dgreca – Page 5424 – Dielli

SOLIDARËSIA SERBO-MAQEDONASE KUNDËR SHQIPTARËVE

May 29, 2013 by dgreca

Nga Frank Shkreli*/

Në fund të kësaj jave në Ohër të Maqedonisë po mbahet mbledhja 16-të e nivelit të lartë e kryetarëve të Shteteve të Procesit të Bashkpunimit të Evropës Jug-lindore (SEECP). Konferenca me titull, “Solidarësi në Akcion” thuhet se do të trajtojë zgjidhje të përbashkëta rajonale, por me rëndësi globale. Misjon i madh ky që ka marrë përsipër këjo konferencë për rajonin, por pa pjesmarrjen e një pjese të rajonit të rëndësishme të rajonit, pa pjesëmarrjen e Shqiptarëve.

Presidenti maqedon Ivanov, si organizues i radhës i këtij takimi, ka refuzuar të ftojë në këtë takim Presidenten e Republikës së Kosovës, Atifete Jahjaga, me justifikimin se po të bënte një gjë të tillë, disa shtete të rajonit nuk do të merrnin pjesë në takimin e organizuar nga ai. Reagimet ndaj përjashtimit të përfaqësimit të shtetit të Kosovës, në personin e Presidentes Jahjaga, ishin të shpejta nga Tirana zyrtare dhe nga diaspora në Amerikë.

Këshilli Kombëtar Shqiptaro-Amerikan (KKSHA/NAAC) reagoi ashpër ndaj vendimit të Shkupit për të mos ftuar Prishtinën zyrtare në mbledhjen e nivelit të lartë në Ohër. KKSHA dënoi ashpër vendimin e presidentit Ivanov si dhe prapaskenat e presioneve të qeverive së Serbisë dhe të Bosnjës për të mos ftuar Kosovën në këtë takim rajonal, dhe njëkohësisht dënon fuqishëm edhe autoritetet maqedonase që u përkulën para këtij presioni. KKSHA, me të drejtë nënvijon faktin se ky qendrim i Serbisë është në kundërshtim të plotë dhe njëherazi shkelë edhe marrëveshjen e fundit midis Beogradit dhe Prishtinës, ku Serbia angazhohet se nuk do të bllokojë procesin e integrimit evropian të Kosovës. KKSHA, organizata lobiste shqiptaro-amerikane me qëndër në Uashington — e cila promovon të drejtat dhe interesat shqiptare si dhe paqën dhe zhvillimin ekonomik në Ballkan — kritikon udhëheqsin maqedon, Ivanov duke thënë se “ai humbi një rast të volitshëm për të treguar vendosmërinë e tij si udhëheqës, dhe për të venë në dukje frymën e bashkpunimit rajonal si dhe angazhimin e tij ndaj vlerave europiane.” Organizata shqiptaro-amerikane, në reagimin e saj, thekson se nëqoftse SEECP, si organizatë do të ketë ndonjë rëndësi ose efekt të dukshëm për zhvillimet pozitive në rajon, ajo duhet të zbatojë parimin se “kur një vend përjashtohet nga pjesmarrja në konferencat e saj, atëherë të gjitha vendet janë të përjashtuara.”

KKSHA mirëpriti gjithashtu edhe vendimin e Shqipërisë për të mos marrë pjesë në mbledhjen e nivelit të lartë në Ohër, pa pjesëmarrjen e përfqsuesve zyrtarë të Kosovës.

Në një deklaratë në portalin e Presidencës shqiptare thuhet se Presidenti i Republikës së Shqipërisë nuk do të marrë pjesë në takimin e Ohrit të organizatës SEECP. Ndër të tjera udhëheqsi shqiptar thotë se orgnaizata SEECP, “duhet të mbetet forumi qendror dhe një nismë unike, bazuar në vullnetin e vetë vendeve të rajonit. Ai duhet të jetë institucioni gjithëpërfshirës, ku të gjithë vendet e rajonit të jenë të pranishme dhe të unifikojnë qëndrimet e tyre për problemet e përbashkëta në procesin e zhvillimit dhe integrimit në familjen evropiane. Jo izolimi dhe përjashtimi, por bashkëpunimi dhe integrimi janë kushtet për suksesin e plotë të misionit të tij”, thotë presidenti Nishani në sqarimin e tij për mos marrë pjesë në mbledhjen rajonale të Ohrit, pa pjesmarrjen e Kosovës. Presidenti Nishani, pasi shpreh keqardhjen për “thyerjen e atmosferës së mirëbesimit dhe të respektit reciprok”, njofton se ai nuk do të shkojë në Ohër duke theksuar, “zhgënjimin (e tij) lidhur me kushtëzimin destruktiv që i bëhet pjesëmarrjes dhe përfaqësimit të vendeve të rajonit në Samitin e Ohrit”, përfundon udhëheqsi shqiptar, duke shpjeguar arsyen e refuzimit për të marrë pjesë në takimin e SEECP-it në Ohër.

Edhe Kryetarja e Kuvendit të Republikës së Shqipërisë, Z. Jozefina Topalli njoftoi mos pjesmarrjen e saj në takimin e kryetarëve të parlamenteve të vendeve të procesit të Bashkpunimit në Evropën Juglindore, në kuadër të takimeve të SEECP-it, “në shënjë proteste dhe pakënaqësie për shkak të mosftesës së Prishtinës në takimin e nivelit të lartë të bashkpunimit rajonal.”

Duke refuzuar pjesëmarrjen e Kosovës në mbledhjen e Ohrit, këjo konferencë e organizuar nga maqedonët, do të ishte më mirë të kishte titullin, “Solidarësia serbo-maqedonase kundër Shqiptarëve”, në vend të titullit, “Solidarësia në Veprim” (“Solidarity in Action”). Fjala është Solidarësia kundër kujt? Hipokrizia e mosftesës së Prishtinës nga ana e Shkupit, nën presionet e Serbisë dhe të Bosnje Hercegovinës, qendron në faktin se SEECP u themelua në vitin 1966, me qëllim për të krijuar një atmosferë besimi, marrëdhënjesh së fqinjësisë së mirë, të stabilitetit dhe paqës në rajon. Shkupi e ka dijtur mirë se pa pjesmarrjen e Prishtinës, as Tirana nuk kishte si të merrte pjesë. Por maqedonëve u ka interesuar më shumë pjesëmarrja e Serbisë se sa prania e Tiranës dhe Prishtinës zyrtare në Ohër. Ka kaluar koha kur Shqipëria dhe Shqiptarët injoroheshin. Mund të mbahen konferenca, madje edhe të nivelit të lartë, si kjo në Ohër, por ato janë humbje kohe sepse pa pjesëmarrjen e shqiptarëve nuk as paqë as stabilitet rajonal, dhe as përmërsim të fqinjësisë së mirë midis popujve të Ballkanit. Duan e s’duan fqinjët e Shqiptarëve, është mirë dhe në interesin e të gjithëve që tanimë të të njohin realitetin në Ballkan. Shqiptarët kanë qenë dhe janë aty, që sipas At Gjergj Fishtës, aty ku, “Ata u banë ballë me fuqi kurrë të përkulshme të shpirtit të vet bujar, qoftë thellimeve të furive të shekujve, qoftë edhe padrejtësisë së hipokrizisë njerëzore….ky popull ashtë bash ai popull i vogël shqiptar, aq pak i njohun dhe aq zi i gjykuem në Europë. I vjetër sa fosilet, sa stalaktikat e shpellave jehuese të maleve të veta vigane, dhe i lindun të thuash prej vetë rranjëve të vjetra, ai ashtë sot zot autokton i pakundërshtueshëm i tokave të veta.” (At Gjergj Fishta në Konferencën e Paqës, 1919).

Mos të tradhëtohen organizuesit e mbledhjes së Ohrit dhe përkrahsit e tyre në Beograd se pa pa pjesëmarrjen e Shqiptarëve, nuk do të realizohen objektivat bazë të organizatës SEECP-it, për marrëdhënje të mira fqinjësore dhe transformim të rajonit të Ballkanit në një zonë paqeje dhe stabiliteti – që është një dëshirë e madhe e Shqiptaëve.

*Frank Shkreli, ish-Drejtor i Këshillit Kombëtar Shqiptaro-Amerikan

Historia shqiptare ngjanë si një film, ku sekuencat kryesore janë prerë…

May 29, 2013 by dgreca

Libri Dr. Lavdosh Ahmetajt: “Shqipëria – Konferenca e Paqes në Paris dhe delegacionet shqiptare – (1918 – 1921)”, një libër me shumë dritare, nga mund të shohësh historinë e vërtetë në këndvështrime të ndryshme, por që shpesh piqen në një pikë…

Shkruan: Zyba Hysen Hysa/

Historia e Shqipërisë këto 100 vitet e fundit ngjanë me një film, ku sekuencat më të rëndësishme janë prerë, personazhet kryesorë janë vrarë, ose detyruar të emigrojnë dhe kaq… filmi vazhdon pa këto personazhe, sikur të mos kishin ekzistuar fare dhe si kërpudhat pas shiut dalin në skenë personazhe të padëgjuar dhe historia, herë nuk kuptohet, herë del me dy histori, ku në një anë ka patriotë e në anën tjetër ka tradhtarë… Nuk e di, mbase gaboj, por nuk i vura vulën, një mendim… thjesht një mendim që më lindi pasi studiove librin e Dr. Lavdosh Ahmetajt “Shqipëria” – Konferenca e Paqes në Paris dhe Delegacionet Shqiptare – (1918 – 1921)

Unë pata fatin të kem në dorë një libër me shumë dritare, ku munda të shoh historinë e vërtetë në këndvështrime të ndryshme, por që shpesh takoheshin në një pikë, gjatë viteve 1019 – 1921, periudhë nga më të rëndat dhe më të trazuara që ka pasur vendi ynë. Autori, përmes hulumtimeve të ndryshme, bëri që të futesha në rrjedhën e librit me dëshirë për të mësuar gjëra që na ishin mohuar, apo na ishin paraqitur nga historia të cunguara, e pse doja të përpija librin, nuk rendja dot, ai të mbërthente dhe herë pas here, qëndroje në meditim dhe kurrsesi nuk mbeteshe pa marrë në shpirt dhembjet e plagëve të Atdheut, plagë që nuk janë mbyllur ende…

Të lexosh këtë libër, është sikur të rikthehesh gjallërisht në atë periudhë historike dhe ajo që më ka ndodhur mua (besoj kujtdo që e lexon do t’i ndodhë), kërkon të kapesh pas fakteve të vërteta, t’i lidhësh ato me fijet e dukshme dhe të padukshme të kohës e të dalësh në përfundime sa tragjike për atë kohë, po aq aktuale për periudhën në të cilën kalon vendi ynë, apo gjithë kombi ynë shqiptar, saqë shpesh mendon: “Ato ngjarje kanë ndodhur dikur, apo po ndodhin sot?”

Ajo që bie në sy në këtë libër, ishte se në një kohë që patriotët shqiptarë, vazhdues të platformës së Ismail Qemalit, bënin përpjekje të jashtëzakonshme për të bashkuar trojet Etnike Shqiptare, shtetet e Mëdha Evropiane bënin plane për ta zhdukur nga harta edhe atë Shqipëri të vogël, që u la nga gllabërimi i 1913, pra shtrohej problem i ngutshëm; nëse do të mbijetonte Shqipëria e viteve 1913, apo do të ribëhej copëtimi i saj mes shteteve tjera si Italia, Greqia, Serbia, Mali i Zi?? Dhe, duke qenë kjo një shqetësim i jashtëzakonshëm, një shqetësim, ku shkaktar ishin fuqitë e mëdha të Evropës, herë – herë edhe të Amerikës, kjo mendoj, ishte e qëllimshme, që patriot shqiptarë të hiqnin dorë nga Shqipëria natyrale, pra nga bashkimi i trojeve etnike, mbi bazën e etnisë, jo të fesë, se rrezikohej heqja fare nga harta e Botës.

Shpesh ndaloja dhe konsultohesha me faktet dhe doja të nxirrja një përfundim, se pse na ndodhte një gjë e tillë? Ku kishim gabuar ne shqiptarët? Pse Evropa nuk na përfillte e vazhdon të mos na përfillë? Dhe si përfundim: Si do jetë fati i kombit tonë?

Në veprimet e hershme dhe të tashme, shtetet e Mëdha të Evropës, sillen me shqiptarët, ashtu si u soll Enver Hoxha (dorë patën përsëri shtetet e Evropës) pas Marrëveshjes së Mukjes me intelektualët dhe patriotët shqiptarë. Dhe dihet që arsyeja kryesore ishte të linin popullin pa kokë, ta sundonin popullin lehtë. Po kështu vepron Evropa me Shqipërinë dhe shqiptarët, për ta lënë Evropën pa kokë, që ta sundojë më mirë, se shqiptarët që ata i shajnë aq shumë, si “të pa aftë për qeverisje”, por historikisht shumë shqiptarë kanë qeverisur mrekullisht edhe nëpër qeveri të shteteve të përparuara të botës, na quajnë “të pazhvilluar”, ku shqiptarët janë dalluar në të gjitha fushat më të përparuara të shoqërisë njerëzore, na quajnë deri “me bisht”, në një kohë që shqiptarët janë përshtatur mrekullisht edhe në shtetet më të zhvilluara të botës e japin ndihmesën e tyre në përparimin e atyre vendeve (“me bisht” janë akoma diplomatët evropianë që ndërtojnë politikat e tyre, mbi bazën e veprimeve primitive të Serbisë, pushtojnë me grumbuj dheu të vendosura në veri të Kosovës), na shajnë që “s’’kemi histori”, ku historia jonë është më e lavdishme se historitë e tyre, se lufta dhe përpjekja jonë shekullore nuk ka qenë pushtuese si e tyre, por vetëmbrojtëse dhe shpesh mbrojtëse edhe për shtete tjera… pra e them me plot gojën, që veprimet antishqiptare, janë njëkohësisht antieuropiane, antinjerëzore dhe kundër qetësisë dhe paqes në Ballkan, Evropë e më gjerë.

Shtetet e mëdha të Evropës nuk lozin vetëm me ne, ato vetëm “kompozojnë melodinë” dhe në këtë valle të rrezikshme përfshihen shumë shtete, gjoja që ajo i mbron, apo u jep ndonjë kafshatë nga Shqipëria (se di që shqiptarët janë të matur, por vetë Evropa i con në katastrofa e gjakderdhje), por në këtë mënyrë ajo i mban nën diktat dhe i shfrytëzon më mirë, pra jep një dhe merr pesë, por në krye të kësaj valleje, jemi ne, shqiptarët që na qëllojnë pa mëshirë, nuk na kanë dhënë mundësi të ngremë kokën dhe të kërcejmë vallen tonë, vallen e zhvillimit shqiptar.

Ekzistenca e mendimeve dhe ideve të ndryshme për probleme të ndryshme të zhvillimit shoqëror ka pasur, ka dhe do të ketë, se vetëm përmes kësaj përplasje të mendimeve dhe ideve, vetë koha nxjerr më të mirën e mundshme për t’u realizuar, por të fabrikosh mendime dhe ide nga më të shumtat dhe të shumëllojshme për një çështje që kërkon zgjidhje jo duke shpalosur ide, por duke bashkëpunuar për ta realizuar idenë madhore që ka udhëhequr e po udhëheq edhe sot Bashkimi i Trojeve Etnike Shqiptare. Kur një komb nuk është bashkuar, nuk ka si zhvillohet, kur një komb nuk është i bashkuar, nuk ka pse dalin 100 ide që kundërshtojnë njëra – tjetrën, gjoja se përshtaten me kushtet historike që kalon vendi ynë.

Evropa dhe mbarë bota, akoma udhëhiqet me mendësitë e para 100 vjetëve për çështjen shqiptare dhe kjo për arsye se ne shqiptarët nuk bëjmë propagandë me të huajt, por grindemi me njëri – tjetrin dhe kjo ka sjellë si pasojë mosmarrëveshje deri në vëllavrasje. Në librin e Ilir ikonomit “Pavarësia – Udhëtim i paharruar i Ismail Qemalit”, me të drejtë thuhet se në atë kohë ishte më e lehtë të merresh vesh me të huajt, sesa shqiptarët me njëri – tjetrin(Kjo sepse të huajt paguanin para marramendëse për këtë përçarje). E njëjta gjë ndodh edhe sot. Ku ishim, ku jemi dhe ku do të shkojmë kështu? Ky hendek midis shqiptarësh e ka origjinën të hershme, por për fatin tonë të keq, ai vazhdon të thellohet me dorën tonë, por me projektin e të huajve, aq shumë, saqë edhe kur kemi interesa te njëjta, bëhemi kundërshtarë. Edhe sikur të jemi në grindje me njëri – tjetrin e të hyje një shqiptarë për t’i ndarë, apo pajtuar, kurrsesi nuk pranojnë, po erdhi një i huaj, nuk ka nevojë që të diskutohet gjatë, por një fjalë thonë dhe “mbaron” konflikti mes nesh, por përherë mbaron duke fituar i huaji. Në librin Adem Demacit “Libër për Vetmohimin” autori e ironizon këtë sjellje mes shqiptarësh duke na dhënë disa burra që rriheshin me njëri – tjetrin dhe shkojnë komshinjtë për t’i ndarë “Mosni bre bura! Ndaluni vëllezër!” por asnjë nuk i dëgjonte, veç vazhdonin grindjen. Më pas vjen një kalimtar dhe kur i shikon gjithë gjak thirri në serbisht: “Stani!” dhe u tundi gishtin, por që të mos e njihnin që ishte shqiptar ikte, por gishtin e tundte me kërcënim… dhe ata ndaluan në çast.

E thashë këtë më shumë për të bindur veten, por edhe lexuesin, se ne, shqiptarët me atë drejtësinë dhe bujarinë tonë që e kemi në gjak, kalojmë shpesh herë në naivë, nuk i kuptojmë qëllimet e tjerëve, nuk kuptojmë dhelpërinë e diplomacisë së shteteve të mëdha, që flasin me gjuhën e mashtrimit dhe, kur e shikojnë që të bënë për vete, të joshin me para dhe po u shite, nuk e ke më veten në dorë, je bërë vegël e para dhënësit e kështu, të huajt e kanë fituar betejën, pa qenë prezent, se ne, shqiptarët luftojmë me njëri – tjetrin.

Autori i shkoqit ngjarjet deri në transparente dhe portretet e figurave të asaj kohe, dalin si në dritë të diellit. Nuk dua të them se Esadi ishte tradhtar, apo patriot, se po t’i vësh në peshorë, si qeveria e Esad Pashës dhe ajo e Durrësit, me Turhan Pashën, apo të Qeverisë së Përkohshme të Sulejman Delvinës, këto ishin qeveri që financoheshin nga të huajt; njëra nga Serbia, Franca dhe Greqia, ndërsa tjetra nga Italia dhe dihet, këto qeveri do të mbështetnin pikëpamjet e pronarëve të tyre. “Kështu në gazetën “Albania”, më 27 shkurt 1919, nr. 46, faqe 1, Gramenua tërhiqte vëmendjen lidhur me qëndrimin që kishte ndaj Turhan Pashës. “Telegrafi na lajmëroji që edhe Turhan Pasha u prit në Këshillin e Lartë të Paqes që të tregojë se cilat janë kërkimet mbi të drejtat e Shqipërisë. Shqiptarët mund të gëzohen për këtë punë, por neve aspak nuk gëzohemi, se këta njerëz janë vegla huaja dhe nuk mund të flasin siç e do interesi i Shqipërisë, po qysh t’i urdhërojnë të zotët e tyre, në të cilët u shtinë”. (faqe195)

Pak rëndësi ka se cila ishte “pro” Shqipërisë, për një Shqipëri të “pavarur”, ndaj se si e kanë emrin këto qeveri nuk pritet ta them unë, historia e ka treguar tashmë dhe autori nuk ka lënë hije fare për këtë problem, por unë dua të ndalem pak në delegacionin e Partisë Politike të shqiptarëve të Amerikës, delegat i së cilës ishte caktuar Ismail Qemali, por do dëshiroja që kjo figurë madhore e popullit shqiptar, si ndër kryesoret që mbështeste bashkimin e trojeve etnike shqiptare, qëllim që kishte dhe ky delegacion në Konferencën e Paqes në Paris, të ishte trajtuar më gjerë, pavarësisht se ai nuk arriti të merrte pjesë, se u helmua. Unë nuk i bëj kritikë librit të Dr. Lavosh Ahmetajt, se qëllimin e tematikës së tij ai ia ka arritur, por në përfundim të këtij studimi, vetvetiu lind pyetja: Si nuk u shqetësua një historian shqiptar për të hedhur dritë në vdekjen tragjike të njeriu më të madh që ka pasur kombi ynë shqiptar, pas Skënderbeut? Unë nuk marr përsipër të bëj rolin e hetuesit, apo të historianes, megjithëse po të më krijohej mundësia financiare, nuk do lija skutë të botës pa gërmuar dhe pa gjetur shkakun e helmimit të babait të kombit tonë, Ismail Qemalit, por me kaq sa kam lexuar në histori, në librin e Ilir Ikonomit dhe tashme në librin e Dr. Lavdosh Ahmetajt, aludoj se vrasja e Ismail Qemalit (helmimi) ka qenë kushti kryesor që Esad Toptani të merrte pjesë në Konferencën e Paqes në Paris, si i vetmi personalitet shqiptar me aftësi të rralla diplomatike dhe që ishte i përlyer me shtetet në të cilën pretendonin territoret shqiptare. Unë mendoj se libri i Dr. Lavdosh Ahmetajt, pa i thënë këto fjalë që thashë e ka vërtetuar katërçipërisht mosmarrëveshjen e shqiptarëve, se nuk kishte pse në Konferencën e Paqes në Paris të shkonin disa delegacione për të përfaqësuar Shqipërinë, ky qëndrim i shqiptarëve, ishte zgjidhja e Konferencës, megjithëse Konferenca u tregua “bujare” që ruajti kufijtë e 1913 – ës.

“Në një letër që Ismail Qemali i kishte dërguar Mihal Gramenos në ShBA, i tërhiqte vëmendjen se çasti që po kalonte Shqipëria ishte shumë kritik, prandaj duhej veprim energjik dhe i shpejtë. Kauza kombëtare do të pësonte dëme të mëdha, nëse shqiptarët nuk do të kryenin detyrat e tyre si shërbyes të Atdheut…. Ismail Qemali nga Madriti, në fillim të tetorit 1918, tërhiqte vëmendjen se “Detyra jonë imperative (urdhëronjëse) është sot t’i vihemi punës pa mëri dhe pa përtim për të nënë themelitë e të drejtave tona politike dhe për t’i vulosur me vulën e Konferencës së Paqes” … nga Shqipëria të zgjidheshin gjashtë delegatë që të bashkoheshin me delegatët e Amerikës, “të nënë në Paris për t’i propozuar Konferencës kërkesat dhe të drejtat e Shqipërisë”. Ai ishte i mendimit që këta delegatë të kishin në krye një kryetar dhe tre sekretarë dhe të gjendeshin në kohë në Konferencën e Paqes dhe të ishin të “prikosur me dituri për çështjen kombëtare për të bërë propagandë” (faqe 141)

Ku do ishim ne sot po të mos ishte vrarë Ismail Qemali dhe po të ishte realizuar platforma e tij politike për çështjen kombëtare, se ai ka qenë personalitet që mbronte me ndershmëri këtë çështje, ai kurrë nuk mund të bënte tregti me fatet e kombit, siç bënte Esad Toptani, apo “Toptanët” që na kanë sunduar më pas.

Po të meditojmë fare pak, na shkon në mendje kundërshtia e Esad Toptanit, që pa u shpallur Pavarësia dhe kultura e Ismail Qemalit, një kulturë politike që duhet ta kenë zili dhe sot politikanët tanë, e fton atë në përbërje të qeverisë së tij, duke e emëruar Ministër të Punëve të Brendshme.

Asnjë marrëveshje, asnjë ide, asnjë mendim, nuk e justifikon të qenit marrëveshje, ide, mendim, nëse bie në kundërshtim me interesat tona kombëtare. Kush hyn në bisedime me shtetet tjera dhe nuk mbron idenë e parealizuar të Bashkimit tonë Kombëtar, ai është i përfshirë kokë e këmbë në llumin e tradhtisë së interesave të popullit shqiptar. Historia e Shqipërisë ka treguar që krahas patriotëve, janë “shquar” më shumë patriotët e pushtuesve, apo dhe të armiqve tanë shekullorë dhe kështu, patriotët e vërtetë nuk qëndronin nëpër poste qeveritare e s’kishin si të qëndronin, por nga dora kriminale e bashkëpunëtorëve të armiqve të Shqipërisë ata ekzekutoheshin.

Duke e menduar kështu, ne, shqiptarët, kurrë nuk duhet të presim zgjidhjen e çështjes shqiptare nga shtetet e mëdha të Evropës me dëshirën e tyre, por as me forcën tonë, se ato janë bërë të mëdha nga shfrytëzimi i shteteve të vogla, nga copëtimi dhe nga ngatërresat që u bëjnë këtyre shteteve, duke përfituar pasuri marramendëse, ashtu siç kanë vepruar edhe me politikanët dhe patriotët tanë duke u mashtruar se “Do ndihmojmë në bashkimin kombëtar”, po duam këtë apo atë shpërblim, gjë që autori Dr. Lavdosh Ahmetaj e ka pasqyruar mrekullisht në këtë libër të çmuar do të thosha, se është shkollë për politikanët dhe patriotët shqiptarë në ditët e sotme. Kështu Anglia për të mbështetur qeverinë e paligjshme të Esat Toptanit, në një kohë që Esadin e cilësojnë si një figurë të padëshirueshme, më vonë ajo e pranoi. Ja si do ta paraqiste autori: “… Esad Pasha i dërgoi një letër Willsonit dhe Bellfurit, ku i përshkruante shërbimet e tij gjatë luftës dhe me anë të së cilës kërkonte të drejtën e tij si një udhëheqës i popullit shqiptar dhe njëherësh që të kryesonte një delegacion në Paris. Përpara se t’i përgjigjej letrës së Esadit, diplomatët amerikanë morën një informacion të hollësishëm dhe shumë të fshehtë nga Londra. Witehall (qeveria britanike) e përshkruante Esadin si një figurë shumë të padëshirueshëm” (faqe 224)

Politika e jashtme amerikane, e pse në disa momente të rëndësishme të vendit tonë kanë qenë vendimtare, ajo asgjë nuk bën pa u konsultuar me shtetet e Mëdha të Evropës.

Dihet, që si amerikanët, apo shtetet e mëdha, çdo vlerësim për politikanët dhe patriotët shqiptarë e bënin se sa janë ata të përfshirë në “tollovinë” e tyre, por jo si faktor shqiptar, Esadin e shihnin të pa përpunueshëm, sepse ai aleancat i kishte me francezët dhe serbët, po kështu edhe me Grekët e për arsyet e tij karrieriste, ai mendonte që Pogradecin t’ia jepte Serbisë dhe Korçën Greqisë, gjë që ishte në përputhje me francezët, kështu mbyllej rrethi dhe Anglia nuk kishte asnjë interes dhe ç’ishte më e rëndësishmja, asaj i prishej “vija melodike”, se nuk do kishte më mundësi të dirigjonte Evropën. “Konflikt i cili do të conte në dobësimin e luftës kundër lëvizjes turke… sepse ajo kërkonte që nëpërmjet ushtrisë helene të cilën donte ta kishte sa më të fortë dhe sa më të përqendruar. Kjo kishte bërë të mundur që në momentin e fundit, Anglia e kundërshtoi pushtimin e Korçës nga trupat greke. Esad Pasha ishte edhe kundër interesave shqiptare, edhe interesave angleze e për pasojë, edhe amerikane. Po çfarë ndodhi më vonë? Pse u pranua delegacioni i qeverisë së Esad Pashës?

Këtu lindin pikëpyetjet e historisë e pikëpyetja më e madhe, është vdekja e Ismail Qemalit, me anë të së cilës mendonin se do varrosej aspirata e shqiptarëve për liri dhe bashkim kombëtar. Në faqen 231 thuhet: “Po ashtu edhe Filipsi, i cili jepte deklaratë delegacionit amerikan, vinte në dukje se vetëm duke e penguar Esad Toptanin që të mos merrej me çështjen shqiptare, mundej që të arrihej bashkimi i Shqipërisë… Ambasada amerikane në Londër përgjigjej se Esadi ishte person “i cili kthen nga fryn era”… ndërsa ambasada amerikane në Paris përgjigjej se qeveria franceze e shikonte Esad Toptanin si të pa rëndësishëm… ai nuk kishte mbështetje në Shqipëri, por ishte ai që kishte mundësuar tërheqjen e trupave serbe nëpër Shqipëri nga Korfuzi.”

Mendoj, se po të ndjekësh hap pas hapi Esad Pashën në marrëdhëniet e tij me Ismail Qemalin, po të zbulosh lëvizjet e tij diplomatike, (gjë që autori i pasqyron mrekullisht) ku një fakt parësor është dhe pranimi në Koherencën e Paqes në Paris, në mos 100%, por pa gisht nuk është në vdekjen e Ismail Qemalit. E vrau ai, apo i paguari i tij (ai ka vrarë shumë tjerë) kjo pak rëndësi ka, rëndësi ka të dihet dhe të zbulohen deri në detaje rrethanat e këtij krimi me pasoja të rënda për kombin tonë e këto rrethana shpalosen në dritë të diellit nga autori Dr. Lavdosh Ahmetaj në këtë libër me vlera të vlefshme për historinë e vërtetë të Shqipërisë.

I uroj suksese autorit dhe shpresoj që të ndjekë fijet që ka kapur në këtë libër e të mbledhë për së mbari fakte të vërteta historike, me to dhe me shumë vepra tjera të autorëve tjerë seriozë, të thuret HISTORIA E SHQIPËRISË. Të mos e lëmë shkrimin e kësaj historie në duart e botës, por të përveshim mëngët për ta thënë ashtu me të mirat dhe të këqijat që i kemi bërë vetes, jo për të fajësuar njëri – tjetrin, se asnjë nuk mund të fajësohet për gabimet e të parëve, por duke njohur gabimet, duhet të jemi të kujdesshëm në hapat që hedhim, sidomos në politikë, se një gabim politik, nuk përmirësohet lehtë, se ai është si një helm me efekt të ngadalshëm…

Vlorë, më 25. 05. 2013

E FTUAR NË SOFRËN POETIKE TË DIELLIT, JULIA GJIKA

May 29, 2013 by dgreca

Ka aq shumë forma dashurie sa c’ka caste brenda një kohe./

Jane Austen/

…

Drita luan në kristalet mbi tavolinën e dhomës.

Reflektojnë kudo ngjyra ylberi.

Vallzon në hapësirën memece, casti i lumtur,

mes kohës me mjergull.

Dy diej të vegjël janë bebzat e syve që presin

Casti në një kohë të shkurtër

U sjell aq shumë forma të papërsëritura dy herë

në përjetësi për t’u dashur.

……

Nuk ishte përallë.

Ishte një mbrëmje dimri e rrallë.

Dëbora binte e paqtë, e shtruar,

me hapin e lehte te një vajze

që e admiron cdo sy djaloshi.

Zhurmat e qytetit larg, shumë larg iknin.

qetësia ulej në këmbët tona, si një dre i dorëzuar para gjahtarit.

Ne ishim të ftuar në një darkë bujare

Sic bëhen darkat në anët tona.

Shijuam ushqim të pazakontë, muzikën

Dhe zërin që mbante ritmin

e rënies së fjollave të borës mbi catinë e qytetit të vogël.

Frymet tona ngrohën castin.

Koha na doli e teproi për të shkrirë akullin e mallit.

…

Mos e shiko qimen në të verdhën e vezës

Mos u bej rob i plackës së vdekur

Mos shaj të tjerët

Që t’i ngresh vehtes vlerën

Mos folë shumë

gjuha pjell nëpërka

Për të ngrënë më parë gjuhën tënde.

Mos imito tjetrin

Por ji vetvehtja

Vetëm kështu

Do të kuptohemi

Dhe njeri tjetrin do të dëgjojmë

Sic dëgjojmë muzikën e liqenit të qetë.

kështu monologojmë me dashurinë që s’vdes.

…

Ata që s’më deshën

Ishin pak

Por aktiviteti i tyre ishte sa për një ushtri.

I ndjeja me hundë që larg

S’kish nevojë t’i gjeja me sy.

I njoha nga hapi

Kur gati ishin të thyenin qafën

Për të më penguar në udhëtimin tim.

Kur vërshonin lumenjtë e hallit

Me sytë e mendjes, si fërkonin barkun, i shihja.

Nën ajrin e përgjumur të ditëve te nemitura

hapat që hodha prekën caste lumturie

pa harruar dhimbjet e rrugës nga u nisa

I kujtoj tani.

Ditë që fluturojnë si zogjtë e trembur

ngjarje të frikshme po ndodhin mbi glob

zhduken qytete dhe vdekja masive

rrëmben frymë te pafajshme kudo.

Jeta rëshket me tmer e dhimbje

Me zor ta mbash, nuk i del njeri për zot

Shtrengojmë në duar frenat e ngrëna të saj

Por s’të bindet, përpjekja jonë është kot.

Tani vdekja ngreh pritë jetës kudo

Në rrugë, në kishë, në festë

Pa e bërë fjalën dysh me të

zor të gjesh vend, i shpëtuar të jesh.

Norbert Jokl: Fati i nji biblioteke dhe i nji njeriu që i përkisnin Shqipnisë

May 29, 2013 by dgreca

Shkruan: Ardian Ndreca/

(Dielli-arkiv)/

Norbert Jokli ka qenë nji prej figurave mâ të shndritshme që ka njohtë albanologjia gjatë shekullit të kaluem. Ai ka lindë me 25 shkurt 1877 në Bzenec apo siç njihet ndryshe Bisenz, në jug të Moravisë dhe ka vdekë në rrethana tragjike në maj të vitit 1942. Por, para se me u njohtë si albanolog i madh ai ishte i çmuem si studjues i filologjisë balto-sllave dhe si bibliotekar (Oberstadtsbibliothekar) i Universitetit të Vjenës.

Admirues i madh i Fishtës, Konicës, Sqiroit, Naimit dhe traditës bektashjane, njohtës i De Radës dhe i arbëreshëve, simpatizues i Shantojës dhe i Koliqit, Jokli pati nji letërkëmbim të dendun me shumë personalitete kulturore dhe politike shqiptare.

Âsht meritë e tija që qysh në vitin 1914 në Vjenë u kryen, për qëllime studimi, regjistrimet e para zanore në gjuhën shqipe me subjekte shqipfolës. Ai njihet si autor i shumë studimeve që trajtojnë kryesisht probleme etimologjike dhe çeshtje letrare të gjuhës shqipe.

Ernest Koliqi, tue përshkrue nji vizitë të bame së bashku me Aleks Budën në shtëpinë e Joklit në dhetor të 1937, shkruente nji vit mâ vonë te «Demokratia» e Vangjel Koçës:

“E më çoi fíll ke nji raft librash […] Botime të vjetra e të reja: Toskësh e Gegësh e Shqiptarësh t’Italís; të gjithë auktorët, të mëdhej e të mesëm e të vegjël fare; kolekcjone së përkohëshmesh shtî për bukurí në kartuç, radhiteshin të dendun n’at bibljotekë të smirueshme. Shum prej atyne botimeve sot nuk gjinden mâ, sado me i pague. Sejcili vëllim mâ së miri i lidhun mbante të shkruem me gërma ari në shpinë titullin e vet. Sýt e mij shetitshin plot lakmi mbi ato tituj e zêmra më ndrydhej. Paska qênë dashtë të shkojshëm larg Shqipnije, në nji vend të huej, për të gjetun bibliotekën ideale shqipe”.

Jokli pat krijue nji bibliotekë albanologjije e indogjermanistike me rreth 3000 ekzemplarë libra, prej të cilëve sot kanë shpëtue mâ pak se 200 copë. Ndër të tjera ai ruente dorëshkrimin e nji Fjalori etimologjik të gjuhës shqipe, i cili ishte vazhdimi ideal i punës së nisun prej G. Meyer-it. Mjerisht gjurmët e atij dorëshkrimi kanë humbë qysh në pranverën e vitit 1942.

Duhet thanë se dëshira e tij ishte që biblioteka e vet t’i përkiste Shqipnisë. Simbas historianëve të sotshëm, ka qenë pikërisht kjo dëshirë fisnike e Prof. Norbert Joklit që ka shenjue fatin e tij mizor. Ngjarjet kanë rrjedhë pak a shumë kështu.

Kalvari i Joklit zen fill në maj të vitit 1938, atëherë kur nacionalsocialistat filluene me e persekutue e me ia mohue të drejtat profesionale. I shtymë prej disa miqsh – ai vendosi me i drejtue në vjeshtën e vitit 1939 nji lutje Gauleiter-it Bürckel, komisarit të Reich-ut për zonën e Ostmark-ut, tue i kërkue njohjen e të drejtave të barabarta me “racat e përzieme të gradës së parë”. Lutja nuk u pranue e kështu që Joklit iu mohue e drejta me konsultue deri edhe bibliotekën dhe iu revokuen të gjitha privilegjet akademike.

Megjithatë, në Shqipni, Prof. Jokli pati gjithmonë dashamirë dhe miq të sinqertë. Me rasën e Kuvendit të parë të organizuem prej Institutit të Studimeve Shqiptare, të zhvilluem në Tiranë prej datës 9 deri me 13 prill 1940, ishte ftue me marrë pjesë edhe “profesor Jokli, albanologu i njohtun izraelit prej Vjenet” – kujton Francesco Jacomoni (shih: La politica dell’Italia in Albania, Cappelli, Rocca San Casciano 1965, fq. 183). Dihet se organizator i atij tubimi të randësishëm ishte ministri Ernest Koliqi.

Në nji letër të shkrueme në Tiranë me datën 15 prill 1940, Aleksandër Xhuvani ndër të tjera i kumtonte Joklit:

“Kemi pasë këto ditë, si do ta marrish vesh, nji Kuvend të parë të studimeve shqiptare, ku u mblodhën Shqiptarë e Italianë shkencëtarë e studimtarë, ndër të cilët edhe Bartoli e Tagliavini. Ju kemi zanë n’gojë shumë herë dhe na vinte keq që s’gjindeshit edhe ju në mes t’onë. Ju kemi dërgue të fala me disa kartolina.

Gjithë përpjekjet t’ona rrahin që të të sjellin këtu ose gjetiu të veç, për të vijue punën e studimevet t’ueja, dhe shpresojmë që t’ja dalim në krye kësaj dëshire”. (shih: Jokl Nachlass Autogr. 279/114)

Në vitin 1972 Ernest Koliqi kujtonte ndër vûllajt e «Shêjzave» sesi Prof. Carlo Tagliavini, albanolog i Universitetit të Padovës, me nji «letër kushtrimore» të datës 14 mars 1941 i kërkonte me bâ diçka për Joklin:

“…bahet fjalë me shpëtue njeriun. Dëshira e tij kishte me qenë, siç e din, me kalue vjetët që i kanë mbetë (tash âsht 64 vjeç) në Shqipni… Un t’i shkruej këto gjana që të jesh në dijeni të plotë dhe n’emën të miqsisë sonë të vjetër të lutem që të bajsh gjithçka âsht e mujtun; bahet fjalë me shpëtue njeriun, me shpëtue albanologun mâ të madh, i cili mundet me i dhanë ende shumë studimeve shqiptare”. (Shêjzat, 1972, n. 1-4, fq. 83-88)

Duhet thanë se prof. Tagliavini e kishte këshillue Joklin me ia falë me anë të nji akti zyrtar bibliotekën e tij Shtetit shqiptar, në mënyrë që me e pasë mâ të lehtë me marrë lejen për me shkue në Shqipni (shih: C. Tagliavini, në Indogermanisches
Jahrbuch, XXVIII, 1949)

Me 15 mars 1941, konsulli shqiptar në Vjenë, dr. Nikollë Rrota (vlla i piktorit Simon Rrota dhe i gjuhëtarit Át Justin Rrota) i shkruente Koliqit:

“Në rasë të konferencës qi mbajti më 27 fruer v.v. miku i jonë, z. Prof. Tagliavini, e informova hollësisht mbi gjendjen e tmershme në të cilën ndodhet sot Prof. Jokl, kurse rryma e sotshme e Nacizmit ka marrë masa tepër të rrepta kundra çëfutënve […] parashifet qi shpejt do t’instradohet për në Poloni pa pasë mundësí as me e marrë me vehte bibliotekën e tij e as me krye mâ ndonji vepër ditunije. Siç dihet, biblioteka e tij âsht nji ndër mâ të pasunat dhe mâ të vlefshmet mbi letratyrën shqipe, sikurse mund t’a vërtetojë edhe z. Prof. dr. Ekrem Çabej”.

Konsulli Rrota, siç marrim vesht prej nji letre të P. Kretschmer-it kishte fillue përpjekjet për shpëtimin e Joklit qysh në prill të vitit 1940.

Në ketë kohë personalitete të ndryshme të kulturës e politikës europiane dhe të vetë qeverisë shqiptare, të përfaqsueme në personen e Ernest Koliqit, po bânin çmos për me e shpëtue Prof. Joklin – tue e ftue me jetue e me punue në Shqipní. Ketë gja e dëshmojnë letrat e profesorave Krahe, Kretschmer, Tagliavini, Koliqi, F. Ercole, G. Schirò jr., e gjithashtu edhe hapat e marrun në rrugë diplomatike prej ministrit Giuseppe Bottai, prej ambasadorit italian Dino Alfieri në Berlin dhe prej konsullit shqiptar në Vjenë, Dr. Nikollë Rrotës, i cili u përpoq me aq sa mundej edhe mbas vdekjes së Joklit për me dijtë diçka për rrethanat tragjike të fundit të tij.

“Sa mora letrat e Tagliavinit dhe të Rottës, kujtonte E. Koliqi në vitin 1972, unë fola me Kryeministrin z. Shefqet Vërlaci i cili pranoi menjiherë propozimin t’êm me e êmnue Jokl-in Organizator t’Arkiveve Shtetnore dhe të Bibliotekave shqiptare. Mblodhi Këshillin Ministruer, qi njizâni vendosi at êmnim. I a dërgova dekretin përkatës Prof. Jokl-it në Vjenë dhe kumtova njikohësisht Tagliavinin dhe Rottën”.

Mbas këtyne orvatje fillestare, Koliqi do të shkonte apostafat në Romë për me folë për shpejtimin e çeshtjes së Joklit me ministrin Bottai. Ndërkaq ishin tue u bâ traktativa ndërmjet Ministrisë së jashtme italiane dhe asaj gjermane e Bottai e këshillonte Koliqin me folë me Ciano-n, në mënyrë që ky t’i shkruente J. Ribbentrop-it.

Edhe Prof. Eqrem Çabej, i cili ndodhej në Romë në korrik të vitit 1941, mbasi ishte emnue prej Koliqit si përfaqsues i palës shqiptare për hartimin e «Atlantit gjuhësor» për pjesën e arbëreshëve, interesohej në mënyrë aktive për fatin e Joklit.Me 18 tetor të vitit 1941 Prof. Tagliavini, i cili s’prânte tue u përpjekë për kolegun e vet austriak, i shkruente Koliqit se konsulli Rrota dhe Jokli kanë ndeshë në vështirësina të paprituna në marrjen e lejes së kalimit dhe se âsht nevoja që Mëkambësi Jacomoni t’i shkruente nji letër urgjente ambasadorit italian Dino Alfieri në Berlin. Jacomoni e shkroi letrën dhe ia nisi menjiherë ambasadorit italian. Megjithatë, si ministri Bottai ashtu edhe ambasadori Alfieri nuk e përmendin në ditaret dhe kujtimet e veta çeshtjen e Joklit.

Me nji letër tjetër, e cila mban datën 1 prill 1942, Tagliavinit i kumtonte Koliqit lajmin e arrestimit të Joklit dhe përpjekjet për me ndërhy nepërmjet kryeministrit Kruja.

Shkruen Koliqi:“Unë nga Tirana i telefonova menjiherë Bottai-t në Romë e shkova mandej fíll tu Mustafa Kruja i cili në sý t’êm mori telefonin e foli me Ciano-n tue e lutë nxehtësisht me bâ çmos për shpëtimin e Jokl-it. Ciano përgjegji se do të lutte Mussolinin me ndërhy pranë Hitlerit”.

Duhet thanë se përveç Gestapos, kishte edhe persona të tjerë që nuk donin që Jokli të gjente strehë në Shqipni, nji ndër këta ishte edhe Viktor Christian, dekani i fakultetit të filozofisë në Universitetin e Vjenës. Christian kishte frikë se tue fitue të drejtën me shkue me jetue në Shqipni, Jokli do të merrte me vete edhe bibliotekën e tij; ndërsa në rasën tjetër, biblioteka e sekuestrueme prej nazistave do t’i kalonte fondit të Universitetit.

Në fakt, dekani i filozofisë Christian, që mâ vonë do të bâhej rektor i Universitetit, i shkruente SS-Hauptsturmführer-it Brunner se në qoftë se Jokli do të shkonte në Shqipni, biblioteka e tij s’do të mbetej në Vjenë, por në rasë se autoritetet do ta internonin në Poloni, dekani i lutej oficerit SS, që biblioteka t’i jepej fakultetit të filozofisë.

Kah mbarimi i prillit 1942, dekani Christian ishte i informuem për internimin e Joklit dhe për faktin që biblioteka e tij – tue i kalue Universitetit të Vjenës – do të vendosej së shpejti në mjediset e Institutit të Indogjermanistikës ose të atij Oriental.

Menjiherë do të interesohej edhe drejtori i përgjithshëm i Bibliotekës Kombtare austriake, Paul Heigl, i cili kërkonte që librat e «çifutit Jokl» të baheshin pronë e komunitetit të gjanë të studjuesve. Edhe ambasada italiane në Vjenë, në emën të së drejtës që kishte fitue Italia prej bashkimit të kunorave mbretnore me Shqipnin, bante hapat e saj për marrjen e kësaj biblioteke me përbamje albanologjike.

Nji ndër gjanat mâ me vlerë që humbën prej asaj biblioteke, âsht edhe dorëshkrimi i Fjalorit etimologjik të gjuhës shqipe.

Nji fat të ngjashëm me Fjalorin etimologjik të Joklit, pati edhe Fjalori i gjuhës shqipe i Mustafa Krujës, i cili, edhe pse ekzistonte në dorëshkrim në Institutin e Studimeve shqiptare, mbas vitit 1944 i humbi fara si mos me pasë qenë kurrë. Fate të ngjashme me bibliotekën e Joklit patën edhe mâ të mëdhat biblioteka që ekzistojshin asokohe në Shqipni: biblioteka dhe arkivat e Lef Nosit, Mithat Frashërit e Eqrem bej Vlorës si edhe biblioteka dhe arkivi i Etënve françeskan dhe i atyne jezuit në Shkodër.

Tue u kthye te Jokli: mjerisht, megjithë përpjekjet e autoriteteve mâ të nalta shqiptare, egërsija naziste nuk i dha mundësí albanologut të shquem me u strehue në vendin tonë.

Me 3 mars 1942 dy nëpunësa të Gestapos e morën profesorin prej shtëpisë së tij në Neustiftgasse 76 dhe e ndryene mâ së parit në Sperrgasse e mandej në kazermen Roßauer në Vjenë. Si nji shkencatar i vërtetë dhe si njeri i dashunuem mbas librash, ai ndihej prej kohësh i dëshpëruem vetëm prej idesë se mund të ndahej përgjithmonë prej librave të tij të çmueshëm. Bile, i kishte pohue gjuhëtarit Carlo Tagliavini, se në rasë se do t’i duhej me u nda prej librave të vet, do të preferonte me mbytë veten.

Si datë e vdekjes së N. Joklit konsiderohet 6 maji 1942, por përsa i përket rrethanave të vdekjes së tij jepen variante të ndryshme. Ernest Koliqi – i informuem prej konsullit Rrota – tregon se gjatë rrugës për në nji kamp përqëndrimit në Riga, Jokli u hodh prej trenit kur po kalonte mbi nji urë të naltë rreth 100 metër dhe mbyti veten. Disa studjuesa austriakë pohojnë se Jokli vdiq nën tortura në kazermen Roßauer në Vjenë, ndërsa të tjerë pohojnë se vdiq në kampin e përqëndrimit të Maly Trostinec-it, nji lokalitetit rreth 12 km në juglindje të Minsk-ut, në Ruteninë e Bardhë. Ka gjasë që ky variant të jetë mâ i mundshmi.

Kampi i Maly Trostinec-it ishte krijue qysh në nandor të vitit 1941 në territorin e ish kolkozit «Karl Marx». Tue qenë se në gjysmën e marsit të 1942 partizanët kishin sulmue kampin tue vra rojet, mbas këtij episodi kompania e rojeve ishte shtue si numër, tue arritë shifrën 250 ushtarakë. Zakonisht ekzekutimet në masë në ketë kamp bâheshin me anën e pushkatimit, i cili kryhej në pyllin e Blagowshçinës.

Simbas listave të transportit të Reichsbahn-it (hekurudhat e Reichut III), mbartja e parë e hebrenjve prej Vjenet për në t’ashtuquejtunin «Reichskommissariat Ostland», u bâ me datën 6 maj 1942. Nji gja të tillë e konfirmon edhe nji raport i detajuem i komisariatit të policisë vjeneze (95. Pol. Revier) i shkruem me datën 16 maj 1942. Raporti përshkruen me hollsi «evakuimin» e 1000 hebrenjve prej Vjenet, lista e të cilëve, sqaron me nji ton të ftohtë burokratik funksionari i policisë, ishte raditë prej kapitenit SS Brunner. Mbasi përshkruen me hollësi nisjen prej Vjenet, itinerarin si dhe ndalesat e ndryshme, raporti ven në dukje faktin se me datën 9 maj – kur treni mbërriti në Kajdanowo, në afërsi të Minskut, kishin vdekë 3 burra dhe 5 gra prej hebrenjve të internuem. Emnat e tyne nuk shenjohen, por ka shumë mundësi se njeni sish të ketë qenë albanologu Norbert Jokl.

Epilog: nazizmi dhe komunizmi si anmiq të njerzimit

Lind pyetja: a do të kishte mujtë me shpëtue Jokli po të kishte mbërrijtë me marrë lejen për me jetue në Shqipni? Deri në nandor të vitit 1944 besojmë se po, por mâ vonë – tue marrë parasysh se Jokli kishte qenë nëpunës i Perandorisë austro-hungareze dhe se në Shqipni kishte shkue vetëm nji herë, i ftuem prej Mbretit Zog për me marrë dekoratën e naltë «Komandar i Urdhnit të Skanderbeut», e cila i ishte dhanë me rasën e 25 vjetorit të Pamvarsisë; por mbi të gjitha tue mos harrue faktin se kishin qenë fashistat si Ernest Koliqi që e kishin ftue me ardhë përgjithmonë në Shqipni – na duket pak e vështirë se puna e nisun prej Gestapos do të kishte mbetë përgjysmë për mungesë zellit prej homologëve të tyne të shquem të regjimit të Tiranës!

Por tue qenë se punët kanë rrjedhë njilloj keq, mâ mirë që «marrja» për ketë vrasje të poshtër i ka mbetë gjermanve dhe jo shqiptarve.

Edhe pse mbi ndërgjegjen e shqiptarve peshojnë vdekje të tjera po aq tragjike sa ajo e Joklit; bâhet fjalë për emna si Lef Nosi, Pal Dodaj, Xhevat Kortsha, Pashk Bardhi, Bernardin Palaj e shumë të tjerë. Mbi ndërgjegjen e kombit peshon edhe sekuestrimi i mundit të tyne shumëvjeçar dhe përvetësimi i paturpshëm i vlerave studimore prej autoriteteve të vetëquejtuna «shkencore» të regjimit komunist.

Fati i Joklit âsht nji mësim historik dhe njerzor: nazizmi dhe komunizmi janë degët e thata të po të njejtit “dru të shtrembët që âsht njerzimi” (I. Kant).

Në qoftë se në hymje të kampit të Auschwitz-it komandanti R. Höss kishte shkrue: «Puna të bân të lirë», mos të harrojmë se në hymje të gulagëve sovjetikët venin shprehje si këto: «Puna të kthen në shtëpi» ose «Puna në BRSS âsht çeshtje nderi dhe lavdie» (kampi i Vorkutës).

Në vitin 1947, ish-komandanti i kampit të përqendrimit të Auschwitz-it, Rudolph Höss, ndërsa pritte në nji burg polak ekzekutimin e dënimit kapital, shkruente me të shpejtë kujtimet e veta (shih: Rudolph Höss, Kommandant in Auschwitz. Autobiographische Aufzeichnungen, me parathanje dhe komente të Martin Broszat, Stuttgart 1978). Ndër të tjera tregon – tue dashtë me provue se edhe ndërmjet «fitimtarëve» ka njerëz si ai – sesi në kohën e aleancës me Moskën: në vitet 1939-1941, nazistat merrshin eksperiencë prej kolegëve të tyne sovjetikë në fushën e kampeve të çfarosjes në masë. Mbas pushtimit të territorit sovjetik – vazhdon Hoess – nazistat mbetën të mahnitun për punën shumë të respektueshme që kishin bâ kolegët e tyne sovjetikë. Kah ana tjetër komisioni tepër sekret i Vishinskit – shkruen historiani rus Arkady Vaksberg në vitin 1990 – që mbikqyrte punimet e gjyqit të Nürnberg-ut, kishte si qëllim mospërhapjen e «sekreteve» të tilla prej të pandehunve.

Sulmi i Hitlerit ndaj lëvizjes komuniste – simbas dëshmive të hierarkut nazist H. Rauschning – bâhet mâ tepër për arsye taktike sesa ideologjike, tue qenë se themeli i nazizmit ishte vetë marksizmi. Ndërsa socializmi sulmohej për karakterin e vet internacionalist dhe demokratik – ashtu siç sulmoheshin shtetet demokratike për karakterin e tyne plutokratik.

Pesë ditë përpara sulmit ndaj BRSS, J. Goebbels-i shenjonte në ditarin e tij se fitorja ndaj judeo-bolshevizmit do të çonte drejt vendosjes së socializmit të vërtetë (der echte Sozialismus).

Nacional-socializmi hitlerian tue vue në jetë të ashtuquejtunen «zgjidhje finale» për çeshtjen hebraike, nuk bânte gja tjetër veçse ndiqte pikë për pikë mësimet e Marx-it dhe të Engels-it.

Justifikimi i genocidit dhe spastrimi etnik janë karakteristika të Shtetit totalitar dhe të teoricienëve të tij (shih: George Watson, The lost literature of socialism, The Lutterworth Press,1998).

Siç ka vue në dukje studiuesi G. Watson, në vitin 1849 Friedrich Engels-i kërkonte prej faqeve të revistës «Neue Rheinische Zeitung» – (e cila drejtohej prej mikut të tij K. Marx) – zhdukjen e hungarezëve, mbasi këta ishin rebelue ndaj Vjenës. S’mjaftohej me aq, por donte edhe shuemjen e disa popujve sllavë si serbët, e mandej baskët, bretonët dhe malësorët skocez. Nuk âsht për t’u çuditë që Stalini te vepra e tij “Themelet e leninizmit” (1924) e porositëte këtë artikull si të nevojshëm për t’u lexue prej revolucionarëve. Engels-i edhe te nji letër drejtue Marx-it (23 maj 1851) mohonte ekzistencën e polakëve si komb dhe vlersonte ekspansionin prusian drejt lindjes, si të domosdoshëm; bile edhe çmonte Rusinë e Carit si nji «vend progresist». Engels-i e konsideronte racën si nji ndër faktorët ekonomikë që përcaktojnë fenomenet historike (shih: Letër e Engels-it drejtue W. Borgius, 1894).

Edhe Marx-i te shkrimi me titull «Revolucioni dhe kundërrevolucioni në Gjermani» (botue te NRZ, 1852) mendonte sesi mund të zhdukeshin prej faqes së dheut grupet etnike të çekëve, sllovenëve, dalmatinëve – të cilat simbas tij s’kishin vitalitet dhe duhet të asimiloheshin prej gjallnisë gjermanike.Prej këtyne nënvizimeve jo të rastësishme kuptojmë se doktrinat totalitare duen me shpëtue gjysmën e botës tue shue gjysmën tjetër – e të gjithë ata që i kundërshtojnë janë të destinuem me iu bashkangjitë asaj «gjysmës tjetër».

Tiranët nuk i duen njerzit e lirë të kulturës dhe të shkencës, e edhe atëherë kur mundohen me u paraqitë si shpëtimtarë të kulturës e të vlerave kombtare, tiranët nuk bâhen dijetarë apo të urtë, mbasi ai që tue vra shkencatarin kujton se ka shpëtue veprën, përveçse mizor âsht edhe stramastik i përbuzshëm.

Shenjim:

Dashunia për vendin tonë në nji farë mënyret i ka marrë jetën profesor Joklit, kurse vendi ynë – po të përjashtojmë dekoratën e Zogut – s’i ka dhanë atij pothuejse asgja.

Çka ka teprue prej dorëshkrimeve të tija të vlerta, prej kah u nxorën edhe letrat që po botojmë, gjindet sot e kësaj dite në fondin e Bibliotekës Kombtare Austriake në Vjenë. Âsht për t’u shenjue se krahas origjinalit shqip, në Arkiv ruhet edhe përkthimi gjermanisht i letrës së Koliqit, gja që tregon se Jokli e përdori atë dokument pranë organeve kompetente për me mujtë me marrë lejen e udhtimit për në Shqipní.

Nji katalogim i paplotë i Nachlass-it të Jokl-it âsht bâ prej Dr. Robert Schwanke-s. Duhet shtue se gjatë viteve të komunizmit, në vitin 1979, nji pjesë e letrave të Joklit janë marrë në dorë dhe janë studjue prej profesorave E. Çabej dhe J. Thomai.

————————————————

Urdhëni i Skënderbeut

Na, Zogu I. , Mbreti i Shqiptarëve

i akordojmë Z. Profesor Norbert Jockl [sic],

dekoratën Komandar të Urdhënit të Skënderbeut.

Tiranë, më 16 Dhetuer 1937

Zogu I

Jokl Nachlass Autogr. 279/115 (ÖBN)

—————————————————————————–

Mbretnija Shqiptare Tiranë, më 6/X/1941 – XIX

Ministrija e Arsimit

Nr. Prot. 370/33

Shkurtimi:

Gjegje e shkresës Nr. dt.

Të nderueshmit Zotni

Dr. Prof. Norbert Jokl

Vjenë

Tue çmuem veprimtarín t’Uej, qi tash sa vjetë keni zhvilluem rreth ditunís gjuhësore shqipe me anë botimesh të randsishme, Këshilli i Ministravet me vendimin e vet Nr. 1128, me 3 Shtatuer 1941-XIX pranoi proponimin e Ministris s’Arsimit për të Ju marrun në shërbim me kontratë për nji vjetë kohë, d.m.th. prej 1 Korrikut 1941 deri me 30 Qershuer 1942 – XIX si organizatuer të bibjothekavet të Shqipnís me rrogë muejore prej fr. Shq. 600 (gjashtqind).

Jemi të sigurtë se prej veprimit t’Uej arsimi i ynë dhe i tanë populli shqiptar do të nxjerrë nji përfitim të madh shkencuer. Ju lutemi qi porsa t’a merrni ketë shkresë, të kryeni formalitetet e udhtimit e të niseni sa mâ parë për në Tiranë.

MINISTRI

Ernest Koliqi

[vula dhe nënshkrimi]

Jokl Nachlass Autogr. 279/45 (ÖBN)

HISTORIA DHE EPIKA HISTORIKE NË LUFTËN E VLORËS, 1920

May 29, 2013 by dgreca

Vajet dhe këngët e përvajshme, nëndarje e këngëve grarishte për trimat/

Nga Albert R. HABAZAJ/ Studiues*)

Epika Historike e Luftës së Vlorës, 1920, si zhanër i epikës popullore, ka tipar kryesor pasqyrimin e ndërgjegjes historike, e cila nëpërmjet këngës ose valles, siç u interpretua dhe në këtë punim, mund të ndahet në dy grupime: a) që trajton figura historike: b) që trajton ngjarje historike, siç është në fakt vetë LV, me nëndarjet e saj të teartit luftarak, me mjediset, hapësirat, toponimet që vijnë në tekstin poetik edhe si shprehje metaforike, edhe si simbolikë domethënëse që nënkupton estetikisht dëshirat, ëndërrat, idealet e larta të shqiptarit. Ka një shprehje të bukur Sami Frashëri “Dëshira për liri e dyfishon forcën e një kombi”. Këngët, që janë krijuar për LV, kanë kaluar në jetë aktive folkorike pasi kanë dhënë “provimin” në tri faza: zhvillim, aplikim dhe përdorim në mjedise autoktone nga banorë indigjenë (rrënjës). Shumë nga këto këngë sidomos ato të viseve të Labërisë (Kurveleshi, Lumi i Vlorës, Himara etj.) këndonte e vallëzonte, këndon e vallëzon pa vegla fare.“Pothuajse në çdo e në çdo vend të Shqipërisë së Jugut kemi tre stile kangës a) pleqërishte (ose labërishte), djemurishte” dhe “grarishte”. Ndyshimi ndërmjet “pleqërishteve” dhe “djemurishtve” asht mjaft i ndjeshëm. Të parat “këndohen shtruar”, me një ton si të ndrydhun dhe me një shprehje, si të thuash, epiko – elegjiake. Ndërsa …“djemurishtet” janë ma të gjalla e ma të nalta”[1] vë në dukje etnomuzikologu Ramadan Sokoli (1920 – 2008). Dhe kjo është e vërtetë nga periudha në periudhë. Në qoftëse këngët e burrave në Labëri kanë katër zëra, Dukati edhe tre, apo Kallarati edhe me një zë (monofonitë e Zeqo Hoxhës apo Evgjeni Jonuzit), apo avazet me culë dyjare (druri, por edhe guri) si dhe me fyell nga një individ, këngët grarishte janë me tre zëra, me veçoritë stilistike përkatëse. Që të mos dalim nga objekti i temës bosht, do të vështrojmë se si gratë u këndonin trimave.

Gjurmimet na rezultojnë se këngët grarishte për trimat nuk këndoheshin në grup, por në mënyrë individuale. Ato këndoheshin në formë vaji, me nuanca epiko – elegjiake dhe klasifikohen si këngë të përvajshme. Sipas studiueses M. Dibra, këngët e përvajshme nuk bëjën pjesë në vaje (vajtime), sepse vajet ose vajtimet si krijime poetike bëjnë pjesë në lirikën popullore familjare dhe ato janë dy farësh 1. – vaje për njerëz, 2. – vaje për kafshë. Edhe këngët e përvajshme (përzishme) ndahen dy farësh a) Këngë epiko – elegjiake: – kurbeti, – nizami, – balada dhe b) Këngë elegjiake (elegji) (elegji për të renët[2]]. Për nga mënyra e realizimit vajtimet ishin realizime vetmore, ku gratë vajtonin meshkuj, burrin, vëllain, kunatin e rënë në Kotë, në Llogora, në Qafë të Koçiut, në luftë me pushtuesin italian.

Ato qanin me ligje, pra me fjalë, zakonisht në vargje, që gratë i thonë qanin me ligje, të cilat me fjalën e dhembshur, melodinë elegjiake, veshjen me rroba të zeza, në vendin e caktuar, me gjestet pikëlluese dhe me kurajon për të dhënë forcë gratë (jo vajtojca me pagesë) realizonin, sipas natyrës së tyre tradicionale, sinkretizimin artistik të folklorit. Nuk këndoheshin për të gjithë trimat, por vetëm për të rënët në luftë, që i njihnin, që i kishin të afërm, për dëshmorët e Njëzetës dhe thureshin në vend, aty për aty, duke shfaqur një fuqi të brendshme për t’u vlerësuar.

Të rënin në luftë e qanin gratë. Fjalët, vargjet e vajeve quhen edhe ligje, kuje, vaj e psherëtima, ku nëpërmjet karakterit narrativ të fjalëve plot eufemizma, që dëshmonin vitalitetin e gjuhës dhe kulturës së tyre shpirtërore jepnin peshën e rëndë të vdekjes, shprehnin dhembje, keqardhje për të rënin dhe, duke vënë në dukje cilësitë e larta heroike, morale e fizike krenari për aktin e tij të lartë e të nderuar. Ja një rast kur gruaja qan burrin e rënë në luftë, në krah të saj. Rubi Hosi ishe bijë nga Matohasanaj i Tepelenës, martuar me Toto Hosin nga Bolena e Vlorës (Kurveleshi i Poshtëm), i cili qe dhe komandant i çetës së Bolenës, me 150 luftëtarë. Dhe ajo s’iu nda burrit. Rubies i flisnin “flutura e çetës”, sepse porsi flutur shkonte në stane e u binte ushqimin luftëtarëve, mish të pjekur, dhjathë e shakullin me dhallë. Dhalla qe birra e labit edhe në luftë. Si flutur “shkonte llogore më llogore, furnizonte luftëtarët me ushqime, bulmet, fishekë e ndihmonte të plagosurit”[3]. Jemi në periudhën 11 – 20 qeshor, kur zhvillohej faza e dytë e lufimeve dhe më e ashpra për të marrë Vlorën. Na paraqitet kjo situatë. Zona e Vreshtave të Mëdha dhe kodrat e Qafës së Koçiut nuk mirrnin dot frymë nga pozicionet e fortifikuara dhe të rrethuara me tel me gjemba. Djemtë e Bolenës kishin kapur disa ushtarë italianë robër përtej, në Qishbardhë. Duke qenë njohës i terrenit dhe duke shfrytëzuar epërsitë e natës dhe trungjet e ullinjve, Toto Haxhi Hosi me çetën e tij asgjëson një qendër zjarri të fortifikuar. Një mitraloz italian e godet keq trimin e tërbuar. Ngjarja është rrëqethëse, vjen si suferinë legjendare, e pabesueshme, por e vërtetë. Jemi në situatën e gjasës dhe mundësisë. Predhat i çanë barkun. Ai mbledh e mban zorrët me dorë. U jep kurajo të tijve, shokëve të çetës: “Përpara! Sulmoni me furi! Mos u tërhiqni para italianëve pushtues, se i kemi vënë që në Kotë përpara si derrat!” Nuk e dha veten trimi, por dha frymën. Meraku për ta çuar në qendrën sanitare nuk rezultoi pozitiv. Toto Hosin, atë burrë, atë trim që të mirrte gjak në vetull, siç thoshin më të vjetrit, apo dhe Kudret Kokoshi, që e cilësonte vigan legjendar me vargjet e zjarrta atdhetare, ja si e qan gruaja e tij, Rubia me vaje e ligje, sipas traditës së nderit e krenarisë që me lot zemre, por pa lot në faqe e sfidon dhembjen, natyrshëm duke dhënë prirjen ndaj së bukurës, sublimes, lidhjen e së bukurës me të dobishmen, duke dhënë natyrshëm përmasa më të gjera e me përgjithësim tipologjik: “Kurvelesh e tatëpjetë,/ E zeza Kurvelesh – o,/ Të mbeti nderi përjetë,/ E zeza Kurvelesh – o (dhe ky varg është refren pas çdo marrje të vargjeve, që në këngë mbushen me iso. Shën ynë. – AH). Jo se e fitove vetë,/ Po ta dha Bolen’ e shkretë,/ Ata që muar kalanë,/ Totua me Arif Rushanë,/ Me Sino Amerikanë,/ O Sino takëm ergjëndi,/ O Toto Hos zemërshkëmbi./ Kush e nji’ Toto Haxhinë?/ I shkurtër e vetëtimë,/ Rrëmba – rrëmba e kish’ synë. Dhe kënga e saj e për një trimi tjetër që u plagos rëndë gjatë fazës së tretë të luftimeve 21 qershor – 23 korrik, për marrjen e fortesës së Kaninës, por që nuk rrojti dot vajtojca luftëtare i thuri këngën: “Arif Dushani me derte,/ e mopre plumbin me vete…”. Për Kaninën ra dhe Sino Micoli, që kishte ardhur nga Amerika, në ndihmë të vëllezërve të tij bolenas, vlonjatë, shqiptarë. Vargjet elegjiake të Rubies morën dhenë: “Qaj Bolenë e vure vajnë,/ Të bukur trima t’u vranë,/ Qaj për Toton e Kafazë,/ Për Sino Amerikanë,/ Kur u hodh të mirr’ kalanë/ e mori plumbi në ballë, / seç e qan Varfa në shkallë:/ – Hallall sisa, more djalë,/ Se trimat ashu e kanë/ Derdhin gjakun për vatanë”. Kjo këngë e përvajshme duket sikur na thotë, se vdekja, vërtet është e hidhur, por e tilë vdekje është e bukur, kur jetën ia dhuron Atdheut. Karakteri sinkretik i veçantë i këtyre këngëve elegjiake na bën ta ndjejmë nga afër edhe estetikën e lotit. Kur u vra Toto Hosi, komandën e çetës së Bolenës e mori trimi tjetër bolenas, Mato Robi, edhe ai me histori, me këngë dhe i vlerësuar nga komuniteti horizontalisht dhe vertikalisht. Në Qafë të Koçiut ra dhe komandanti trim i Salarisë Selam Musai. Ai nuk pati as fotografi sa qe gjallë, se jeta e tij u shndërrua në një furtunë lutërash për liri të trojeve shqiptare e, si duket, s’pati kohë të linte një portret të tij për të pasmit, se dhe të bijtë, Magripi me Tajarin i ishin vrarë. Safe Musai, kunata e tij na prek me vajet e saj, për atë që ajo ligështohet, me ligjërimin e saj prekës: “Nuk le një fotografi/ O Selam, e zeza,/ Që ta puth, ta mbaj në gji, o Selam, e zeza”. Me sa duket këtë këngë, nënë Safja e ka thurur ndoshta pasi ka kaluar një farë kohe mbas rënies legjendare të heroit, fakt të cilën ajo s’e përmend fare, nga që është shumë e vërtetë në logjikën e psikën e saj, se e vajton kështu të kunatin kur e ka ndier mungesën e tij, kur e kishte marrë malli atë dhe familjarët e tjerë të tij dhe kur vuri re që as edhe një fotografi nuk kishte lënë, i bardhi. Sipas piktorit dhe kritikut të artit Ilmi Bani, aty nga viti 1959, Vasil Talo shkon në Mesas të Salarisë, mblodhi pleqtë e burrat e fshatit, nën një lis, në shesh të fshatit dhe i pyet për tiparet e fytyrës, …për veshjen dhe punoi shumë me nipin e Selamit që ngjante shumë me të. Dhe bëri atë portret që njohim: me pamje ballore, me qylaf të bardhë dhe mbi supe atë gunën çile që i mbeti përmbi tela. “Guna çil’e pela çile” regjistron kënga e vjetër. (Në zhargonin lokal, Dorì quhej kali i kuq, Kërri – i grivër, i errët, Gjok – ai më i çelti, Çil – kali i bardhë, Hallat – i verdhi dhe Karah – i ziu). Kur e pa nënë Safja portretin e të kunatit, u prek aq shumë dhe e mbajti në gji një copë herë me ligjërime të përvajshme: “Lemani, që ta ngro’ pak,/ e varfëra,/ t’i jap shpirt e t’i jap gjak,/ e varfëra…/ kjo ë’ fytyra vëlla,/ e varfëra”. Në këtë shtrat të dhembjes së madhe krenare, vjen një sokëllimë me vetëtimë nga brinjat e Smokthinës që trazohet e bie bubullimat që ushtojnë nga malet e Çipinit: “Një kuje nga Matogjini,/ Gjëmon Boderi, Çipini,/ Thonë u vra Muedini,/ I pari tek hapej tymi,/ Tek hapej tymi dhe flaka,/ Në ato majat e larta./ Sojë trimi e gju’ birbili,/ Ç’ e mbaj me vete Qazimi,/ E kish zgjedh’ për sua trimi./ Osmëni me gojë thirri:/ – Nga na vete Muedini?/ – Ja, poshtë grykave hyri./ Në ato grykat e larta,/ Të dukej Vlora dhe Narta./ Të vran’ o Muho, të vranë!/ Topçiu , a past’ belanë!/ Të dha një gjyle në ballë,/ ta hodhi poshtë gjerdanë,/ ta humbi fare nishanë./ s’t’u ndodh as Demiri pranë,/ Se një plumb e kishte marrë,/ E nisën për në spitalë”. Këngë të tilla të përvajshme qëndiste Perlat Hasani, një autoritet i folklorit jo vetëm në krahinëzën e Smokthinës, por edhe më gjerë, veçse është i një periudhe të mëvonshme, pra nuk është dëshmitar i drejtpërdrejtë i ngjarjeve, por i frymëzuar nga shëmbëlltyra e bashkëkrahinarëve të tij, që i tregojnë veteranët e Njëzetës, ai bën e këndon këngë, të cilat, edhe pse me një stil më dinamik, përsëri janë në taban, si stafetë e shtratit të tyre tradicional. Muhedin Mystehak Curraj nga Matogjini u vra më 22 korrik 1920. Nga ky tekst kemi një përshkrim të përkryer të poetit popullor për trimin e Qazim Koculit e të Osman Haxhiut, të vëllait të Demir Mystehakut, komandantit të Çetës së Matogjinit dhe kuptojmë se kënga është relativisht e re, krahasuar me ato që bëheshin e këndoheshin në zjarr e flake për flakë me pushtuesin. Një tjetër përjetim më të gjerë epikoemocional na vjen nga vargjet që nisin si vaj, si vajtim për katër djem të rinj nga Vajza e Vlorës, rënë në luftimet për marrjen e Kotës: “Në Vajzë katër u vranë/ U’ derëzeza djem-o!/ dhe vijon e përfundon si një këngë e përvajshme, se dallon që ngashërimat vijnë meditative, përshkruese dhe të tipareve fizik e të luftëtarëve: Mitroloz, a paç belanë,/ Vrave Shakon e Mezanë,/ Muhamet Maskën, o djalë,/ Begë Hitua pak i çalë,/ ecën avash e ngadalë,/ s’e peshonte istikamë./ Kush e një Ramo Sinanë?/ Burr’ vjetër i paarmë,/ që përfundon me një similitudë të fuqishme si e zbritur nga këngëte kreshnikëve: me në dor’ një goxha darë,/ i pret telat si korçanë! Është i nohur vajtimi për Selam Musanë: “-Pëllua, Selam, pëllua,/ e zeza ç’më gjeti mua,/ mbeti shala në katua,/ si ti kë do kem- ë sua,/ kë do kem sua e fis,/ që të na dalë varis,/ për halle të Shqipërisë./ Do të qa e të marr malë,/ hajmedet, që s’le një djalë, / ja Magripnë, ja Tajarë! E kemi shënuar se të dy djemtë e S. Musait, Magripi dhe Tajari kishin vdekur përpar të atit, njëri 10 tjetri 16 vjeç, kështu që ai nuk la pasardhës e, sipas Kanunit, u mbyll ai prag se s’ka mashkull pas. Vajet për dëshmorët janë kënëg për trimat. Një vajtim tipik, vaji i njërës prej vajzave të Selamit, çupës së dytë, Mira Musait, e cila ka qënë fort e lidhur me të atin. S. Musai i çonte dhëntë në kullotat verore të rrethit të Skraparit: “Bëre poshtë nga Babica,/ trim, o more trim,/ babaj im , o trim,/ me treqin’ e ca komita/ e zure topin nga grika!/ Te Babica, mi hapsanë,/ të vranë baba, të vranë!/ Mbenë sheshet e Skraparit,/ vrrasin dhënt’ këmbëssë malit./ Korbecët po ulërinë,/ kal’ i kuq po hingëllin,/ po pret t’i varësh tagjinë. Kemi këtu një shembull tipik të kalimit të vajeve në këngë trimërie. Siç shihet kënga në fillim ka qenë vaj. Duke u çliruar nga vargjete e fundit (v. 8 – 12), që shprehin elemente intime elegjiake, ka filluar të këndohet rregullisht si këngë e gjinisë së epikës. Janë shumë të tilla, por po citojmë vargjet ku, si shqiponjë e dalë nga shkëmbi, nëna me stoicitet Ajkune qan e këndon djalin e saj dëshmorin Razip Hito, qan dhe hallet sociale: “O Razip, të keqen nëna,/ nuk durohet hasmi brënda,/ shko biro bashkë me shokë,/ mos u kthe sa të fitosh,/ Në u vrafsh, vritu në këmbë,/ dekja të mos të të trëmbë/ Të keqen që më nderove,/ porosinë ma mbarove./ Të kesh rritur me thërrime,/ hallall e paç sisën time./ Ti m’u vrave bir, m’u vrave,/ neve prap po me halle…

Dhe kënga e popullit, në hapësira jo kaq të ngushta, por me dimensione më të gjera, gjithmonë brenda rrezes së “kompasit” folklorik, përshkruan habinë e Evropës: “Evropa shkruajn’ e thonë,/ bëhet dyfek në Vlorë…”, por qan edhe birin e Salarisë fisnike, ashtu si i ka hije labit, trimit, shqiptarit jo me ligje por me këngë: “Me katërqind komita,/ Bëre poshtë nga Babica,/ E zure topin nga grika,/ Italianët nga frika,/ U trëmbë, sa u ra pika./ Tepelenë, pse vajtoni?/ Selam Musanë kërkoni,/ Trim’n e mir’ mo’ e harroni!”. Ky cikël merr lëndë nga këngët e periudhave pararendëse, le, ndryshon e krijon të tjera, sipas rastit. Në cilklin e EHLV vërejmë të njëjtën psikologji, të njëjtin zhargon, të njëjtën dhembje, të njëjtën krenari dhe të njëjtin humor apo ironi.

Nuancat folklorike variojnë në varësi të botës emocionale hde përroit të brendshëm që gurgullon në shirtin e krijuesit, bartësit, përdoruesit të kësaj lloj kënge. Koloriti gjuhësor lokal, koloriti psikologjik, koloriti kostumologjik, interpretative, gjestikulativ etj., merr në vijim trajta më përfaqësuese në arsenalin kombëtar, duke e pasuruar atë. Rrethanat historike, ndryshimet social – ekonomike, mos pasja më nevojë për to bëri që ato të tkurren, të mpaken, të mplaken dhe të kalojën në jetë pasive, të ruajtura nëpër arkiva si relikte të shpirtit të popullit për të kaluarës historike. Kështu ato kanë dalur nga qarkullimi, përbëjnë një repertor pasiv dhe bartin vlerat si dëshmi dhe kujtesë folkorike e një ngjarje të rëndësishme për HSH, siç është LV. Gjatë hulumtimit krahasimtar kemi hasur në një farë moskokëçarje ndaj disa figurave apo ngjarjeve të Njëzetës. Për këtë mosinteresim të folkorit ndaj disa personave me emër në drejtimin e LV, siç dolën shumë anëtarë të KMK, apo dhe ngjarje me peshë në ecurinë positive të kësaj lufte, sidomos ato të rrafshit diplomatic, jemi në një mendim me sqarimin e studiuesit Xhagolli, sipas të cilit “Ky lloj indiferendizmi i këngës historike mund të shpjegohet edhe me mungesën e informacionit rreth ngjarjeve apo figurave historike”.

*) drejtor i Bibliotekës Qendrore “ Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, ALBANIA

[1] KONFERENCA e Parë e Studimeve Albanologjike (15 – 21 nëndor 1962), bot. i USHT, IHGJ; BOGDANI, Ramadan: Disa veçanti të muzikës sonë popullore, Tiranë, 1965, f. 33

[2] DIBRA, Miaser: Hyrje në folklor: cikël leksionesh [dispencë, Tiranë, 2011

[3] BAJRAMI, Ruzhdi: Bolena në optikën historike, Vlorë, Triptik, 2009, f.346