Elez Osmani/

Nuk arriten për ta festuar 28 nëntorin!

Më 28 nëntor të vitit 1988, ditën e festës Kombëtare të Shqipëtareve, në të gjithë diasporën shqiptare që jetonte në SHBA, u hap lajmi i vdekjes aksidentale të Ing. Vasil Gërmenjit , një prej personaliteteve më të spikatura të mërgatës antikomuniste, dhe bashkëshortes se tij. Vdekja e Ing. Vasil Gërmenjit në atë kohë u përcoll pothuaj nga i gjithë shtypi shqiptar antikomunist i Perëndimit. Gazetat dhe revistat e ndryshme shqip dhe anglisht, vdekjen tragjike e pasqyruan me tituj te medhenj ne faqet e para. Ato lajmronin dhe jepnin një përshkrim të përmbledhtë të veprimtarisë politike të të Gërmenjit.Poashtu shtypi lokal në gazetën kryesore të qytetit Inverness të Florides qëndrore e pasqyroi vdekjen aksidentale te Gërmenjëve.Me një artikull ballor “Patrioti shqiptar vdes në një aksident automobili” të ndodhur tamam më 28 nëntor 1988. Gazeta në fjalë jep një përshkrim të veprimtarisë politike të Gërmenjit…

Kush ishte Vasil Gërmenji ?

Punëtor i vyer, diplomat i shkathët, politikan, shqiptar i matur, i patundur në mendimet e veta. Gazetar i shquar dhe nënkryetar i Federatës Ndërkombëtare të Gazetarëve të Lirë. Poet satirik e thumbonjës. Anetar i “Komitetit Shqipëria e Lirë”, anëtar dhe kryetar i “Asamblesë së kombeve të Robruara të Euvropës”. Atdhetar shpirt-madh i pa lodhur, i pa përtuar, që përherë ishte në krye të punëve të Shqiptarisë, me ide të qarta për një Shqipëri të lirë dhe të vërtetë. Patriot i rrallë, shëmbullor dhe fort i denjë i të parëve të tij të shquar, që për lirinë e Atdheut dhanë jetët.

Vasi Germenji lindi në 1909, në Manastir, në hotelin e njohur “Liria”, pronë e vëllezërve Gërmenji. Në fakt këtë hotel e kishte hapur Themistokliu bashkë me vëllanë, Telemakun, babain e Vasilit, kur u kthyen në atdhe pas nëntë viteve në kurbet, dhe u vendosën në qendrën e Vilajetit në Manastir. Aty hapën hotelin “Liria” në fillim të vitit 1908.

Përveç dhomave për fjetje, ai kishte një restorant, një sallë të madhe për konferenca dhe një bibliotekë që mund ta shfrytëzonin të gjithë. Në një dhomë të fshehtë ndodhej shtypi kombëtar: libra, gazeta dhe revista të shtypura në gjuhën shqipe në Sofje, Bukuresht, në Stamboll, në Boston e gjetiu. Ishte vend i tubimeve të rinisë shqiptare që në atë kohë shkollohej në qytet. Ndihmoi për organizimin e Kongresit të Manastirit, që u mbajt po në atë vend, pra në hotelin e tij. Vasili kishte mbetur jetim që fëmijë, andaj ishte rritur në familjen e xhaxhait të tij, duke pasur si nënë Evdhoksinë dhe si baba, Themistokliun.

U shkollua në Korçë, në Liceun Kombëtar. Studimet e larta i përfundoi në vitin 1933, në Marseille të Francës për inxhinieri hekurudhash. Kthehet në atdhe në vitin 1934 dhe emërohet profesor në Shkollën Teknike të Tiranës, ku në këtë detyrë qëndroi deri në pranverën e vitit 1939. Në ndërkohë, gruaja e tij franceze, Gerameina, ishte caktuar profesoreshë e frëngjishtes në Institutin “Nëna Mbretëreshë”.

Në prill të vitit 1939, kur Shqipëria pushtohet nga fashizmi italian, Vasili, në shenjë proteste, largohet përfundimisht nga atdheu dhe vendoset në Marseille të Francës. Aty kishte hapur një punëtori ku punonte si këpucëtar, bashkë me të shoqen. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, merr pjesë në forcat e rezistencës antifashiste franceze dhe ishte bashkuar me grupin që kryesohej nga presidenti i mëvonshëem i Francës. Z Mitterand. Pas fitores, Vasili kishte fituar Medaljen e Klasës së Parë për “Çlirimin e Francës”. Medaljen dhe diplomën e mbante përherë në dhomën e fjetjes por edhe i mbarte kudo që shkonte.

Pas Luftës së Dytë Botërore, në Shqipëri pushtetin e marrin komunistët. Por, Vasili nuk ishte kthyer në Shqipëri. Përkundrazi, ishte përfshirë në krahun e lëvizjes demokratike, antikomuniste të mërgatës shqiptare. Gjendja e përgjithshme shoqërore, kudo në viset shqiptare, po përkeqësohej . Kush mundej largohej nga vendi, kryesisht të rinjtë, merrnin rrugën e mërgimit, me shpresë se nga andej mund të ndihmohej edhe familja, edhe vendi, kurse në rastet më të mira për të bërë shkollë në shtete të tjera. Ky fat ishte përcaktuar edhe për Vasilin. Mehmet A. Beqiraj 22 Shtator 1953 për Germenjin shkruan:.. Kam plotësuar në lidhje me personin t’uaj,.. me jeteshkrimin t’uaj aq të shkurtër dhe kuptim-plot: “Malësor i jugut, ish- profesor i teknikës, mërgimtar nga të parët në tufën e mërgimtarëve të luftës së dytë botnore, dhe zanataçi i thjesht në kohën e sotme, ku duhet të ishin rekrutuar dhe aktivuar shumë me drejtësisht dhe fuqimisht vlerat intelektuale të mërguemit.”

Dhe kjo nuk ishte e lehtë, për një djalë jetim, si ai, për një njeri të lindur e të rritur në një vend me gjendje ekonomike te rënduar.

Jeta e familjes ishte bërë shumë e rëndë, për të mos thënë e padurueshme. Andaj, Vasili i hyri rrugës plot halle të jetës, me dëshirën për të jetuar ndershmërisht dhe me vullnetin për t’i bërë ballë të gjitha pengesave dhe telasheve të saj. Ai e kishte të qartë se në Perëndim koha nuk priste. Njeriu fatin e ka në dorën e tij. Ai punonte, studionte dhe merrej më çështjen e kombëtare.

Këto fakte ai i pohon edhe vetë në një letër që ia dërgon një mikut të tij, më 5,gusht të vitit1952, nga Marseja e Francës.”Nuk mund të te përgjigjem shpejt, sepse kam qenë i zënë me punët e Gazetës, dhe puna e përditshme më merr kohë dhe s’më le të lirë. Ndofta nuk e di, se për të jetuar punoj si kundraxhi, dhe se kundraxhinjtë kudo në Evropë, nuk kanë një jetë të kollajt…”. Sepse ai,këpucëtari “Ngrihet që me natë,Bën zanat të ngratë,Me bizë dhe pe, Të çlodhet ska nge”Pastaj në letrën e cituar vazhdon: ‘‘ Problemi i jetesës është tepër i vështirë? Për veten time, me gjithë titujt dhe diplomat, jam i detyruar të mbulos këpucët e miletit, për të nxjerrë me zor një kafshatë bukë të matur shumë. Prej kësaj kafshate, duhet të heq një copëz të vogël për të nxjerrë atë fletushkë, që është për shumë prej nesh që jetojmë në oksident. (…) Dua të te them se ne nuk jemi gazetarë dhe shkrimtarë të zanatit, por vetëm të rastit. Këtë e bëjmë vetëm se ata që kanë cilësira më tepër se na, i kanë venë më shumë në shërbim të vetes së tyre se sa të SHQIPERISË.”

Gadi për të gjithë tē mërguarit, pozita shoqërore dhe gjendja ekonomike ishte e njejtë.…”depresjoni shpirtnuer i nji të merguemi që asht i detyruem me punu dita- ditës për të mbajtë familjen me grue e dy fëmij, thekson dr.Nush Bushati, ne një letërkembim me Vasilin. Punën, ma ka ënda kurdoherë, por punë të tilla që i përshtaten mësimeve qi kam ba, e jo punë të mërzitshme sa për të fitue bukën e përditshme, pos kësaj, më vjen shumë keq që s`jam tuej marrë pjesë në veprimin e emigracijonit për lirimin e vendit t`onë.

Ata që e kishin njohur tregojnë se Vasili ishte djalë i shoqërueshëm. Me këdo që rrinte e bënte shok. Dhe kishte shumë shokët , e njëri prej të cilëve ishte Enver Hoxha, me të cilin Vasili kishte lidhje shoqërore (miqësore) në Korçë e në Francë, por ne atë kohë Enveri nuk ishte i “kuq”.

Vasili në ditarin e tij ka shënuar

“Enveri, ishte njeri i së majtës. Ai diti dhe mundi të vendosë në vend, një regjim diktatorial komunist. Ishte njeri i së majtës, si po thuajse gjithë, ose shumica e rinisë se para 39- tēs. Por megjithëse i ka 40 e sa libra që ka shkrojtur mbi komunizmin, ai nuk ka qenë kurrë komunist. Por megjithatë ai diti dhe mundi të vendosë në vend, një regjim diktatorial komunist. Kështu solli atje një ideologji të huaj, pak të përshtatshme me ndjenjat dhe mendimet e shumicës dërmuese të popullit patriot (shqiptar). Këtë e dinte aq qartë sa që kurdoherë që duhej të kërkonte sakrificë nga banorët, këtë e ka kërkuar në emër të atëdhe dashurisë”

Shoqërisë së tij, me shokun e rinisë, shpejt do t’i vijë fundi. Me përfundimin e Luftës së Dytë Botërore, kur në Shqipëri shtrihej diktatura komuniste, ndonëse Enveri e kishte ftuar që të kthehej në Shqipëri.

Polemika me Behar Shtyllën

Ftesën që i bëhet Vasilit për t’u kthyer në Shqipëri, ai e refuzoi me përbuzje. Dr. Ramazan Shpati e përshkruan bisedën që kishte zhvilluar Vasili me Behar Shtyllën, në Paris, në vitin 1947. Konflikti i tij i hapur me Shtyllën kishte filluar rreth çështje së Kosovës. Pasi Vasili e kishte pyetur z. Shtylla për çështjen e Kosovës, kurse i ai i kishte thënë se mjaftë kemi në Shqipëri një milion injorant, (atëherë thuhej se Shqipëria kishte një milion banorë), pa i shtuar edhe katër-pesëqind mijë injorantë të tjerë. Vasili ishte revoltuar dhe ia kishte përplasur në fytyrë: “Këtë tradhëti të lartë kombëtare do ta paguani shtrenjt”, dhe ishte larguar pa u përshëndetur me të, megjithëse e njihte me kohë. Këtë takim ne një formë më të gjerë e rrëfen edhe vetë Vasili më rastin e mbajtjes se Kongresit të parë te Lidhjes së Prizrenit në Mërgim ne New York, ku mbajti një fjalë rasti: “….Pas luftës më 1946, kur isha duke punuar në Marseille të Francës, erdhi në dyqanin tim një zyrtar i lartë i Partisë Komuniste të Tiranës.Atëherë ai ishte gazetar dhe tani është diplomat. Ka qenë edhe dy tri herë delegat në Organizatën e Kombeve të Bashkuara në New York, Behar Shtylla dhe Nesti Nase.

Ai me entusiazëm dëftonte për Fitoren qe kanë berë(komunistë) dhe, ndër të tjera,theksonte vëllazërimin qe kanë me Jugosllavinë titiste dhe ndihmën e madhe që u jep kjo, etj. Si mbaroi së foluri ia bëra vetëm këtë pyetje. Meqenëse ju e paskeni kaq mirë me Jugosllavinë, përse vallë se kërkoni që tju jap Kosovën? Ai mu përgjigj: Ti po llafosesh si nacionalist dhe kapitalist: Jugosllavia i don shqiptarët e Kosovës dhe ata i kanë fituar te drejtat e tyre:ne kemi luftuar për socilalizëm dhe kemi mjaftë luftë të brendshme ne Shqipëri me një popull injorant që është i tërhequr nga ndjenja fetare dhe nacionaliste, dhe nëse fusim e dhe një milion reaksionar të tjerë nga Kosova, ne nuk mund ta mbajmë Shqipërinë.Ky ishte justifikimi i Tiranës komuniste për ta lenë Kosovën shqiptare nen Jugosllavi”

Menjëherë, pas refuzimit me përbuzje të bashkëpunimit me një qeveri diktatoriale, për të cilin thuhej se ishte nën urdhrat e komunistëve serbo-malazez, ai filloi fushatën politike e mediatike kundër regjimit të Enver Hoxhës.

Nxjerrja e Gazetës “I merguemi” dhe “Liri e Kombit”

Pasi puna e këpucëtarit i shkoi mirë, Vasili e vazhdoi atë punë, edhe pas luftës dhe, bashkë me tiranasin Dr.Ramazan Shpatin, filluan të botojnë një gazetë me titull “I Mërguemi”, në gjuhën shqipe dhe në gjuhën frënge,pastaj e shendrroj në “Liri e Kombit”

Ky organ mediatik në vetvete zë një vend të konsiderueshem në historinë e medias shqiptare në diasporë dhe në historinë e shtypit shqiptar. Kjo dëshmon se veprimtaria e patriotëve antikomunistë në mërgatë përbën një aspekt të rëndësishëm historik të kësaj mërgate e cila meriton që të ekspozohet dhe të studiohet më shumë nga ekspertët e shkencave politike dhe të medias shqiptare.

“I Mërguemi ” ishte një zë potent dhe përbashkues për kauzën e shqiptarëve të mërguar dhe antikomunistë. Ishte një media që mbajti gjallë dhe bashkoi veprimin patriotik, publicistik, kombëtar e atdhetar shqiptar.. Shtypi i mergatës ashtu si mërgata, ne tërsi përbëjnë krenari kombëtare, histori të lavdishme e të qënësishme idenditare, e përpjekje të pashtershme për komb, atdhe dhe çështjen kombëtare.

“Plot dhe plot Shqipëtarë kanë dhënë jetën e tyre për Atdhe (shembullin më të mirë për mua ma kanë dhënë prindërit) dhe të tjerë, sot në Shqipëri vuajnë dhe lëngojnë po për këtë gjë. Duhet edhe ne që kemi luftuar të rrojmë të lirë të bëjmë diçka për atë të shkretë dhe që na dhimset aq shumë. “Kemi shkuar prej Shqipërie, por atje kemi lënë njëkohësie me zemrën tonë edhe te dashurit tonë , prindër, gjini, far’e fis dhe miq të shumtë për të cilët na digjet zemra” Nuk na pëlqejnë parullat,veçanarisht ato që premtojnë vdekje, prerje,varje,vrasje dhe kusur, kujtdo qoftë. Parullat vdekjeprurëse mbajnë erë diktature.

Diktature fashiste dhe diktatura e kuqe :” Të dyja janë një llojt”

Gjatë botimit të përkohshmen “I merguemi“, në Francë, në vitet 1950-1954 te cilën pas dy vjtesh e shëndrrohet në“Liri e Kombit”, shkruan artikuj dhe analiza kundër regjimit komunist, të cilin e akuzon, përveç rrugës të gabuar që kish marrë brenda vendit, edhe për tradhëti kombëtare lidhur me fatin e Kosovës,edhe sot kur e shfleton ndjen një krenari të veçantë për rolin e kontributin për shqiptarinë, peshën e mendimit, forcën e argumentit, thellësinë e trajtimit e mbi të gjitha depulesën e amanetin për kauzën kombëtare .Pastaj analizon thellë zhvillimet e brëndëshme në Shqipëri dhe në Europën qendër-lindore.

“Sot në Tiranë mbretëron një diktaturë e urryer kriminale, nuk del një gazetë e pavarur, nuk shkruhet një kartolinë private. Me gjithë parullën e luftës “Liri Popullit”, popullit liri nuk i dhanë. Nuk i dhanë as bukë dhe as veshmbathje. E futën në punë të detyrushme. Edhe sikur të ndërtojnë vepra madhështore, arti apo teknike, që mund të mbeten gjatë, ato do të na kujtojnë … diktaturë… Mjaft diktatura dhe diktatorë! Të punojmë për një demokraci të vërtetë!” – kështu do të shkruante Vasili në një prej numrave të gazetës së tij “Liri e Kombit”.

Pra nuk është e rastësishme veprimtaria atdhetare e mërgatës shqiptare. Nuk mund te kalohet këtu fakti , se Vasil Gërmenji me shokë, ne kushte shumë të vështira e nxori gazeten “I merguemi”, dhe e dërgonte te bashkatdhetarët e mërguar dhe i informonte rreth gjendjes së mjerë në atdhe, nga i cili ishin të tretur , mbi 15 mijë njerëz, dhe gjendeshin neper kampe te ndryshme anë e mbanë botës. Ata nuk kishin asnjë burim informacioni, për familjete tyre, farefisin e tyre dhe atdheun e tyre,si dhe për çështje tjera.

“ I Mërguemi ” mbetet një vlerë në historinë e medias ne diasporë, që në trojet shqiptare njihet fare pak. Nëse do të studiosh e vlerësosh punën dhe përpjekjet historike të një mërgate, shqyrtimi i medias fakton dhe evidenton gjithçka. Ky organ mediatik, shpreh peshën intelektuale të mërgatës, fuqinë e veprimtarive, çështjet e ngritura e mbi të gjitha patriotizmën që ka qenë frymëzim në të gjitha aktivitetet kombëtare e komunitare e antikomuniste të mërgatës.

Ai gjatë veprimtarisë së tij atdhetare-diplomatike asnjëherë nuk e ndau çështjen e Kosovës nga kauza e bashkimit kombëtar. Në shtypin e tij, përcjell me vemendje çdo lloj zhvillimi të brendshëm në Jugosllavi. Gadi ne çdo numër të fletes (siç e quan ai) “I Merguemi” gjenden artikuj për Kosovën, saqe të krijohet përshtypja se, Ramazan Shpati, oratk, bashkëpunëtor dhe kumbar i emrit te gazetës”I merguemi” e kishte vetem këte detyrë.

Mergimtarët, anipse ballafaqoheshin me teleshe te jetës në mergim, ata më së shumti i mundonte copëtimi i trojeve shqiptare,dhe shpreheshin me tone kritike :” Tash në këto kohët e fundit ka hyrë grindja edhe ma tepër. U bëmë turpi i botës, se për fat të keq, janë tue shkrue edhe ne gjuhë të hueja. Pastaj ajo që mue më prek ma tepër asht se për Kosovën e gjorë kërkush nuk po shkruen asgjë, pse duket se kan frigë se mos e zemrojne zaptuesin. Por atëherë le të heqin dorë ma mirë e le ta shpallin se nuk u intereson të mirren me atë çështje . Unë jam tue vazhdue nga pak me temen e Kosoves e mbas do kohe do ja u dergoj. Por nuk e dij a do kete vleften e duhun mbasi si Komiteti ashtu edhe partit e tjera e kan lanë fare mbas dore kete çashtje jetike te vendit t’one.”

Në kushtet kur shumë botime botoheshin jashtë Shqipërisë, ku fjala nuk ishte e censuruar, e kufizuara, e varuar nga politika shtetërore, organet e shtypit në Emigracion u bënë tribuna kryesore e mendimit te lirë politik e shoqëror shqiptar, natyrisht edhe për çështjen e Kosovës. Në to gjetën pasqyrim ,në radhë të parë idetë për ruajtjen e kufinjve toksor dhe çlirimin e popullit shqiptar nga komunizmi. Pjesa më e përparuar e atdhetarëve, e sidomos intelektualët luftonte me këto mjete, dhe nëpërmjet organeve të shtypit mbronin programin e tyre për lirimin e Shqipërisë nga komunizmi, por kishte edhe ide radikale dhe shpreheshin për realizimin e tij me anë të kryengritjes së armatosur.

Kontribues i shquar në kulturën shqiptare

Vëllimi i shkrimeve të Vasil Germenjit, është mjaft i gjerë, edhe duke krijuar larg atdheut, ai bëri një gazetari shqipe, që ishte një shkollë mendimi. Ata që kanë pasur rast të lexojnë shkrimet e tij, e vlerësojnë veprën e Vasilit, dhe konsiderojnë si të pashmangshme, për të kuptuar mendimin shqiptar të kohës.

“Vasili qe prolifik,(pjellor) në shkrimet, në artikuj dhe publikimet e tija në mërgim janë të shumta.Fatkeqësia është se ai përdorë shumë pseudonime dhe rrallëherë e nënshkruante artikullin.Nuk qe antarë i asnjë partie politike dhe punoi me dashuri e vendosmëri në Komitetin “Shqipëria e Lirë” dhe mori pjesë me gëzim në të gjitha veprimtarit e bashkësive shqiptare n’ë Amerikë e në Evropë.Ai qe një poet popullor me tepër satirik. Shumica e poezive janë botuar në gazetën e Vatrës “Dielli”, ne fleten “ I merguemi” ose disa edhe në gazetën “Liria e Kombit”, Disa artikuj u botuan edhe në gazetën “Shqiptari i Lirë” dhe në revistën “Koha e Jonë”, etj. Por, vollumi i shkrimeve të Vasl Germenjit është mjaft i gjerë, në shqip në frengjisht dhe anglisht. Ai duke krijuar larg atdheut bëri një prozë shqipe, një poezi shqipe, një gazetari shqipe, inicoi një shkollë mendimi të pa varur, jashtë ndikimeve të partive politike nacionaliste në mërgim.

Mërgata shqiptare në diasporë dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, gjithnjë ishte në lëvizje, në shërbim të lirisë së Kosovës dhe shqiptarëve të tjerë ne ish Jugosllavi, por pa e lene anash ndryshimin e regjimit komunist në Shqipëri dhe demokratizimin e saj. Fatmiresisht, për ti dalur zot shqiptarisë, u bashkuan të gjith dhe në fund te shekullit XX-të trokitën për herë të parë në derën e duhur, në Washington.

Kësaj çështje i erdhen në krah,ndër vite, sa e sa patriot,intelektual, jo komunist, pra shumë sish, ish faktorë politikë të Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore të cilët me instalimin e komunizmit në Shqipëri, duhej të iknin nga vendi. Shumë prej tyre bashkëpunuan me qeverinë perëndimore dhe shërbimet sekrete në rrëzimin e komunistëve dhe ndryshimin e formës së regjimit në Shqipëri, sikurse edhe për çlirimin e Shqiptarëve në trojet e tyre etnike. “ Dhe këta shqiptarë nacionalista,qe me shpirtë ndër dhambë, kaluen në botën e lirë.

Dikush, tue u përshkue nepër plumba e dikush, tue u depertue nëpër tela me gema. Dikush, tue u hjedhun në detë e, dikush, tue notue nepër liqej e nepër lumej. Tue kapërcyem njimijë e sa rreziqe, të lodhun e të shkallmuem, mujtën me u hjedhun e me u strehue në botën e lirë demokratike.Dhe kështu, filloi nji jetë e re’ e ndoshta,ma komode se ajo, qi, dikuer, kishin në Shqipni. Me gjithë këtë, nacionalizmi shqiptar, tue i lanun në nji anë komoditetet, u interesue per fatin e Kombit. Nuk e humbi shpresën, nuk e harroi idealin, për të cillin u flijue. Aj, vendosi mos me i ndërrue ditët e para per të mbramet. Si pasojë e këtij kujdesi, nacionalizmi shqiptar në mërgim, filloi me u rreshtue në grupe e në partina të ndryshëme për me e vijue luftën e vet të shenjtë.”

Mërgata nacionaliste shqiptare,me deklarata, me protesta, me fletore(revista) me libra, e përgjithësisht, me shtyp dhe në menyra tjera, mundi me e fitue opinionin e botës së lirë në dobi të çashtjes shqiptare,në çdo kand të lamshit të dheut Mërgata shqiptare, ka mund me marrun pjesë dhe në formacione të ndryshëme e në organizata ndërkombtare, të cillat dhe ka mund me i bindun përgjithësisht përmbi realitetin shqiptar në Ballkan. Ka ba edhe menyra tjera shërbimi.. Pra, çdo shqiptar nacionalist i vetëdijshëm, në mërgim, me fuqin dhe me mundësin, që i ka, asht në krye të detyrës, sado qi takatet ndryshojnë.” Pervec aktivitetit të tyre politik ata i kushtuan kujdes edhe mediave te shkruara

Pikërisht në ato vite të vështira, krijohetn levizja politike e në diasporë.Me sygjerimet e miqëve nderkombëtar formohet Komitetit Kombëtar nShqipëria e Lirë’’, anëtar i të cilit, më 1955, emërohet edhe Vasil Germenji.Më vonë, në vitin 1957 kur u riformua Komiteti “Shqipëria e Lirë“, në New York, është emëruar anëtar i Komitetit Ekzekutiv, .

Trakt i K.K.SH.L., botuar ne fagen e pare te gaze”Shqiperia”, 28 Nëntor 1951. Sipas te dhenës

te Komitetit, 5.000 kopje te kesaj gazete janë hedhur me aeroplan ne Shqipèri, ne orêt e para

te mëngjezit, ditën e Festès Kombetare.

Dr, Krasniqi riorganizoi Komitetin “Shqipëria e Lirë” brenda disa ditësh dhe filloi me një herë nga puna. Nga 40 anëtarët e më parshëm, ai zgjodhi vetëm katër përsona: Sotir Avramin, Vasil Gërmenjin, Kapedan Ndue Gjomarkajn dhe prof. Nexhat Pëshkëpinë. Sekretar e emroi prof. Konstantin Vangjelin. Një vit më vonë Krasniqi emroi edhe tre këshilltar të Komitetit: Mehdi Frashërin, prof .Karl Gurakuqin, dhe z.Ali Këlcyrën… Siç duket nga përberja kishin në konsideratë çelsin regjional dhe fetar. Komiteti “Shqipëria e Lirë” u drejtua nga prof. dr. Rexhep Krasniqi plotë 35 vjetë deri në përmbysjen e regjimit komunist në Shqipëri. Kishte zyrën qendrore në New York dhe shtypin e vet shqip dhe anglisht, dhe veproi me sukses dhe respektim të veçantë si në mesin e mërgatës politike shqiptare, të komuniteteve shqiptare të diasporën të paraluftës dhe në qarqet më të larta të vendeve të lira perendimore në fushatën politike kundër sllavo-komunistizmit sovjetik.

Në Komitetin e dytë, kur qe riformuar në Romë, në ato vite të vështira, anëtar i tij qe emrua edhe Vasil Germenji, ndërsa kur u riformua Komiteti “Shqipëria e Lirë “ në New York,Vasili u emrua antar i Komitetit Ekzekutiv, në vitin 1957.

.

Hapat drejtë karrierës

Vasili,nënkryetar i Federatës Ndërkombëtare të Gazetarëve të Lirë,nenkryetar dhe kryetar i ACENit.

Theksuam më parë,se në gusht të vitit 1949, kur u shpall në Paris Komiteti Kombëtar “Shqipëria e Lirë” nën kryesinë e Mid’hat Frashërit. Vasil Gërmenji ishte njëri prej anëtarëve aktiv të tij. Ndërsa nga viti 1955, Zoti Gërmenji ka qenë kryetar i Dërgatës Shqiptare pranë Asamblesë së Kombeve Europiane të Robëruara, dhe anëtar i Komitetit të Pergjithshëm te kësaj Asambleje. Mirëpo, Vasili do të zgjidhet dy herë kryetar i këtij Komiteti. Në këtë cilësi ka qenë dy herë në Tajpei dhe në kryeqytete të ndryshme të Azisë. Kjo organizatë antikomuniste, me juridiksion botëror, kishte mbështetjen morale dhe materiale të qeverisë amerikane dhe veprimtaria e saj shtrihej kryesisht në popujt e robëruar të Europës Lindore.

Aktiviteti i Vasilit ishte i thukët .Kështu ai në tetor të vitit 1962 zgjidhet nënkryetar i Federatës Ndërkombëtare të Gazetarëve të Lirë. Në tetor 1968 Vasili zgjidhet përseri nënkryetar i Federatës Ndërkombëtare të Gazetarëve të Lirë. Nga ajo pozitë kishte mundësin qe të komunikoj me botën për ta plasuar të vërteten mbi shqiptarinë.Ndaj është e gjatë lista e intervistave, fjalimeve, konferencave shkencore, analizave, debateve dhe shkrimeve të tij të ndryshme me karakter kombëtar dhe ndërkombëtar.

Gjatë karrirës së tij ai shkroi qindra artikuj, analiza dhe raporte diplomatike. Shpesh u shkrua për rolin dhe veprimtarinë e tij si dhe për takimet e tij te nivelit më të lartë në Washington, dhe me burra shtetesh e diplomatë të vendeve të ndryshme të botës së lirë Europiano – perëndimore dhe aziatike,ku stigmtizonte drejtëpërdrejtë shkaktarët që krijuan gjendjen e mjeruar ndër shqiptarë.

Polemika me perfaqësuesin jugosllav

Në shtator të vitit 1958 Vasil Gërmenji, përfaqësues i ACEN-it e ngriti çështjen e Kosovës në një sesion të veçantë të Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Aty ishte i pranishëm edhe perfaqësuesi jugosllav,i cili reagoi,pas diskutiit te Vasilit.Bile e quajti edhe fashist.Por Vasili i tregoi dekoraten qe mbante me vedi, që dëshmonte se e kishte luftuar nacizmin dhe fashizmin.Pastaj jugosllavit i tha se; une i perfaqësoi shqiptarët këtu qe nga Tivari deri ne Manastir, aty ku është vendlindja ime,por shteti juaj ështëi okupator, shtypës i shqiptarëve. Perfaqësuesi jugosllave , me të dëgjuar diskutimin e Vasilit, u largua nga salla në shenjë proteste. Për këtë zenkë tē V. Gërmenjit me përfaqësuesin jugosllav shkroi edhe gazeta New York Post .

Zgjidhjen e çështjes shqiptare, Vasili e shihte si mundësi, vetëm duke u mbeshtetur te SHBA.Për këtë ishte i bindur dhe për këtë përpiqej: “ Pra deri sa të ecin sipas urdhërave të Moskës jo vetëm se nuk do të mundohem kurr që të bëjnë përqapjet e duhura për të ardhur në marrëveshje me Amerikë, por do të vazhdojnë sharjet dhe ç’pifjet më të ndyta kundër Amerikës. Cila vall qe arsyeja që Qeverija e Tiranës e dëboj Mr. Fultz-in nga Shqipërija ? Mardhanje të mira në mes të Shqipëris dhe Amerikës do të kemi nga dita që Shqipërija do t’i thotë sikterr Moskës nga e cila s’kemi parë kurrë ndonjë të mirë.” Konludon me te drejtë Vasili,në gazetën e tij “I merguemi”.

Kurse ne diskutimin e tij (hearingun) para një Nenkomisioni të Dhomës Amerikane, ka dëshmuar se “se populli shqiptar tani, si në të kaluarën, i ka parë Shtetet e Bashkuara si një mik të dashur dhe si një vend të madh, paqedashës dhe si mbrojtës natyror i të dobëtve. Propagandimi anti-amerikane i frymëzuara dhe i drejtuara nga rrethe sovjetike vicioze shumë vite nuk ka arritur të njollosë këtë imazh apo të shkatërrojë miqësinë e qëndrueshme që shqiptarët në Shqipëri dhe gjetkë që ndjejnë me Shtetet e Bashkuara” .

Vasili kryeson Kuvendin e Kombeve Evropiane të Robëruara -ACEN-in

Në vitin 1964, Asambleja e Kombeve Europiane të Robëruara, zgjodhi për kryetar të saj Vasil Gërmenjin, anëtarin e “Komitetit Shqipëria e Lirë” Kjo kishte ngjarë, pas një pergatitje shumë vjeçare. Z. Muharrem Bajraktari më 12 . 9. 1955 nga Roma e lajmron Vasilin se nga Sekretaria e K. K, jeni zgjedhur delegate për të marrë pjesë në një mbledhje, në Ansamblen e Kombevet të Bashkuara në NEW YORK. Mënyren si jeni zgjedhur ua njofton Z. Dosti i cili asht qenë present në komitetitn e ekzekutiv kurë asht veprue. .. Vasil Gërmenji më 15 Shtator 1955 i shkruan kolonel. Muharrem Bajraktarit: “ Kam marë vesh se juve më kini propozuar për ne NewYork për këtë gjë ju falemnderoj. Do të mundohem të veproj ashtu si më shkruani gjë që është ne interesin e kauzes së përbashkët.. Do bëj ç’shtë emundur që të mbush detyrën…Sidoqoftë ju lutem të jini të bindur i dashur Kolonel se do të bëj të pamundurën që të mproj interesat kombëtare, kundër kujt do qe do mundohet t’i cënojë.” Gjithashtue edhe Z. Hasan Dosti me 15 shkurt 56 i shkruan: “ju falenderoj për sa kini bërë pranë ACEN-it duke më propozuar si kandidat… Personalisht, nuk institoj aspak dhe juve si pas rastit veproni…

Tevona në “…Në mbledhjen plenare të Kuvend.it të Kombeve Evropiane të Robëruara (AssambJy of Captiv Nations – ACEN), të mbajtur me 15 shtator 1970, në New York, antari i Komitetit “Shqipëria e Lirë” dhe përfaqësuesi i tij përmanent pranë kësaj organizate, Ing. Vasil Gërmenji, u zgjodh kryetar për të dytën herë. Ky është një nderë që i bëhet në mërgim Shqipërisë tonë kaq të vuajtur, një njohje të kontributit të parreshtur që i ka dhënë Kuvendit, Komiteti “Shqipëria e Lirë” që prej fillimit të tij, dhe njëkohësisht një çmuarje e lartë përsonale e z. Vasil Gërmenji nga kolegët e tij të Acen-it. Nëse mendohet se zgjedhja e parë e tij ka qenë një shenjë kortezie ndaj një organizate antare, zgjedhja e dytë shquan pa asnjë dyshim prestigjin që gëzon z. Gërmenji pranë kolegëve të tij të Acen-it…”

Sensibilizimi ndërkombëtar i çeshtjes Shqiptare

Puna aktive dhe aktiviteti i tij i pa lodhur si dhe programi ne Organizatën e tij ,i dhane mundësin qe te njihet edhe me personalitet me te shquara te Amerikës.Për çdo vit mbahej « java e Kombeve te Robëruara në Amerikë »dhe aty kontaktonte përsonalitete nga me te ndryshmit, e gjere te kryetari i shtetit. Ne nje leter nga Prsidenti Nikson I shkruan; I dashur z. Germenji

“E kishe menduar të më lejoni të kisha pikëpamjet tuaja në lidhje me largimin e Simas Kudirka, detar lituanez. Si ju,edhe unë u trondita kur mësova se si u trajtua përpjekja për dezertim dhe ju siguroj se një incident i tillë nuk do të ndodhë më. Jam i vendosur që Amerika do të respektojë traditën e saj krenare për të garantuar sigurinë e refugjatëve. Me urimet me te mira .Sinqerisht Richard Nikson

‘’Perfaqësuesi i A.C.E.N.-it , Vasil Germeni, ka dëshmuar para një Nenkomisioni të Dhomës Amerikane, posaçersiht i ngarkuar të hetoj,për një rikqyrje të politikës së Shteteve të Bashkuara,per Shqiptarët. Perfundimi ka qenë botimi i dëshmisë dhe e një Raporti për Shqipërinë ne librin Captive European Nations hearing…… Jo vetëm kaq,.Vasili ishte shumë i kujdesëshem dhe vigjilente per ta plasuar te vërteten për Shqiperine dhe Shqiptarët,çdo herë, e çdo kund, kur i ipej rasti.

Leter e dreguar nga Presidenti Nikson, Vasil Gërmenjit

Vasili me të shoqen Gerameinen në sherbim të Komunitetit

Vasilin e gëzonin ecuritë e mbara në Komunitetin Shqiptar,te cilin e ndihmonte dhe perkrahte. Më 28 gusht 1955 Vasil Germenji i shkruante Mehmet Beqirit dhe i thonte:”Unë jam i martuar me një frënge prej 21 vjetç. Zonja Gërmenji ka jetuar 5 vjet në Shqipëri, ku bile ishte dhe profesore e frëngjishtes në “Insitutin Nëna Mbretëreshë” ,për 4 vjet rresht, gjer më 1939 kur u larguam së bashku pas ardhjes së italianëve në Shqipëri.”

Kur u hap shkolla shqipe per të vegjel ne Nju Jork ai e ndihmoi shumë.Dhe jo vtem ai por e dhe e shoqja e tij, profesoresha e nderuar, francezja Gerameina. Ajo, femijte qe dilnin nga shkolla shpesh i ftonte në shtepine saj siç duket ne këtë foto. Ajo me nostalgji përkujtonte çastet me të dashura me fëmjët në Tiranë,

Geremaina ishte mishrua me shqiptarë. Si profesoreshë ne Tiranë, ajo i kishte njohe për se afëmi.Kishte mësua karakterin e tyre,sakrificën perpjekjet dhe vendosmërin e shqipëtarëve. Kishte provua qe te mbillte te ta ,ide iluministe franceze,kulturë dhe njohuri te reja .Ajo i donte dhe i priste ata ne shtëpin e saj,edhe ne Amerikë,i ndihmonte i këshillonte.Nga korespodenca e Vasilit me bashkatdhetarë, shifet se ata kurr nuk e harrojne,por e vlerësojne lartë angazhimin dhe mikpritjen e saj bile edhe në shtëpi si mysafirë.Janë të shumta leter kembimet, ku bashkëvendasit e Vasilit,dergonin te fala dhe pershendetnin gruan e nderuar franceze.Ajo vdiq me mall dhe me merak qe nuk pati rastin qe ta shohë Shqipërin e lirueme nga komunizmi dhe qe nuk arriti ta merrte Dosjen për vjehrrin e saj, Themistokli Germenjin, nga Arkivat Franceze. Si franceze qe ishte,ate Dosje “super sekrete “e kerkoi me ditë te tera, pas viteve te lejuara me ligjin e arkivae, por nuk iu dha!!! Ajo nuk ngurroi të jetë krahë për krah me shqiptarë, pa dallim feje e krahine.

Vasili në Paris në inaugurimin e ” Sheshit Skënderbej”

“Anëtari i Komitetit “Shqipëria e Lirë”, Vasil Gërmenji, i ftuar nga kryetari i Bashkisë së Parisit, Z. Chirak, ish- kryeministri i Francës, si dhe nga komisioni i përgatitjes së festës, ka marrë pjesë në inaugurimin e ‘‘Sheshit Skënderbej” në Paris. Ja si shkruan “Shqiptari i lirë”, numër veçantë, vjeti XXIII, 1979-80

…Pas një pritjeje prej më tepër se dhjetë vjetësh, kryeqyeti i Francë, Parisi i dritave, sot ka një shesh, që mbanë emnin e heroit kombëtar Skanderbeg… Bashkia e Parisit, kishte dërguar përfaqësuese Zonjën tepër simpatike, Yvette Maurange-Tumit, që e paraqiti vetë “La collaboratrice de Mr. Le Maire Jsque Chirac”, bashkëpunëtore e Kryetarit të Bashkisë…

Pasi i jepet fjala Ing. Vasil Gërmenjit, i cili më zë kumbues, me një frëngjishte elegante e të saktë, në emër të “Komitetit Shqipnia e Lirë” dhe të ACENIT, shprehu falënderime për Republikën e Francës dhe të Bashkisë së Parisit, sidomos për z. Jacque Chirac, për nderin që i bëhej kombit shqiptar duke emëruar një shesh të qytetit të dritave, me emrin e Heroit tonë kombëtar “Skënderbe”.

Fjala spontane oratorike e Z. Gërmenji, me një frëngjishte elegante dhe me një gjuhë diplomatike, ishte përcjellë nga të pranishmit me duartrokitje të gjata. Përfaqësuesja e Bashkisë, Zonja Maurange -Toumit, që e ishte e ulur në të njëjtën tavolinë, ishte habitur, andaj më tha, se folësi, patjetër duhej të jetë francez. I tregova se është shqiptar nga Korça…

Fundi i jetës se tij

Pas një përpjekje dhe mundi relativisht te gjatë, pas një angazhimi shumë vjeçar ,për çeshtjen kombëtare,gjithnjë përmes punës dhe përkushtimit, duke krijuar lidhje dhe bashkëpunim me zyrtarë amerikanë e tjerë,mbrojti fuqishëm të drejten e popullit te vetë për të qenë i lirë dhe i orientuar si pro përendimor,Vasili pensionohet.Ky , për ti kaluar ditët e pleqërisë e zgjodhi Floridën,ashtu siç e preferojnë shumica e të moshuarve në ShBA. Në Inverness te Citrues County – Florida e bleu një pronë dhe e ndërtoi shtëpinë sipas shijes së tij. Aty u vendos dhe vazhdoi jetën me të shoqen , natryrisht duke qenë në kontakt të përhershëm KSHL dhe me Komunitetin shqiptar në New York e më gjerë. Kështu më shumë se një dekadë , familja Gërmenji ka kalue pleqëninë e vet në krahinën e pyllëzueme në Floridën qëndrore ,të bukur dhe me klimë të butë dhe të kandëshme.Aty jetonin të qetë, dhe në rehati të plotë , jo shumë larg kishin edhe fqinjë, nder ta edhe shqiptarë . Ate ditë, me 28 nëntor, 1988 pasi uron bashkëkombasit e tij në Nju Jork për Festën e Flamurit, Vasili se bashku me të shoqen Gerameinen del ne qytet me makinë,ku pëson një aksident komunikacioni,me ç’rat humb jetën së bashku me të shoqën.” Ne varrimin e tij moren pjesë shumë bashkatdhetarë.Nga Nju Jorku shkuan Dr.Rexhep Krasniqi dhe dr.Hamdi Oruçi.

Ndriçim Kulla/

Në sprovën “Tre poetët më të mëdhenj shqiptarë”, Koliqi do të shkruante: Këta tre poetë (De Rada, Naimi dhe Fishta) jo vetëm i rikthehen humusit mijëravjeçar të letërsisë gojore për me ngjyrosë në të motive e skema dhe për t’i transformuar nën dritën e kulturës së tyre të thellë klasike, por që të tre e udhëheqin shpirtin shqiptar kah brigjet e qytetërimit perëndimor, prej të cilit e kishin ç’ankoruar fatkeqësitë historike. Pa e lënduar trashëgiminë e traditave të moçme dhe aureolën mitike dhe legjendare që i mbështjell, ata mundën me derdhë në të, prumjet më të mira të frymës më të shëndoshë të humanizmit evropian”.

E kjo sot është fortësisht e pohueshme. Por në rastin e Fishtës, lidhjen me “humusin popullor” që cilëson Koliqi, mund ta spikasim më shumë se te të tjerët. Me një gjenialitet prepotent, ai arriti ta zotërojë mjeshtërisht frymën dhe formën e rapsodëve popullorë; dijti të zgjedhë burimet më të mira të forcës së tyre kijuese rudimentare dhe të instinktit të vrullshëm epiko-ilirik, duke i çuar në sferat më të larta artistike. Dijti të këndojë dhe këshillojë, të ironizojë e të gërmushet, të thërrasë e të profetizojë me “një larmi të pashtershme trillesh që janë triumfi më i lumtur i dhuntisë ekspresive të racës”. Por Fishta meriton të quhet vërtet poet kombëtar, pse nëpër superstrukturat shpirtërore të shqiptarit, lënë prej shekujve të sundimit të huaj, ai u përpoq të kujdeset për impulset e fshehta e të shëndosha dhe të krijojë vlera shqiptare që t’i shkrijë mandej në sintezë harmonike me frymën perëndimore.

Në këtë sens, duket në mënyrë të spikatur, se pika më e rëndësishme në të cilën Fishta ndahet prerazi me rapsoditë popullore, është përmbajtja e tyre, si historike ashtu dhe ideologjike. Në rapsoditë popullore, epopeja e trajtuar në mënyrë ciklike është ajo që Kordinjano e quan “epopeja e kufirit”, por ajo që mund të nënvizohet në këto cikle është fakti se bëhet fjalë për një botë krejt arkaike e kësisoj, të aftë për t’u transformuar lehtësisht në një botë përrallore. Kështu, e gjithë kjo epikë ngjan si e përmbytur nga mbinatyrorja përrallore, aq sa mund të citojmë një seri të gjatë e të rëndësishme, nga ato më të bukurat dhe më karakteristiket e rapsodive popullore, ku një element i tillë përbën indin bazë të të gjithë këngëve. Madje, është për t’u nënvizuar pohimi se konceptimi i jetës e pothuajse të tëra normat e saj juridike, koncepti i vlerësimit dhe heroizmit, sensi i nderit dhe besnikërisë, janë fortësisht të ndryshme (në sensin e të përmirësuarit dhe qytetëruarit) në këto rapsodi nga ato që ekzistonin realisht në jetën e popullësisë malësore të epokës së Fishtës. Për luftëtarët e këtyre poemave, çdo mjet – qoftë ky i ndershëm apo jo – është i lejueshëm, mjaft që të jetë efikas në luftën kundër armikut; Diçka kjo që do ta rrëqethte në jetën reale po atë publik që ngazëllehej e mrekullohej teksa dëgjonte këngët që u këndonin rapsodët e tyre.

Ja, pse në epokën fishtjane, të tilla rapsodi nuk kishin kurrfarë qëllimi tjetër, përveçse atij të përkundjes ëmbëlsisht në një botë të tillë, pa asnjë funksion tjetër social, përveç atij të mbajtjes gjallë të shpirtit luftarak. Ndërkohë që krejt tjetër është synimi i Fishtës e krejt tjetër konceptimi i jetës në poemën fishtjane. Përtej shembujve të vet letrarë, ai nuk zotëron vetëm një kulturë e një filozofi si Ivo Andriç; ai ka edhe një qëllim fortësisht social dhe patriotik, që e dallon aq shumë prej tij.

Duke pranuar stilin e rapsodëve që i pëlqen aq shumë popullit të vet, Fishta pranon gjithashtu edhe përralloren si sfond a dekor letrar, por nuk kërkon të pranojë kurrsesi përkundjen si në djep të njerëzve të Atdheut të vet në një jetë ëndërrimtare; Përkundrazi, ai kërkon ta parapërgatisë trimërisht dhe shpirtërisht popullin e tij për një Rilindje, të kuptuar jo vetëm si një luftë apo një luftë për pavarësi, por si një ringjallje të gjithanshme të jetës shpirtërore kombëtare, si një ngritje totale të saj në një shkallë më të lartë qytetërimi, bazuar gjithmonë në parimet e shëndosha etike tradicionale.

Nuk gjejmë te Fishta kurrfarë rrethanash motivuese e përjetuese të luftës kufitare, përpos përdorimit të ndonjë dinakërie normale të strategjive luftarake; në një kohë kur është konstante përherë një thirrje e fortë ndaj virtyteve shoqërore themelore për etikën tradicionale shqiptare, të mishëruar në traditën juridike të kanunit të maleve. E, kjo për faktin se vlera të tilla, padyshim mjaft të çmueshme, mund të strukturojnë një bazë të fortë e për t’u pasur zili në ndërtimin e jetës kombëtare.

Por veçse një bazë, sepse Fishta shkoi edhe më përtej akoma. Ai nuk kishte në zotërim vetëm traditën popullore, por edhe atë kishtare shqiptare, që ka patur vlera origjinale dhe goxha të larta metode në veprën e reformimit të zakoneve tradicionale lokale; Mund të themi se jo pak prej koncepteve morale dhe juridike të jetës publike e të familjes vetë, ose nuk qenë modifikuar kurrë prej kristianizmit, ose që nga epoka e nguljes së shqiptarëve nëpër male për shkak të invazionit turk, e kishin rimarrë përsëri sensin dhe fuqinë e tyre antike; kishtarët e rregullt dhe shekullorë, françeskanët e më pas jezuitët, (në mënyrë të veçantë famulltarët, tek të parët, dhe misionarët e Misionit Shëtitës tek të dytët), nuk i sulmuan kurrë traditat juridike shqiptare, e as më pak nuk u ngutën kurrë t’i modifikonin institucionet e tyre konkrete; mjafton të mendosh se deri në shekullin e XVII, falë arsyeve të forta që kishin, ata vazhdonin ta vononin zbatimin e dekretit të Këshillit të Lartë në lidhje me martesën; ndërkohë që, duke përdorur për levë parimet e shëndosha themelore të së drejtës tradicionale, filluan të zhvillonin dalngadalë prej saj zakone gjithnjë e më kristiane, duke gjetur argumenta e metoda të ndryshme për modifikimin e institucioneve konkrete.

Duke konsideruar se ky modifikim i së drejtës – në disa pjesë të caktuar të saj të ndikuara nga ndryshimi i kohës dhe ambjentit – mund të arrihej vetëm nëpërmjet dy rrugësh: asaj të ligjeve lokale të vendosura nëpër asamble, dhe asaj të normave juridike të gjykatave, misionarët punuan me maturi, po në mënyrë konstante, e me rezultate gjithmonë e më të shumta e të qëndrueshme, sa të arrinin të pranoheshin nga asambletë e fiseve të veçanta modifikimet e institucioneve ekzistuese, që ata i gjykonin si më të nevojshme për një jetë më kristiane e më të qytetëruar. Në këtë mënyrë, u arrit – sigurisht me ngadalësi – të realizohej p.sh. një sistemim juridik i fejesës dhe martesës në përputhje të plotë me të Drejtën Kanonike, që jo vetëm nuk është në kontrast thelbësor me nevojat e saj të domosdoshme, por s’është në kundërshti as edhe me parimet themelore të së drejtës tradicionale shqiptare; jo vetëm kaq, por një sistemim i tillë është sot kaq shumë i pranuar nga njerëzit, saqë ka arritur të trajtohet prej tyre si diçka e “trashëguar” prej të parëve, kësisoj e pacënueshme, qoftë sipas ndërgjegjjes civile ashtu dhe asaj religjioze.

Po e njëjta gjë ndodhi edhe me fenomenin e gjakmarrjes. Në lidhje me këtë akt që, në kushtet e mungesës së “qeverisjes” nga ana e shtetit, mund të quhej si një “raprezalje edhe për arsye sociale”, famulltarët mbajtën pa dyshim qëndrim kundërshtues, por nuk u mjaftuan aspak me metodën e vërejtjes dhe këshillimit; përkundrazi, luftuan me të gjitha forcat kundra formimit të një “shteti të qeverisur nga hakmarrja”, duke i parandaluar legjitimisht dhe në mënyrë konstante shtrirjen; Në atë kohë, sipas ligjit tradicional, subjekte të hakmarrjes nuk qenë vetëm autorët e aktit që e kish provokuar këtë hakmarrje, por të gjithë anëtarët e familjes, madje dhe të gjithë fisit; në këtë kënvështrim, janë të shumta paktet dhe armëpushimet lokale të arritura nga priftërinjtë katolikë, deri në përhapjen e përgjithshme të mendimit se – sipas “ligjit të vërtetë të të parëve” – gjakmarrja duhet të kufizohet vetëm në anëtarët e familjes së gjaksit. Një fitore e vogël në zemër të një problemi të madh, vërtet, por që nëse krahasohet me energjitë dhe përkushtimet që kërkoi të arrihej, nuk mund të quhet kurrësesi një gjë e vogël.

Në këtë këndvështrim, Tirteu ynë Fishta, është një vazhdues i denjë i kësaj tradite. Pohimi mund t’i ngjajë i çuditshëm atij që ka ndër mend përmbajtjen gati laike të poemës së tij (themi vetëm gati, për ta ruajtur të paprekur atë lloj të caktuar religjioziteti, që është kaq i zakontë të shqiptarët e çfarëdolloj feje, e që poeti-frat e bën të shkëlqejë aty-këtu në momentet më të volitshme); aq më tepër që etërit françeskanë, si në Bosnjë ashtu edhe në Shqipëri, kanë ditur të ruajnë jo më pak se shpirtin kavelaresk dhe luftarak të Shën Françeskut të parë, edhe shpirtin e varfërisë së tij të mëpastajmit; e mes gjithë këtyre, At Fishta duket të ndriçojë me një dritëzim goxha luftarak; Megjithatë, në krahasim me etërit e tjerët, në një lloj mënyre ai mund të quhet edhe si një “tradhëtar” i traditës; françeskanët e Bosnjës dhe të Shqipërisë patën qenë gjithmonë në “gjirin e furtunës”, si për t’u mbrojtur nga përparimi politik turk, ashtu dhe nga ai depërtim i gjithanshëm islam në atë “ishull” të katolicizmit që kish arritur të formohej në atdheun e tyre; në një kohë që at Fishta, për hir të dashurisë së tij të zjarrtë për atdheun e vet, nuk “provon kurrfarë brerje ndërgjegjjeje” në pranimin e atij modus vivendi normal e paqësor të religjioneve të ndryshme në Shqipëri, e veçanërisht në Malësitë e Veriut, sigurisht fortesat më të pathyeshme të katolicizmit shqiptar, por njëhërësh edhe të prekura nga depërtimi islam; Nga ana tjetër, nuk është se tradita katolike shqiptare e ka parë ndonjëherë me simpati botën ortodokse sllave; por në zgjedhjen midis muslianëve dhe kristianëve, të paktën deri përgjatë gjithë shekullit të XVIII, nuk mund të kemi dyshim që ajo të qëdronte e mëdyshur.

Mirëpo At Fishta, në këtë moment të veçantë historik, në pajtueshmëri me sivëllezërit e vet françeskanë dhe mendimit të gjithë popullësisë katolike, shihte një rrezik shumë më të madh, si për religjionin, po kaq dhe për Atdheun, te sllavizmi avancues e kanosës se sa te islamizmi, tashmë i ndalur e në regres përfundimtar edhe në vetë Perandorinë turke. I ndërgjegjshëm për prestigjin që gëzonte tashmë Katolicizmi në ambjentet patriotike shqiptare, për shkak të meritave të mëparshme të fituara nga përpjekjet e tij të mëdha në kauzën e pavarësisë së Shqipërisë, autori nuk dyshonte aspak që në një të ardhme jo shumë të largët, jeta kombëtare shqiptare, e ndikuar nga mendimi katolik, do të kish mundur të vihej në një udhë përparimi, të paktën në thelb kristiane, edhe pa e thyer aspak atë modus vivendi tashmë tradicionale midis kristianëve dhe muslimanëve shqiptarë; po përkundrazi, duke përfituar nga vlerat, ndeërshmëria, miqësia dhe eksperienca administrative e muslimanëve. Mund të shpjegohet vetëm kështu fakti se si u arrit të bëhej e mundur kryerja, jo e një “tradhëtie” të traditës nga ana e atit poet, por më tepër e një evoluimi të saj mëse të kuptueshëm në kushtet e kohës.

Është pikërisht ky program i frymëzuar nga ide të reja të shkrira aq natyrshëm me ato të vjetrat, e që ngjizet aq mirë në personalitetin e spikatur të Fishtës, ai që mund të na ndihmojë në zbërthimin e poezisë së tij” – nënvizon Valentini. “Ndaj, merita më e madhe i takon jo vetëm intuitës për të pranuar dhe strukturuar këtë mpleksje të tillë vlerash, por edhe aftësisë për t’i dhënë këtij drejtimi të ri të jetës shqiptare një zë të fuqishëm e një program të thellë e të ekuilibruar, të hartuar në gjirin e një poetike që e lartëson jo vetëm si poet të madh, por edhe poet kombëtar, e padyshim njëri nga më të mëdhenjtë në botë, të cilit për t’u emëruar si i tillë, i mungon vetëm fakti i të qenit të përkthyer në gjuhët kryesore”.

Ja, ky qe urimi ogurmbarë i Valentinit për këtë epikë madhështore të gjithë popullit shqiptar. Përkthimit të kësaj kryevepre në gjermanisht, që më 1950 nga Maximilian Lambertz, të vijuar nga përkthimi në italisht i disa këngëve (të zgjedhura) të Lahutës nga Ernest Koliqi apo nga ndonjë autor tjetër italian, veç rishtazi të pasuruar nga përkthimi i tyre i plotë në anglisht nga Robert Elsie, s’i mbetet gjë tjetër përveç përmbushjes së bindjes më të thellë të autorit: kurrorëzimit të poetit të saj si një ndër epikët më të epërm botërorë.