen e të birit përmes sinekdokës, larjes së këmishës së djalit me lot të syve dhe tharjen me zjarr të zemrës. Shkalla e dytë e tekstit është thurur në takimin me nusen e trimit, ku në situatë teatrale shokët e Milit shkojnë tek e bukura Haidhe e në ligjërim kushtëzues, ngashëm me shokët e Odisesë te Penelopa, i drejtohen që të zgjedhë mes shokëve të Milit, përndryshe do të mbesë e ve. Gjurmët tekstore e shkëpusin këngën e Skiroit nga balada e Urës së Qabesë për të na drejtuar tek poemat homerike, ndërkohë që trajta dialoguese ligjërimore mes nënës dhe shokëve të këngës së nizamit zëvendësohet me artikulim informues, kushtëzues e urdhërues, nga ana e shokëve të Milit, duke mos i lënë hapësirë ligjërimore Haidhesë. Vijon e thellohet oksimoroni si kur shënohet veprimi (u martua = vdiq) ashtu dhe kur emërohet (nusja – plakë = vdekja) duke përshkallëzuar përshkrimin e fytyrës së plakës pa hundë e pa dhëmbë, një përçudnim që na kujton qeniet mitologjike thuajse monstruoze. Është rrudhur ceremonialiteti i dasmës së përzishme duke shmangur pyetjet e versionit burimor ndë pjete, që e lenë në dimension hipotetik e të vagullt dialogun e njëherësh është shtjelluar dhe zgjeruar përshkallëzimi i festës së dasmës së përmortshme deri në skena tragjike ku krushqit, zogu mitologjik i gjëmës dhe ujku hanë trupin e të ndjerit, që artikulohet vetëm nga zëri i shokëve të Milit. Është tipar i baladës që ndodhia e situata të kalojë nga individi te familja e shoqëria si për t’i dhënë përmasë kolektive e përgjithësimi ngjarjes (fenomenit). Polifonia e përqendron dhe ngjesh ligjërimin duke i shtuar zymtësinë e tonet dramatike e tronditjen Haidhesë, që mbetet e shtangur nga ndodhia e papritur e menjëherë ndien se dhe jeta e saj po shkon drejt fundit fatal. Dhe është krejt e natyrshme pasi poema e Skiroit është vepër romantike që i këndon dashurive të forta që janë të paracaktuara të përfundojnë tragjikisht. Kënga XVI ligjëron përmes ëndrrës vdekjen e Milit e parathotë fatin tragjik edhe të Haidhesë, duke ruajtur strukturën e tekstit baladesk nën dhimbjen e tonin elegjiak për humbjen e të dashurit dhe të birit e duke e zhvilluar në një skenë shumë familjare që ia le peshën më të rëndë gruas, Haidhesë. A do të mund të jetonte ajo pas vdekjes së të shoqit (që nënkupton shpërbërjen e afërt të familjes), si ia rrëfyen e përsëriten shokët e Milit në dy vargjet e fundit Ulq e korba krushqit klenë, / Ulq e korba ç`atë han”, a do të mund ta shqiste nga sytë atë pamje makabre, apo do joshet drejt po të njëjtit fund dasmë-vdekje?

Dy këngët e fundit bashkë me Vajtim i Haidhis – një intermexo elegjiake që i kushtohet vdekjes së Milit – na përfshijnë në çastet e fundit të rënies në luftë të Milit dhe befas, në fund të poemës gjendemi në situatën ku familjarët dhe e ëma, sipas riteve ortrodokse e pagane të katundit, e gatisin si nuse për ta vajtuar Haidhenë. Është kënga e vajit të dasmë-vdekjes së saj, parathënë me gjuhën e ëndrrave, në pështjellime përtejkontinentale dhe gjithëkohore me një rrezatim të përbotshëm të fatit tragjik të ushtarit, nizamit apo luftëtarit të atdheut, që pikëtakohet me fatalitetin e dashurive pasiononte romantike.

Kënga XVI përbën një strukturë kyç poetike për të hulumtuar rrjetin e raporteve tekstore në rrafsh horizontal e vertikal që bashkërendohen me elemente të tjerë të rëndësishëm të poetikës së veprës së Skiroit e të gjithë krijimtarisë së tij për t`u hapur më tej me poetikën e romantizmit arbëresh e më gjerë. Sigurisht kjo qasje e mëtejshme do të hulumtonte zhvillimin e baladës në letërsinë italiane, duke ngritur çështje mbi praktikat makfersioniane, të cilat në i gjetshim, duhen shpjeguar, në të kundërt, duhet të theksojmë origjinalitetin e poetëve tanë. Po përqasje të tilla duhen bërë ndër vështrime të gjera krahasuese të romantizmit arbëresh me romantizmin italian. Pa këto krahasime analiza dhe interpretimi i romantizmit arbëresh do të mbetet i mangët.