Nga Pertefe Leka/
Përmbajtjen e letrës në fjalë e dokumenton një foto monumentale, në mes Nana Duke dhe Baba Veseli të rrethuar nga dy familjet izraelite Mandili dhe Josef Ben Josefit.
Gavra Mandili nga Izraeli,(në foto, djali në të djathtë të Nanës Duke ,viti 1944) fton mikun e zemrës, Refik Veselin në Jeruzalem, për të marre pjesë në ceremoninë e dhenies se titullit “Njeriu Fisnik” .
Kjo letër e gjatë prej 10 faqesh e vitit 1987, analizon periudhën e Holocaust-it në Shqipëri, periudhë tragjike për izraelitet në të gjitha vendet e botës, ku ata kaluan të kërcënuar nga vdekja.Por tek shqiptarët, ishte ndryshe: Fisnikëria e shpirtit të tyre i nxori faqebardhë në këtë mbrojtje.Nuk është vetëm ajo që shqiptari e ka mbrojtur mikun jabanxhi,por më e madhja është se çdo sakrificë e tyre bëhej në emër të dashurisë njerëzore dhe kodit të veçantë të Shqiptarëve ,BESA.
Kjo letër ruan sot vlerat e saj njohëse e historike.Ajo është një kujtesë dhjetravjeçare nga familja Mandili .
Mosha Mandili me të shoqen dhe dy fëmijët e tyre, erdhën në Shqipëri nga Novi-Sadi i Vojvodinës për të shpëtuar nga ndjekja naziste.
Në fillim kjo familje u strehua ne Tiranë në shtëpinë e Refik Veselit, i cili jetonte atje me Neshat Dizdarin, një fotograf i njohur nga Kosova.Më vonë erdhi tek i vëllai Refikut, Hamidi, edhe një familje tjetër izraelite, Josef Ben Josefit, vete i tretë ,me gruan dhe motren.Ishte koha kur nazistët paguanin shuma të mëdha për ata që dorëzonin izraelitët Rreziku po afrohej për të dy familjet që jetonin në Tiranë, prandaj vëllezërit Veseli, Refik e Hamid vendosen t’i dërgonin në Krujë, ku ishin prindërit e tyre dhe e gjithë familja.Rrugën e kaluan pa asnjë dëmtim, sepse miqtë i veshen me rroba krutane, gjë që nuk ra në sy të armikut që i gjurmonte. Në familjen e madhe krutane ata gjetën mbështetjen,ndihmën,sigurinë,dashurinë.Sa herë afrohej ndonjë kërcënim,i zoti i shtëpisë u thoshte të rrinin të qetë.Ata i siguronin miqtë se mund të rrezikoheshin vetëm po të kalonin ndjekësit mbi trupat e tyre .
Nana Duke, u thoshte fëmijëve të ardhur ‘Lulet e shtëpisë “.Gavra dhe Irena e mësuan gjuhën shqipe shumë shpejt dhe nuk dalloheshin nga fëmijët e tjerë të familjes Veseli.Në letren e gjatë, shkruar nga Gavra Mandili me shumë vlera njerëzore,(pas 43 vjet ndarje 1944-1987 )e shkruan me nderim emrin e nanës duke e quajtur Zonja Duke..
Të huajt në këte shtëpi nuk ishin një e dy por shtatë dhe ky numër nuk mund të mbahej sekret përpara fqinjëve,të cilët hynin e dilnin më shpesh si në kohë të vështira,ku njerëzit lidhen me shumë me njeri tjetrin .
Zoti Veseli e pohonte “Keto s’i kemi mbrojtur vetem ne si familje, por e gjithë lagjja Mezini.Kështu paratë e nazistëve për të paguar ata që zbulojnë një izraelit nuk gjeten përdorim në vendin tonë,sepse shqiptarët vlerësonin më shumë jetën e mikut, se sa paratë e nazistëve.”
Momenti i ndarjes erdhi fill pas çlirimit.Mysafirët e strehuar nuk u larguan me nxitim.Ata pritën që të kthehesh nga ushtria partizani 17–vjeçar, Refiku, i cili me guxim deri në vetëmohim i kishte shoqëruar në shtëpinë e prindërve.Pasi u bashkua e gjithë familja, mysafirët,kërkuan që të bënin një shetitje në Bulevardin e Tiranës për të kurorëzuar triumfin e fitorës së përbashkët kundër nazizmit. Ndarja ishte shumë emocionuese dhe shume e vështirë për t’u kapërcyer,sepse mysafirët donin të likuidonin të zotin e shtëpisë për shpenzimet që kjo familje bujare bëri per ta. I zoti i shtëpisë nuk pranoi ta vlerësonte me para mikëpritjen,duke u thënë atyre :”Kruja s’ka hotel,shtëpitë tona janë për miq,pagesa e juaj është miqësia” Moment shumë prekës ishte kur femijët Gavra dhe Irena nuk ndaheshin nga Zonja Duke,ajo s’i mbante dot lotët kur dy femijët e përqafonin me shumë dashuri për ta falenderuar zemërgjërësinë e saj.Ajo i përcolli duke u thënë :” Ju na dhatë shumë gëzim” .
Pas luftës,familja Mandili u kthye përsëri në Novi –Sad dhe nuk shkoj shumë, ata i bënë një ftesë Refikut 19 –vjecar,në shenj mirënjohje,të jetonte së bashku me ata për të perfeksionuar profesionin e fotografit.
Ardhja e Refikut në këte familje u prit ngrohtësisht,Zonja Mandili e përqafoi me fjalët në shqip”erdhi djali i nënës”
Ngjarjet rrodhën shpejt dhe për izraelitet erdhi çasti i shumëpritur.Ata do të bashkoheshin në shtetin e tyre duke lënë vuajtjet dhe mbresat në të gjitha vendet ku ata jetuan të shpërndarë.Kur familja Mandili vendosi që të largoheshin nga Novi- Sadi, donin ta merrnin me vete edhe Refikun, por ai vendosi të kthehej në Atdhe,pas qëndrimit prej dy vjetësh me familjen Mandili,Ata u ndanë miqësisht me njeri tjetrin me një mirënjohje të thellë.
Pas shumë dekadash ndarjeje por jo harrese,vjen letra nga Izraeli për Z.R.Veseli e cila ishte një gjë jo e zakonshme për qytetaret shqiptarë që jetonin në izolimin komunist.Ishin vitet 1987 kur sionistet vazhdonin të konsideroheshin armiq nga qeveria komuniste, ndërsa të ftuarit në ate leter do t’i vihej një pikëpyetje e madhe nga sigurimi i shtetit .
I ndodhur përpara kësaj dileme,ai nuk mund të jepte asnjë përgjigje .
Ftesa që i bëhej Z. R.Veseli ishte për një ceremoni të jashtëzakonshme në Jad-Vashen ,vend ku nderohen viktimat e pafajshme të Luftës se Dytë Botërore.Atje do të shkonte për të marre titullin” Njeriu Fisnik”,titull i akorduar për Z.Refik Veseli dhe për prindërit e tij,për sakrificat e bëra gjatë Lufës së Dytë Botërore duke strehuar familje izraelite.Sipas traditës izraelite Ai do të mbillte pemën në emër të njerëzve fisnikë, në kopshtin e Jad-Vashen-it. Por, Z.Veseli e kishte të pamundur të çante në atë kohë kur qeveria propagandonte kundër sionistëve një urrejtje të pajustifikuar.
Kërkesa për zotin Veseli u përsërit disa here,nga Komisioni Special e firmosur nga drejtori Dr. Modecai Paldiel (Director Dep,for Righteous) 23.12.1987.
Udhëtimi i zotit R.Veseli për në Izrael u realizua vetëm në vitin 1990,kur demokracia po trokiste në portën shqiptare .Udhëtimin e bëri me të shoqen, Drita, në përgjigje të ftesës së mikut,duke marrë me vete edhe mesazhe të ngrohta nga Shqipëria që ajo po ndryshonte.Ky njeri i thjeshtë, i ftuar jo si qeveritar,por si perfaqësues i denjë i popullit të vet, pritet në Izrael me të gjitha nderimet e duhura .
Aeroporti Ben-Gurion ne Tel-Aviv me 16 Korrik 1990 priti me madhështi Shqiptarin e Parë që vinte për të marrë pjesë në ceremoninë e nderimit të” Njeriut fisnik”.
Telekronistët,fotoreporterët,nxitonin duke xhiruar ketë takim interesant dhe tepër emocionues,ndërsa intervistat ishin pambarim.Qendra Televizive e Tel-Avivit dhe rrjeti televiziv kombëtar transmetuan disa herë intervistën e Z.Veseli.
Me bujë të madhe,shkruan edhe organet e shtypit për këtë takim të parë nga Shqipëria.
Jehonë iu bë kësaj vizite edhe në Amerike .Jay Bushinsky shkruan për Middle East në Chicago në “Sun-Times” ku ndër të tjera thekson: “Refik Veseli is a member of this international Legion”.
Ceremonia e dekorimit u bë në Jeruzalem .Drejtori i institucionit dr.M.Paldiel,theksoi sakrificat e popullit shqiptar për shpëtimin e Izraelitëve nga murtaja naziste,njëkohësisht çmoi rëndësinë e këtij titulli të lartë, duke vlerësuar vepren humane të familjes Veseli dhe të familjeve shqiptare në përgjithësi .Ai vazhdoi duke thënë se familja Veseli vendosi në Harten e Jad-Vashen-it emrin e Shqipërise (Jad-Vashen, vend ku nderohen 6 milion viktimat izraelite të Luftës së Dytë Botërore).
Nje zonje izraelite, pasi i takoi miqtë nga Shqipëria,ju dha atyre një dhurate simbolike,duke ju thënë:Aty ku ju vendoset kurorën,gjendet hiri i njëzet pjesëtarëve të familjes sime.Sikur ata të kishin qenë në Shqipëri edhe unë sot do të isha me prindër, vëllezër e motra,sepse në vendin tuaj asnjë izraelit nuk iu dorëzua nazistëve.Mbrojtja e izraelitëve në Shqipëri vertetohet nga vetë ata, të cilët kanë zbuluar te shpëtimtarët e tyre norma morale qe s’i kanë popujt e tjerë.(The Albanians are very concerned about honor.When an Albanian give his “Besa”or word of honor,he is bound by it.the jews of Albania).
Mysafiri i parë nga Shqipëria gjatë vizitave të bëra në Izrael dha opinionin e tij:Njohëm një popull punëtor dhe liridashës, që mbi të gjitha vlerësonte kohën.Transformimet e mëdha të shkretëtirave dhe të ranishteve shekullore në toka prodhuese e me rendimente të larta ishte dëshmia më e qartë”.
Kënaqësinë më të madhe, çiftit Veseli, ia dha miku i tij që planifikoi brenda periudhës që ai do të qëndronte në Izrael martesen e djalit dhe shpejtoi edhe martesen e vajzës, njerën pas tjetrës, edhe këto në shërbim të mirënjohjes .Gëzimi dhe hareja e atyre dy dasmave e gërshetoi miqësinë e tyre në emër të dashurisë njerëzore.
Krijimi i dy familjeve të reja u bë simbol për përtëritjen dhe vazhdimësinë e kësaj lidhje shpirtërore duke e shtrirë hapësiren ndërmjet dy popujve.Ata evidentuan virtytet që i bashkojnë njerëzit:Fjala e dhënë e shqiptarit me mirënjohjen e Izraelitit,prodhoj vetem dashuri, një shembull që i kontribuon Paqës dhe të Drejtave njerëzore.Kur ky gërshetim virtytesh bëhet institucional vlerat e tij janë universale.
Materialet i kam marrë nga korrespondenca me Zotin Refik Veseli,në vitet 1993-94-95” në atë kohë Kryetar i Shoqatës “Shqiperi –Izrael dhe nga Z. Gavra Mandili në vitet 1994-95nga Izraeli “S, HAYARDEN str.RAMAT-HASHARON” në atë kohë Kryetar i Shoqatës Izrael- Shqipëri.Te dy miqtë nuk jetojnë më, por jeton shembulli i përkryer i miqësisë së tyre i përjetësuar në Lapidarin e Njeriut Fisnik.