Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Botë dhe mistere

by

Astrit Lulushi/

Çfarëdo të lexosh – artikull, gazetë a një libër – plot gjëra kuptohen me një fjali; gjithçka duket se humb, por në fund kthehet në një formë tjetër; Bota rrotullohet duke arritur në ditët tona e shpërfytyruar; më e vogël, me ne më afër thelbit që gjithësesi nuk arrihet.

Njeriu ushqehet keq, Atij i thuhet për të ndryshuar, por si mundet, nëse është i lidhur me fijet që nuk e lënë; e bëjnë të përpëlitet. Ligji i natyrës është i ashpër i drejtë, ligji i njeriut është ndrydhës – dhe pse jo – vrasës. Gjërat që duket se ndodhin janë në përputhje me produktet e mendjes. Për shembull, matematika, duke qenë produkt i mendimit, është kaq e përshtatshme për objektet e realitetit. A është arsyeja njerëzore pa përvojë, që thjesht duke menduar, të kuptojë vetitë e gjërave reale?

Puna e matematikanëve shpesh përfshin zgjuarsi dhe logjikë të jashtëzakonshme. Disa teorema dhe prova kërkojnë vite për t’u realizuar. E megjithatë, çuditërisht, shumë nga konceptet më të shkëlqyera dhe më abstrakte rezultojnë të modelojnë në mënyrë të përsosur fenomenet e botës reale. Ndërsa historia shpaloset, ne zbulojmë se ka korrespondencë të saktë midis koncepteve të ndryshme dhe “gjërave që bën universi”. Ka një lloj mbivendosjeje të jashtëzakonshme midis asaj që po ndodh në mendjet tona dhe asaj që po ndodh atje. Dhe shumë shpesh, matematika u përpunua shumë përpara se ne të shkonim në kërkim të botës për një përshtatje.

Në çdo cep të fizikës gjejmë koncepte që askush nuk mendonte se do të shfaqeshin ndonjëherë në botën e njohur. Gjërat që askush nuk i kishte ëndërruar ndonjëherë se do të linin faqet e revistave fantastike-shkencore rezulton të jenë pikërisht ato që nevojiten për të përshkruar atë që bota po bën.

Nëse dikush në histori kishte të drejtë të komentonte për këtë çështje, ai ishte Ajnshtajni. Duke u mbështetur pak a shumë në eksperimentet e mendimit, ai ishte në gjendje të zhbllokonte disa nga sekretet e universit.

“Gjëja më e pakuptueshme në botë është se ajo është e kuptueshme”.

Ajnshtajni foli me nderim, madje edhe fetar, për përvojat duke parë “bukurinë rrezatuese” që shkëlqeu kur ai kërkoi të shikonte misteret e universit, “strukturës së mrekullueshme të ekzistencës” dhe “përpjekjes për të kuptuar qoftë edhe një pjesë të vogël të Arsyes që manifestohet në natyrë”.

Duke folur në veçanti për matematikën, ai shkroi:

“Matematika e pastër është poezia e ideve logjike. …Në këtë përpjekje drejt bukurisë logjike, zbulohen formula shpirtërore të nevojshme për depërtimin më të thellë në ligjet e natyrës.”

Filozofi David Wood e sjell këtë në fokus:

“Para se ta dinit se universi drejtohet nga ekuacione matematikore elegante, a do të kishit arsye ta prisnit këtë? A do të prisnit që universi të ishte i tillë? Sigurisht që jo. Matematika është një gjuhë. Universi funksionon sipas gjuhës. Kjo nuk duhet të jetë aspak befasuese për ata që besojnë në Zot. Duhet të jetë e tmerrshme për ateistët, sepse kjo është gjëja e fundit që duhet të presin”.

LUFTA ITALO-GREKE 1940-1941 DHE BATALIONET SHQIPTARE NË TË

by

Parathënie

Pas pushtimit të Shqipërisë nga ushtria italiane në Prill 1939, Shtabi Madhor Italian nuk e shkriu ushtrinë e vogël shqiptare dhe e futi nën komandën e tij. Ushtria italiane filloi nga kufiri shqiptar mësymjen kundër Greqisë më 28 Tetor 1940 duke patur në përbërje edhe gashtë batalione shqiptare. Në Greqi ishte qeveria naziste e Joni Metaksait (www.metaxas-project.com) dhe ushtria italiane nuk sulmoi pa dijeninë e komandës gjermane. Për ushtrinë greke, bombardimi ajror, përgjimi dhe zbërthimi i shifrës italiane, furnizimi me armatime, municione, ushqime, mjekime, veshje e logjistikë kryheshin nga ushtria britanike. Komanda britanike në Kajro e dinte edhe sa pak i ngrohtë ishte çaji që pinin ushtarët italianë në ballin e luftës. Ndërkohë që ndodhnin luftimet, qeveria greke i internoi të gjithë burrat arvanitë muslimanë në Hijos e Mitilini, dy ishuj në kufi me Turqinë; një gjenocid i papërmendur.

Prandaj përparimi i pakët i ushtrisë italiane në Greqi ngeci që në mes të Nëndorit dhe më pas pati vetëm tërheqje me luftë. Ushtria greke pushtoi Korçën më 22 Nëndor 1940 dhe pushtimi prej saj i jugut të Shqipërisë u shtri deri në Shkurt 1941 kur balli i luftës njatej nga Pogradeci në Himarë. Ushtria pushtuese greke mbante 14 Divizione përballë 28 Divizioneve të ushtrisë italiane. Ndërkohë ajo kishte dy Divizione në kufirin greko-jugosllav dhe katër Divizione përgjatë kufirit greko-bullgar. 

Skalioni i dytë në Greqi përbëhej nga 62’000 trupa të perandorisë britanike. Urdhri i komandës britanike ishte që njëkohësisht ushtria jugosllave nga veriu dhe ajo greke nga jugu të sulmonin ushtrinë italiane në Shqipëri, ta pushtonin dhe ashtu ta ndanin atë mes vedi. Ditën që u vu në zbatim ay plan, ushtria gjermane nisur nga Bullgaria mësyu Jugosllavinë Nr. 2 dhe Greqinë. Jugosllavia Nr. 2 u pushtua në datat 6-18 Prill 1941 dhe me atë rast u fik. Ushtria gjermane pushtoi Greqinë në 6-30 Prill 1941 dhe 14 divizionet në Shqipërinë jugore të mbetur pa ndihmën britanike u dorëzuan duke u lutur pa luftë. Ushtria perandorake britanike humbi 11840 ushtarë dhe ajo gjermane 5000 ushtarë gjatë pushtimit të Greqisë.  (— Saimir Lolja) 

USHTRIA SHQIPTARE NUK BAHËT MISH PËR TOP

(Nga libri: Lek Përvizi, Gjenerali, Sh. B. Fishta, 2011.)

Në luftën italo-greke, komanda italiane përfshiu pa paralajmërim e pa pyetun disa trupa shqiptare. Lufta italo-greke u provokue dhe u ndërmor prej vetë Musolinit, të cilit i ishte mbushë mendja se po ecte mbi gjurmët e Romës për me rikrijue një perandori të re romake.

Shkaku i luftës ishte krejt banal, gjoja vrasja e bariut shqiptar çam Daut Hoxha. I qenë a i pa qenë, u vra a s’u vra kush, nuk dihet, por ky emën apo njeri u shpik e u përdor si “casus belli” (shkak lufte). Italia me atë pretekst i shpalli luftë Greqisë, gjoja në mbrojtje të interesave të Shqipnisë vasale e saj. Dhe me marifet të madh ia ngarkoi shpalljen e luftës qeverisë kukull shqiptare. Ndërsa faktikisht gjithçka ishte përgatitë e planifikue nga vetë Musolini që më 28 tetor 1940 të pushtonte Greqinë me mendimin se do ta pushtonte lehtë. Ana qesharake ishte se ushtarëve italianë u kishin krijue përfytyrimin e vajzave të Athinës që i prisnin me padurim pipinot bukurosha dhe për të cilat sikur po shkohej për një vizitë turistike plot dëfrime.  

Kështu ushtria shqiptare u gjend e përfshime në rang batalionesh si pjesë e divizioneve italiane. Babës iu dha komanda e një regjimenti ku ishte përfshi batalioni “Tomorri” në sektorin e Korçës me komandant major Spiro Moisiun i cili ishte edhe mik i tij. Ndonjë batalion tjetër shqiptar ishte përfshi në regjimente të tjerë në pika të ndryshme të frontit. Babës i qëlloi fronti i krahinës së Korçës, në zonën e Bilishtit e të Ersekës. Duhet theksue se Ministria e Fashizmit kishte krijue milicinë fashiste këmishëzezë me mercenarë, të cilët nuk kishin të banin fare me ushtrinë efektive shqiptare. Ajo ishte në kundërvënie me të sa që edhe ushtarët e thjeshtë të ushtrisë efektive nuk i përfillnin e as i nderonin oficerët e asaj milicie fashistë. Një batalion i tillë me milicë “Gramozi” nën komandën e majorit kreshnik Frrok Doda ishte pjesë e një regjimenti fashist të këmishave të zeza, ku komanda ushtarake shqiptare nuk kishte të drejtë ndikimi.  

Para Prillit 1939, qeveria shqiptare nuk mori ndonjë masë mbrojtëse ndonëse e dinte mire se Italia fashiste do sulmonte. Qeveria greke e kryeministrit fashist Metaksa ishte përgatitë me ndihmën britanike me i ba ballë sulmit italian qysh kur u pushtua Shqipnia dhe e kishte përqendruar ushtrinë gjatë kufijvë të Shqipnisë. Më 28 Tetor 1940 trupat italiane kaluen kufinin grek duke përparua disa kilometra e pushtue disa fshatna kufitare. Kështu dhe regjimenti i babës hyni në një fshat të braktisun nga shumica e banorëve burra, që ishte në rrugën e Folorinës. Im atë vendosi komandën në një shtëpi të një kapiteni grek, ku thirri disa pleq të fshatit duke i sqarue se ai ishte oficer shqiptar dhe se ajo luftë nuk ishte e tyne, por e pushtuesit fashist italian. Pra të mos kishin frikë e merak, se ai nuk do të lejonte asnjë shkelje nga ana e trupave që komandonte. Banesën  do ta përdorte si komandë, dhe ashtu siç e kishte gjetë do ta linte, pa prekun asgja në të kur të largohej. 

I kishte porositë banorët që ta njoftonin për çdo sjellje të keqe nga ana e ushtarëve. Fshatarët kishin mbetë të befasuem nga sjellja burrnore e fisnike të këtij komandanti shqiptar. Njëkohësish im atë kishte lëshue një urdhën dite që për çdo shkelje e mbrapështinë në dam të popullsisë së atij fshati nga ana e ushtarëve nën komandën e tij, do të merrte masa disiplinore të rrebta. Kështu për ato pak ditë që qëndroi aty, nuk ndodhi ndonjë incident. Kur erdhi puna me u largue prej kundërsulmit të ushtrisë greke, ai i mblodhi përsëri pleqt e fshatit dhe ua dorëzoi banesën ashtu siç e kishte gjetë, e gjithçka tjetër që ishte përdorë nga ushtria e tij. Kjo ngjarje mbeti ne mendjen e banorëve, e për sa jetuen ata që e kishin përjetue, flisnin me admirim për atë oficer shqiptar qe ishte tregue aq i naltë e fisnik në mbrojtje të banorëve të atij fshati.    

Për Shqipninë nuk u fol asgja por për Greqinë opinioni ndërkombëtar kishte marrë qëndrim ndaj sulmit të Italisë mbi Greqinë. Pati disa reagime në favor të saj. Anglia kishte ndërhyrë tashmë me ndihma në armatime e trupa. Aviacioni anglez filloi të bombardojë skelat e Italisë duke i shkaktue dame në flotën ushtarake te saj të përqendrueme në skelën e qytetit detar të Tarantos. Mbreti i Greqisë, ndryshe nga Mbreti Zog, nëpërmjet kryeministrit Metaksa kishte shpallë mobilizimin e përgjithshëm për moshat 14 – 70 vjeç të rroknin armët. Disfata e ushtrisë fashiste mori përpjesëtime të mëdha dhe u keqësue edhe nga mbajtja e keqe e kohës me shi e stuhi.  

Për të përballue atë dështim ushtarak, komanda e naltë italiane vendosi të sakrifikojë njësitet shqiptare në mbrojtje të tërheqjes së ushtrisë së saj. Duke e njohun karakterin e fortë e temperamentin impulsiv të kolonelit Prenk Pervizi si dhe ndikimin që ai kishte mbi trupat shqiptare, qoftë të vetat ose edhe të tjerat, komanda italiane e ngarkoi papritmas me detyrë me shkue në Tiranë për disa çeshtje dokumentesh. Ai u detyrue ta kryente atë punë, ku njëkohësisht do të shkonte me pa si shkonin punët e shpisë e familjës në Laç. Ditën e tretë që ishte në Tiranë  vjen një nip i tij në shërbim të major Spiro Mosisut i dërguem prej tij dhe i kërkonte të kthehej urgjentisht në front sepse italianët po merrnin disa masa të këqia ndaj shqiptarve. Rrugës, i nipi, rreshter Nikoll Pali, i tregoi se si komanda italiane kishte caktue në mbrojtje të tërheqjes batalionin e milicisë fashiste “Gramozi” të Frrok Dodës, i cili pothuejse po rrethohej pa shpëtim prej grekëve. Sa ishte dukun makina e tim etit, komanda shqiptare me major Moisiun i kishin  dalë para dhe menjëherë im atë kishte pyet:   

       –   Çfar ka ndodhun Spiro?  

       –  Shumë keq asht puna, zoti Kolonel. Batalioni i Frrok Dodës asht rrezik t ‘asgjësohet. Në mungesën tuej, komanda italiane e ka caktue në vijën e parë të frontit, për me mbrojtë tërheqjen e ushtrisë se saj, në një pozicion fare te papërshtatshëm e pa shpëtim. 

        – Si mor këto qena po dashkan të na përdorin si mish për top? Kishte shpërthye im atë. Prandaj me kanë largue, pse nuk do ta kisha lejue atë punë kurrë ! Horrat !  

Ndërkaq Major Spiro dhe shtabi shqiptar dolën në një pikë vrojtimi ku im atë mundi me kuptue se fjalët e majorit ishin me vend. Batalionin “Gramozi” e kishin caktue  në  një pozicion të tillë si gropore, prej ku nuk mund të dilte ma. Fronti ishte në mbyllje e sipër. Babën e kishin zanë nervat dhe ashtu siç ishte i xhindosun kishte shkue drejt e në komandën italiane, ku nuk kishte lanë gja pa thanë në prani të vetë gjeneralit Soddu,  Kryekomandant i ushtrisë. Ndër të tjera duke  iu shpreh  me forcë: “Shqiptarët nuk bahen mish për top”! 

Sa u kthye prej andej, i dha urdhën shoferit Kol Prela të përgatisë makinën, një Fiat 1100, dhe kapitenit Prenk Marka Përzefi që ta shoqnonte. Gjallë a dek do të shkonte me i takue ato djem nanash. Major Moisiu me oficerët e tjerë iu lutën mos me e ba atë çmenduni, me rrezikue edhe veten, kur po shihej se fronti tashma po mbyllej. S’kishte burrë nane me e ndalue. Makina u nis dhe pas pak kaloi në zonën e luftimeve.   

Komanda italiane kishte dalë e gjitha përjashta.  E una pazzia ! Il colonello è impazzito. Kjo asht çmenduni! Koloneli ka falisë! Ndërkaq artileria greke filloi të gjuej me artileri. Predhat binin sa para mbrapa. Shoferi që njihej si nga ma të mirët kalonte me shpejtësi rrugë pa rrugë e me dredha. Në këtë përshpejtim, ai nuk e kishte dallue një gropë të shkatueme nga predhat dhe ra mbi të papritun me një kundërgoditje të fortë që ua përplasi të treve kokat mbi tavan. Makina vazhdoi vrapin, por nga mbrapa u ndigjuen disa britma. Nga forca e inercisë koka e kapitenit kishte ça mbulesën prej llamarine të makinës dhe ai kishte mbetë me kaptinën jashtë saj. Kola e dredhoi makinën pas disa pemëve. Kapiteni shpëtoi me disa gërvishtje prej helmetës që e kishte hapë tavanin me një vrimë ma të madhe se koka e tij. Im atë ishte plagos pakëz në ball e rridhte gjak. Incidenti kaloi edhe ata mbrritën te batalioni. Frrok Doda me gjithë të tjerët mbetën të çuditun. Një takim dramatik!  

            – Jo kështu or Prenk, si  me rrezikue jetën? Ne të mbaruem se të mbaruem jemi! I kishte folë Frrok Doda, me të cilin ishin miq të vjetër. Frroku ishte një degë e Gjomarkajve. 

            – Po kjo nuk ash luftë e jonë, or Frrok! Ah qenat! Prandaj më nisën në Tiranë. Nuk do ta kisha lejue kurrë këtë punë! … Frrok, duhet ta kishit braktisë menjëherë këtë vend të papërshtatshëm.           

           Si do të shkonte puna?  Me u dorëzue grekëve s’bahej fjalë. Ishin të gjithë mirditorë e nuk mund të çonin turp në shtëpitë e tyne. Do të përpiqeshin me ça rrethimin. Kjo e gjitha. Çaste tepër tronditëse. Ato djem të ri gjendeshin para vdekjes të pa shmangshme. Një vdekje  heroike, për nderin e shqiptarit. Im atë nuk kishte këmbëngul më shumë me major Frrok Dodën, për mos me e fye e randue. U ndanë pa mundun me përmbajte emocionin. Im at u përqafue me Frrokun dhe me oficerët e tjerë. Ndërkaq  nga rreshtat e ushtarëve ngriheshin zana: –  Prenk Pervizi, t’i thoni Mirditës, se nuk e turpnojmë e nuk çojmë marre në shpitë tona !  

Një ndarje e dhimbshme. Tregonte shoferi Kol Prela se aty kishte pa duke qa burra trima e komandantë të shquem. Kapiten Prenk Mark Përzefi, që njihej si një njëri trim me bre hekur me dhambë, qante si fëmijë për fatin e zi që priste ato djelm nanash. Kur makina u nis në rrugën e kthimit, për çudi të çudive, grekët nuk gjuejten fare. E kjo i çuditi të tre burrat, por dhe komandën italiane që e kishin ndjek me dylbi atë aksion tepër të rrezikshëm, ku guximi i kalonte caqet deri në çmenduri.             

Im atë bashkoi shtabin shqiptar dhe i porositi që tash e tutje të mos zbatonin asnjë urdhën të komandës italiane pa e vu në dijeni atë. Në rast se ai nuk do të ishte aty, të merrnin urdhnat nga major Spiro Moisiu.  Aty u vendos që kur të fillonte ofensiva e mëtejshme greke dhe tërheqja e ushtrisë italiane, batalioni “Tomorri” do të tërhiqej menjëherë pa rrezikue sikur jetën e një ushtari duke zanë një pozicion mbrojtës të sigurt, që u caktuen që ma përpara.  Pas atij vendimi, im atë u drejtue në komandën italiane e në mbledhjen që ajo bani u shpreh se asnjë vendim i asaj komande në drejtim të njësive shqiptare nuk do të bahej pa dijeninë e aprovimin e tij. Dhe u kishte tërheqë vërejtjen se si kishin caktue njësitin shqiptar në një pozicion fare të papërshtatshëm dhe pa kriter strategjik. Për këtë punë e njoftoi Spiro Moisiun dhe oficerët e tjerë. E kështu u vendos që batalioni do të braktiste vijën e frontit, ku ishte caktue, sa të fillonte ofensiva greke dhe tërheqja e ushtrisë italiane.  

Ndërkaq, kur ra nata, matanë frontit, nisi sulmi i ushtrisë greke që u ndesh me batalionin e rrethuem.  Luftimi vazhdoi gjithë natën. Shqiptarët të zanun ngusht, luftuen me tërbim duke u përpjekë me ça rrethimin, e mbetën të vramë pothuajse të gjithë. A shpëtoj a s’shpëtoj ndonjë prej tyne nuk u muer vesh. Asnjë sish nuk mund të pranonte të dorëzohej me armë në dorë që do të thoshte një turp i madh për familjen, fisin e Mirditën. Një sakrificë heroike që do të mbetej ne kujtesën e mirditorve e që do të trashëgohej brez pas brezi me gojdhana e kangë heroike. Mbi batalionin “Tomorri”, kishte ra një hije e zezë mortore. Asnjë ushtar e oficer nuk e njohu gjumin atë natë. Të gjithë kishin dalë nga llogoret për të ndjekun atë ngjarje dramatike. Im atë  me major Spiron dhe oficerët e tjerë qëndruen përjashta në kambë gjithë kohën deri kur heshtën krismat e armëve, që shënonin fundin e asaj tragjedie të madhe. Lotët rridhnin të papërmbajtun mbi faqet e atyne burrave. Një trishtim i madh i cili zgjati disa ditë.  

           Sa filloi ofensiva e mëtejshme  greke dhe tërheqja e trupave italiane, batalioni “Tomorri” e braktisi vijën e parë të frontit ku e kishin caktue dhe u tërhoq duke luftue drejt pozicionit që ishte caktue mbi një kodër. Në këtë orvajtje një ushtar mbeti i plagosun në kambë nja pesëdhjetë metra mbrapa. Ishte nga fisi i Margjonit të Skurajt të Kurbinit. Aty doli rreshter Nikoll Pal Gjini, nip i babës, i cili u lëshue me shpëtue bashkfshatarin e tij nën mbrojtjen e zjarrit të shokëve. Ai arriti ta marri në kurriz dhe si i fuqishëm që ishte iu ngjit përpjetës dhe e shpëtoi. Fakti ishte se dy fiset ishin në anmiqsi, por në atë rast Nikolla tregoi një burrni e trimni të pashoqe për të cilin veprim fitoi simpatinë e admirimin e të gjithëve. Nikollën, major Spiro e mbante gjithmonë pranë vetes, jo vetëm sepse ishte nip i komandantit, por dhe si një i ri trim e besnik.  

Pasojat e këtij veprimi të batalionit ishin shumë të randa për ushtrinë italiane. Grekët duke mos gjetun një qëndresë mbrojtëse në vijën e parë të frontit u sulën mbi ushtrinë italiane me tërbim duke e detyrue të tërhiqej në shregull e me humbje të mëdha. Kjo i hapi rrugë pushtimit të Korçës nga ana tyne. Disfata shkaktoi çoroditje në radhë të ushtrisë e të komandës italiane. Ajo deshi të marrë masa drastike por duke mos guxue ndaj Prenk Pervizit, për t’evitue çdo incident, deshtën me nxierrë para gjyqit ushtarak major Spiro Mosiun, si komandant i batalionit. Në atë mbledhje, ishte ngrit im atë i cili kishte folë shprehimisht: – Në qoftë se do të bahet gjyq, në të  do të përfshihet e gjithë komanda shqiptare bashkë me mue!  

Para atij qëndrimi, komanda italiane u tërhoq, duke pasë frikë mos shkaktoheshin trazime të tjera. Ata e dinin mirë se influenca dhe autoriteti i Prenk Pervizit mbi ushtrinë shqiptare si dhe në mbarë vendin ishte mjaft  e madhe. Kështu që e mbyllën atë punë dhe vendosën heqjen e ushtrisë shqiptare nga fronti. Babën e izoluen në malet e Pukës me shtabin e tij dhe një pjesë të ushtrisë. Batalionin “Tomorri” e caktuen në Laç të Kurbinit, jo larg prej shpisë sonë, në një fushë afër kishës së Shën Mëhillit. 

Gjithë sa u tha ma sipër na e tregonte vetë major Moisiu që frekuentonte gati çdo ditë shpinë tonë, dhe nga protagonistët e tjerë, duke fillue  nga ushtarët e deri tek oficerët që kishin qenë të përfshimë në atë ngjarje. Kapiteni Preng Mark Perzefi dhe shoferi Kol Prela, na tregonin se si i shpëtuan atij aksioni tepër të guximshëm e të rrezikshëm që kishin përballue, dhe për çaste e fundit kur u ndanë nga ato bij të rrebtë të Mirditës, qe nuk e kishni vdekjën në hesap, për nderin e familjeve dhe të Mirditës. Se si kapiten Frrok Doda ishte takue burrnisht me Prenk Pervizin dhe burrnisht ishte nda e përfalë. Çaste sublime të krenarisë e  shpirtit të sakrificës për traditat e virtytet  burrnore të shqiptarve.  Çaste dramatike  të paharrueshme. Por mbi të gjitha përmendej se si im atë ishte shprehun në komandën italiane para gjeneralit Soddu dhe gjeneralëve e kolonelëve të tjerë kur u kishte thanë -Shqiptarët nuk bahen mish për top !  

Pasi dola nga spitali e erdha në Laç, batalionin “Tomorri” e kishin  transferue në Shijak apo gjetkë. Pas një muej im atë më mori në Tiranë për kontrolle të mëtejshme mjeksore, sepse sipas ndonjë mjeku sëmundja që kisha kalue unë mund të bëhej shkak për tuberkoloz. Gjithashtu kisha nevojë të mbushnja nja dy dhambë e baba më kishte çue te dentisti i njohun armen Markarian, i cili erdhi e më mori me pajton. Sa arritëm para Kryegjyshatës së Bektashive, aty në trotuarin po vinte drejt nesh major Spiro Moisiu, vetëm. Im atë e ndaloi menjëherë karrocën, zbriti dhe të dy oficerët u përshëndetet e u përqafuen. Unë e dëgjoja bisedën e tyre.  

         – Po ku ke humbun Spiro, pse nuk më ke njoftue ku të kanë caktue? Po i thoshte ime atë. Majori i tregoi se ishte në Shijak dhe kishte marrë nga Komanda Italiane një urdhën transferimi për në Malin e Zi, ku duhet të nisej së shpejti. Po bëhesha gati me të njoftue, por ja që u takuem. 

– Ah qenat, duen që të vritesh atje! Por sa të jemë unë gjallë ajo punë nuk bahet! Askush nuk më ka njoftue për këtë punë, por rri rehat sepse ti atje nuk shkon. Nuk do ta lejojmë kurrë! Iu përgjigj im atë, krejt i nevrikosur për sa mori vesh. 

Pastaj ato të dy folën me za ma të ulët, por unë arrita me kapë shprehjet e tyne për gjendjen e mjerueme ku ishin katandisë e se çfar mund të bahej. Duhej ba diçka. Pastaj u përqafuen e u ndanë duke nderue ushtarakisht. Nuk e përmbanin dot emocionin, sa që kur baba u kthye, sytë e tij shkëlqenin. Spiro Moisiu qëndroi gaditu deri sa karroca u nis. Im atë u ul pranë meje gjithë i vrejtun duke murmurue ndër dhambë, qen bir qenat !       

Ai shkoi drejt e në Komandën e Naltë Italiane ku ishte shprehë shumë randë. Si asht e mundun që njësitet shqiptare të transferohen andej e këndej pa dijeni të Komandës Shqiptare. E sa për transferimin e major Spiro Moisiut në Mal të Zi as që mund të bahej fjalë pa aprovimin e tij. Kështu e kemi pas marrëveshjen se ushtria shqiptare do të mbetej e pavarun dhe pasive, duke ruejtë strukturat dhe komandat e veta. Batalioni i Spiros nuk u çue në Mal të Zi, por u hoq edhe nga Shijaku dhe u çue në Lushnje, larg nga ndikimi që kishte im atë në veri dhe në ushtri. Kështu ishin shpërnda dhe njësitet e tjera si kokrra misri. Italianët ruheshin nga shkaktimi i ndonjë incidenti me ushtrinë shqiptaren dhe kryesisht nuk guxonin të preknin e cenonin babën. Këtu mbyllet gjithçka kishte lidhje me luftën italo-greke. 

Marrë nga libri: Lek Përvizi, Gjenerali, Sh. B. Fishta, 2011. 

“Udhëtim” në tekstet e Flutura Açkës*

by

Behar GJOKA/

Leximi dhe rileximi i krijimtarisë letrare të Flutura Açkës, e cila e ka përvijuar profilin si poete dhe prozatore e spikatur, sidomos në lavrimin e romanit, madje duke tentuar sendërgjimin e sagës romanore, ka në fokus të verifikimit dhe interpretimit, vetëmse tekstet letrare, pavarësisht gjinive dhe zhanreve të ligjëruara prej saj. Pra, akti i rileximit dhe shqyrtimit të librave të autores, do të ndalet tek ato tekste letrare, të cilat gjatë kësaj kohe kanë tërhequr vëmendjen e lexuesve, të gjithë grupmoshave, si dhe të kritikës dhe studimeve letrare. Bindja ime e konsoliduar, tashmë nëpër këto vite se teksti/ligjërimi letrar është pasaporta unike, gati e vetëmjaftueshme, që përfaqëson autorin/autoren, e prandaj ndalimi do të jetë në hapësirat e teksteve të shkruara këtyre moteve. Megjithëse, në shqyrtimin e veprave të periudhave të ndryshme të letrave shqipe, vazhdueshëm më ka stërmunduar, por njëherit edhe më ka mprehur shqisën e hulumtimit, për ta shijuar dhe zbuluar vlerën e një libri, në lexime dhe rilexime të pambaruara. Kurrësesi për ta shpjeguar atë, sepse letërsia, realiteti imediat imagjinar, nëse do të shpjegohej përfundimisht, gjë e pagjasshme që të ndodhë, pra që të mbyllet në kafazin mendjembyllur, atëherë letërsia do të fanitej me një kadavër pa jetë, pa frymë dhe pa shpirt!

Pra, te teksti dhe vetëm aty gjellijnë shenjat estetike, që ndërkaq në pavetëdije, ma hepon mendjen dhe shpirtin, si dhe shenjon një aspekt jetik që krijon premisat se në art dhe letërsi, gjithnjë ka një shans fluturimi në qiellin e lirisë, me gjasë një mundësi arratie, ku megjithatë askush nuk ka hipotekën e pronëzimit, si me thënë të shpjegimit përfundimtar. Porse lexuesi dhe autori përmes tekstit kanë ngritur hipotekën eterne të vlerave shpirtërore dhe artistike, që shtegtojnë në kohë-hapësirën e pamatshme. Duke marrë në konsideratë realitetin agravues, në atdheun tonë ku flitet jo pak për lirinë, për të mbetuar në skllavëri, kur ende jetojmë në një demokraturë, pra as në diktaturë, as në demokraci, si engjuj shpëtimtarë, afrohen njerëzit e artit dhe letërsisë, siç vjen e shprehur qartë në idenë e Keneth Clark: “Nga ana tjetër e humnerës ishin shpirtrat e hollë – poetët, piktorët, romancierët…” të cilët i kundërvihen të keqes, me fuqi të pazakontë shpirtërore. Sipërmarrja e pagjasshme, ku ndërthuret kënaqësia dhe përgjegjësia e shoqëruar me kthjelltësinë e mendjes, e po kaq me hemisferat unike të shpirtit, që zbulohen vetëmse përmes leximit dhe rileximit, e sidomos të verifikimit dhe shqyrtimit të shenjave estetike, e përqasur në dy optika, që ta mundësojnë hetimin e ligjërimit letrar:

E para: Leximi i secilit tekst të Flutura Açkës , në poezi dhe në prozë, si një shenjë e qartë mëvetësie e universit letrar, endur në dhjetëra tekste, si pjesë e përveçme e letërsisë së sotme shqipe, pamëdyshje e poetikës së ngjeshur nëpër shtjellat kreative, shënon premisën e parë. Në këto qasje, pra të leximit të secilit tekst, duke e parë si njësi letrare më vete, si shtjellim dhe interpretim i teksteve të secilit libër, për të hetuar dritëhijet e pashmangshme, që shoqërojnë secilin tekst dhe praktikë shkrimi. Pra, në këtë rast ka vlerë shfletimi qëllimor, si një rilexim më i thelluar, në kërkim të shenjave estetike, është i vlertë për gjithë tekstet e shkruara prej shkrimtares. Porse, gjithnjë duke e parë si një proces i hapur, fokusimi, ndalimi për trajtim dhe verifikim, gjithsesi më të plotë, do të jetë mbi tekstet e autores, që në syrin e lexuesve, të kritikës dhe studimeve letrare, përfaqësojnë piketa të njëmendta të krijimtarisë së autores. Po kaq, tekstet në poezi dhe prozë, janë pjesë e përveçme e letërsisë shqipe të pas viteve ’90 të shekullit të kaluar, si dhe të gjurmëve të dëshmuara në shekullin e ri, si një tregues i nivelit ligjërimor të letërsisë së sotme shqipe. Megjithëse, vetë termi piketa reference, gjithsesi mbetet i paplotë, madje diku çalon, po ndërkaq është tejet e vlertë që në vend të shkretëtirës letrare, ku më tepër flitet për kopertinën e librit ose fotografinë e autorit, parapëlqej të ecet në një rrugëtim të ri (të tjerët në botë e kanë shkelur me kohë atë model shqyrtimi), pra të leximit të tekstit, të rileximit qëllimor/të ligjërimit, e jo të biografisë apo antibiografisë së autorit, që e largon tekstin nga lexuesi. Meqenëse letërsinë, sidomos në mjediset zyrtare, ende e shohin si mall ose e trajtojmë si lavire, ndonëse diku tjetër, përqark nesh, afër dhe larg, vijon që të flitet vetëm për tekstet, për autorin ose lexuesin, si tre elementët kryesorë që mundësojnë ekzistencën e letërsisë. Dija torike moderne, ekzistencën e letërsisë e sheh në tre faktorë: autori, teksti dhe lexuesi, ku ndërkaq teksti udhëton në kohë dhe hapësirës. Pjesë e atmosferës së letrares, të krijimtarisë së secilit autor, por edhe të një letërsie kombëtare, janë po ashtu kontekstet e shkrimit dhe leximit. Ndërmjet tre faktorëve, elementi kryesor, që shtegton në kohë dhe hapësirë, mbetet teksti, elementi që madje ekziston edhe kur ikën autori, por edhe kur mungon lexuesi, për arsye të mosarsyes.

Pa mëtuar dhënien e përgjigjes përfundimtare se çfarë përfaqësojnë në thelbin e vet të plotë piketat e referencës për një vepër, autor dhe të një letërsie të caktuar, po rrekem të përvijoj linjat e disa prej piketave që përftojnë dromcat e përfaqësimit të referencës/referencave, për krijimtarinë e F. Açkës, qoftë në poezi, po kaq edhe të lavrimit të romanit. Në mesin e tyre, jo si një përveçim rastësor, por si një praktikë e leximit dhe rileximit, e shqyrtimit të letërsisë, si realitet specifik dhe imagjinar, në të gjithë dimensionet e përfaqësimit, kam vënë re se luajnë rol të përveçëm:

– Shija e leximit, me praninë e të dy niveleve, subjektive dhe objektive, që pasurohet dhe formësohet nga procesi i rileximit të tekstit/ligjërimit, në poezi dhe në prozën e gjatë!

– Reagimi i nivelit të lexuesve, të gjithë grupmoshave, me mendime dhe shkrime, kritike apo studimore, të cilat mundësojnë krijimin e atmosferës së mundshme referenciale.

– Ndjeshmëria e lartë e autorit, jo si avokati, por si “vetëdije e pavetëdijes” një term i Bjelinskit, mbi pezullinë që shkaktojnë tekste ose pasazhe ligjërimesh, ndryshe nga të tjerët.

Prandaj, piketat e referencës, megjithë pamundësinë për ta depërtuar rrjetën e tekstit, pra gjer në skajet fundorë, ndonëse edhe po të ekzistonte një piketë reference krejt e kulluar, sërish do të mbeteshin vatra letrare, ende të pazbuluara, përsëri kundrimi nëpërmjet saj, mbetet një rruginë, sidoqë e ngushtuar, që vetiu na shpie kah shtegu i dritës, që gjithsesi gjenden në tekstet e autores, në hapësirën e shumëngjyrtë të tekstologjisë së endur në poezi dhe prozë.

E dyta: Verifikimi dhe trajtimi në tërësinë e vet, i gjithë veprës letrare, që tashmë anësohet nga analiza, përqasja dhe shtjellimet krahasimtare, le të themi në hapësirën e dukurisë letrare, që e formëson krijimtaria letrare e F. Açkës, brenda dukurisë së rrokshme, si letërsi e sotme shqipe. Krahas analizës së thelluar, për secilin tekst dhe në tanësinë e veprës, në hapësira të caktuara, do të ketë edhe interpretime, gjithnjë tekstologjike, të cilat do të shoqërohen me ndonjë përballëvënie me praktikën e shkrimit në letrat shqipe, dhe me gjerë se sa kaq. Me këtë përqasje, brenda krijimtarisë së autores dhe më përtej, ndonëse tejet e ndërlikuar, të trajtimit dhe verifikimit, vetiu del në pah “gjendja letrare”, term i I. Calvinos, krejt e shumëfishtë:

– E shkrimit poetik fillimtar, si një praktikë e njohur, me daljen në skenën e letërsisë, të jo pak autorëve, ku përvijohet poetika e lirikës së pastër, erotike dhe qytetare.

– E bashkëshkrimit, të poezisë dhe prozës, ku mbizotëron shkrimi i romaneve, megjithatë gara është e hapur, se cilën prej këtyre zhanreve letrarë parapëlqen autorja dhe lexuesi.

– E piketave të mëtimit të vetëdijes, për të mbërritur gjer te hartimi i një “sage letrare” autoriale, përftuar në disa prej romaneve, si tablove të gjera politike dhe shoqërore.

Këto rrafshe, të leximit dhe shtjellimit të veprës letrare, e bëjnë të vlertë, gati të pashmangshme praninë e disa linjave dhe të konkluzioneve praprake, që kërkojnë hulumtime, mbi shenjat letrare, të endura në kapërcyell të dy shekujve, si pjesë e letërsisë së sotme shqipe.

E treta: Pranëvënia e dy optikave verifikuese, pra të shqyrtimit të secilit tekst dhe të tanësisë së krijimtarisë së autores, po kaq edhe të përqasjeve brendatekstore të veprës së gjerë letrare të saj, po kaq të përqasjeve të mundshme të shkrimit të saj, me tekste të autorëve të tjerë, të letrave shqipe dhe më gjerë, gjithnjë si dobi me pa dhe hetu vatrat e shkrimit letrar, në poezishkrim dhe në romanet e Açkës, ku sërish diçka mbetet në terr, madje edhe në leximin më skrupuloz, pra gërmë për gërmë.

E katërta: F. Açka, ashtu si dhe një pjesë e shkrimtarëve shqiptarë, të aksit të letërsisë së sotme shqipe, ka fatin madh që të jetojë midis dy atdheve, rrethanë që buron nga hapja e Shqipërisë. Duke u endur në hapësirën e dy atdheve, Holandës dhe Shqipërisë, si dhe e dy dashurive, por duke u endur në gjallimin artistik në gjuhën shqipe, pasi ka prekur nga afër jetën dinamike të Perëndimit. Pra, duke vështruar kështu në dy pasqyra, letërsia e shkruar prej saj, pra poezia dhe proza, më saktësisht romanet kanë fituar një përmasë tjetër, një kumt që kapërcen mjegullimat dhe marrinat e dheut tonë, por njëherit bart dhimbjen e madhe, pse përsëri vonohemi pambarimisht, në jetë, politikë, letërsi dhe kulturë, për të qenë me hapin e kohës.

Megjithatë, është një shtegtim, nëpërmjet leximit, verifikimit dhe shtjellimit të shenjimit letrar, në tekstet e shkrimtares, për të shijuar dhe hetuar praninë e shenjave estetike. Ndërkaq, është një shtegtim, që bart edhe rriskun e moskuptimit, duke mbetur gjithsesi me shpresën, pak së paku, të shmangies së keqkuptimit, ndonëse ujdija në letërsi, pra marrëveshja, me gjasë në mënyrën e të menduarit për të, që shpalohet në metatekstet kritike dhe studimore, është pothuajse shkatërrimtare për letërsinë. Kuptohet, shtegtimi në rrathët e ferrit letrar, ndonëse e përçon dritën parajsore, ka si pikësynim të zgjojë dhe rizgjojë, dëshirën e lexuesit, për tu rikthyer te krijimtaria e F. Açkës, veçmas te zbulimi dhe shijimi i hapësirës së pamatshme të teksteve dhe ligjërimit estetik, të projektuar, në poezi dhe romane.

*shkëputur nga libri studimor Shenja Açka

14 janar 1990 ,U THYE MITI I SISTEMIT PËRBINDËSH STALINIST! 

by

Filozofi bashkëhor Umberto Eko thotë: “Vetëm e vërteta do të na bëj njerzë krejtësisht të lirë”Atëhere nisur nga postulat i Ekos, a mund ta pyes vetën çdo shqiptar, në çmasë e zotëron të vertetën dhe , varësisht raportit  të tij me të vertetën, sa është i lirë.

Cilësia  dhe progresi i individit tonë varet fort nga këmgulja e tije  për të vendosur  një raport sa më realist me të vertetën  të vertetën e tij , të shoqërisë ku jeton të historisë dhe kombit  që i përket , përndryshe do të kemi  një individ të sëmurë , larg mendjes së shëndoshë të lehtë për tu manipuluar në çdo kohë nga çdo lloj demagogësh, dhe diktatorësh , sikundër e kemi parë të ndodhë  me ne jo pak  herë përgjatë historisë tonë.. 

Me 14 Janar 1990, u thye njëherë e përgjithmonë miti i atij sistemi përbindsh! 

Demostrata e heshtun në Sheshin e Dëshmorve të Shkodrës, njofton Tiranën ende nën sundimin e  kuqë të  komunizmit gjakatar i erdhi fundi. 

Mijëra vetë të grumbulluem në atë Shesh, presin rrëzimin e bustit të diktatorit terrorist gjeorgjian Stalin. Mijëra vetë drejtue sytë nga toka, presin kur po shprazën mbi kokat e tyne automatikët nga dritaret e hotel Turizmit, Sahatit Inglizit apo apartamentit mbi PTT e qytetit, që ishin të mbushun me sampistët kriminel të ardhun nga Tirana vetëm për gjakderdhje.

Mendohej vetëm masakra ndaj Rinisë “rebele” shkodrane. Mungonin disa djelm të cilët një natë ma parë ishin tradhёtue e kapë nga forcat speciale të sigurimit t’ardhuna për këte qellim nga Tirana, të kryesueme nga krimineli Zylyftar Ramizi.

Mikrobuzët e bardhë të poliklinikës vazhdonin fotografimet dhe gatishmëninë!

14 Janari 1990 ishte dita lirisë që po agonte në mes terrorit komuniste!

Gjatë 32 viteve kemi ndigjue politikan analistë që mburren në ekranet televizive duke mashtruar brezin e ri se bijtë e komunistave sollën pluralizmin politikë, një gënjeshtër e përçmuese nga këta ithtarë të diktaturës staliniste shqiptare që deformojnë historinë e Shqipërisë e mbulojnë të vertetën me gënjeshtrën e tyre ideologjike. 14 janari 1990 qe aksioni i parë antikomunste ndaj diktaturës, që i tregoi shqiptarve se muri stalinist shqiptar, do të kishte fundin e  murit të Berlinit,  duhet të binte, dhe këtë aksion kombëtar në mbrotje të lirisë e dha Shkodra e martirve të Kishës që gjatë 45 viteve të diktaturës para plumbit vdisni me thirrjen Rroftë Krishti Mbret,  Rroftë Shqipnia! Shkodra e intelektualëve dhe kulturës,  gjaku i Martirve të ramë nën shpatën e diktaturës komuniste po vlonte në damarët e Rinisë dhe se, nuk kishte shkue huptë.

Numri i të arrestuemve i kalon të 120 të rinjë e të reja, dhe nr, në total i kalonte 600 shkodran që torturohen mizorisht nga organet e Sigurimit.Një pjesë përcillen për Tiranë ndër labirintët e zymta të Ministrisë së terrorit. Shumë familje në ankth nuk dinë ku i kanë djemët e vajzat e tyne mbasi nuk fliste askush për ata. 

Mbas disa muej tortura e vuejtje një grup u dënue me nenët 57 dhe 55 të Kodit Penal të RPSSH, që ishte në fuqi më këte motivacion: “Për krijimin e një organizate kundër revolucionare me karakter antisocialist. Për krime kundër Shtetit dhe për përmbysje të tij me dhunë.” 

Pra, siç shihët, rruga e hetimeve të çonte drejtë plumbit.

Sot mbas 32 vitesh kush e solli pluralizmi djemtë e komunistave? Apo rezistenca e antikomunistëve shkodran e shqiptarë për 45 vite. Gjatë 45 viteve dhe pse diktatura  e mbrojtur me armë,  e me heshtjen e ndërkombëtarve, kurrë nuk qe e qetë megjithë reprezaljet që bante përpara shqiptarve antikomunistë. Vërtete nuk pati disidencë siç e komentojnë gazetarët e oborrit komunist, por rezistenca e antikomunistave shqiptare sfidoi çdo disidence europiane duke mbajtur të gjalle e të shejtë lirinë. Shkodranët antikomunist mbajnë vndin e parë për sakrificat kundra stalinizmit shqiptar. Pra ne antikomunistave shqiptarë që politika pluraliste na quan të përndjekur politike treguam rezistencën më të madhe në europë gjatë shekullit njëzet. Mbas 14 janarit , filluan protestat në Kavajë, Me 20 qershor 1990 ish të dënuarit politikë Tiranas Burhan Kalaja e Ylli Bodinaku do të thyeshin murin e Ambasadave duke i treguar shqiptarve se duhen thyer këto mure, Fmijlja Popa kishte mbi 5 vite në amabasadë, në 25 janar 1945 ishte kryengritja e parë antikomuniste e Llesh Marshit, e Preng Calit, U pasua me 9 shtatorin e 1946 në Postribë të Shkodrës. Deri në në vitin 1954 malet e veriut ishin të mbushura me antikomunistë që luftonin regjimin dhe pse u tradhëtuan nga shërbimet e inteligjente siç ishte rasti i Kim Filbit. Në 1967 Tre djem të burgosur politik në burgun famëkeq të Burrelit do ta thynin atë burg famëkeq dhe do ti tregonin stalinizmit shqiptar se ne i shpërthejmë prangat tuaja të larë me gjak të pafajshëm. Në maj të 1973 shqiponjat e gulakut të Spaçit do të bënin revoltën e parë antikomuniste, ku do të ngrinin flamurin pa yll në mes të plumbave të kriminelëve enveristë. Në 1974 shqiponjat e Qafës Barit do të trondisnin regjimin me vullnetin e tyre duke i thënë ndal torturave çnjerzore.  Dhe regjimi enverist nuk do të njihte qetsi gjatë sundimit  të tije nga antikomunistat shqiptar pjesa ma patriotike, atdhe dashese dhe trimërore. Ku ishin komunistata dhe bijtë e tyre, ata duartrokitshin pushkatimet dhe burgimet e internimet e shqiptarve që e deshën lirinë si europa. Këto aksione politike të antikomunistave shqiptarë e parabartë me pushtetin e fuqishëm kriminal do të detyronin diktatorin Ramiz Alia që të lejonte futjen në ambasada me 2 korrik. Por mashtruesit e historisë ithtarët e diktaturës, që manipuluan qëndresën tonë, e muarën pushtete duan sot të bindin brezin e ri sikur këta palaqo të diktaturës kan qënë kontribues në ndryshimin e  ardhjen e pluralizmit. Këta ju bashkuan rënjes së regjimit në europë kur panë se si në Rumani populli rumun e pushkatoi Komunistin Çausheskun.

Protogonistë të 14 janarit që dhanë shkëndinë e parë të shembej sistemit nuk rrahën gjoksin, por përballuan tortura, por duhej të vuanin  edhe me burg. Qendrimi i tyre  burrnor asht një model i qendresës kundrejt diktaturës ma mizore që ka përjetue Shqipnia për 47 vjet. Këta burra u torturue me mjetet ma të paligjëshme, endè sot askush nuk ka mbajtë asnjë përgjegjsi, përveç asaj që terroristët janë të penduem për çka nuk kanë mujtë me ba! Sot mbas 32 vitesh ata që ushtruan tortura kan ngjitur majat e larta të drejtsisë. Megafonet mediatike pranë qeverisë po na tregojnë se si edhe kryeministri aktual paska qëne protagonist i ndryshimit. Sot mbas 32 vitesh është kthyer bolshevizmi në qeverisjen e vendit, se Partia komuniste nuk u dënua për krime ndaj njerzimit, tani nuk të bëjnë arrestime por bëjnë korrupsion kan krijuar pasuri marramendse i kan kthyer qytetarët në dorë të parë e të dytë 

Kampi i Qafë Barit dhe Burgu i Burrelit ishin e ardhmja e këtyre protogonistëve të 14 dhjetorit.

Mbas lirimit nga burgu, këta burra në mes tyre ishte dhe i riu RINI MONAJKA (DUKAGJINI) 1953 – 1997. 

  Rini e ashtu si shumë të tjerë që dhane kontributin e tyne, tue rrezikue jetën për të ardhmën demokratike të Shqipnisë, u harruen. 

Ndoshta, ”autoambulanca” e paharrueshme që më 14 Janar 1990, qendronte para hotel Turizmit në Shkoder, e kishte ndjekë deri në Austri Rinin, deri në Villach, ku me datën 1 Maji 1997, Rini Monajka mbylli sytë krejt i vetmuem.

Këta pak rreshta i shkruejta  në shenjë mirënjohje, për ditët e Lirisë që punoi Rini,, Ded Kasneci, Flamur Elbasani, Tonin Ndoja  Gjergj Livadhi etj. Këtë shkrim  ia kushtova në 70 vjetorin e Lindjes së  Rinit , Këtij Ylli, në qiellin e pafund të Demokracisë sonë.

Dikur, në krahun e majtë të monumentit të Luigj Gurakuqit ishte një gur mermeri i daltuem. Ishte mendue mbi Té me u vendosë një Shqipe me krah të hapun, simbol i së ciles ishte ruejtja nën krahët e saj: “Lavdia e Deshmorëve të Lirisë”. Një ditë guri kaloi nga hoteli Turizmit e, sot nuk e dij a asht aty.

Jam plotësisht dakort  me studjuesin e palodhur shkodran  Fritz Radovanin që kërkon që në  Qytetin e Shkodrës,  në Parkun mbas Monumentit të Luigj Gurakuqit, të vendoseshin disa Gurë të daltuem (25 X 35 cm.) me emnat e Martirve dhe të Dëshmorve të Shkodrës, ku në një prej këtyne Gurëve, duhet daltue nga Rinia Shkodrane edhe emni i nderuem i shkodranit të paharrueshëm: RINI MONAJKA (DUKAGJINI) 1953 – 1997. 

Dhe sot mbas 32 vitesh gjindemi përballë një pushteti që don të zhduki kujtesën të vertetën e shqiptarve kontributin e Shkodres e te tan antikomunistave shqiptare që e vaditën këtë tokë të shejtë me gjak për ta bërë si europa. Në Shqipëri asht kthy boleshvizmi nga ata që krenohen me krimet e xhelatëve komuniste. Ata që kan manipuluar ndërkombëtarët duke mbrojtur sistemin kriminal të Enver Hoxhës.

 Këta që i shërbyen komunizmit : Na i vodhën  ëndrrat!

Na e bëjnë të vështirë  të tashmen!

Tani mundohen të na kapin dhe të ardhmen. 

Politika shqiptare një rrethrrotullim i rrezikshëm  për kombin. 

Çdo heshtje ndaj manipuluesve të historisë së krimeve të komunizmit i duhet çjerrë maska e ta dënojmë moralisht për veprimin antikombëtar ndaj kujtesës së kombit!

Le të na shoqëroi në mbrojtje të kujtesës së kombit postulati i shkodranit të madh antikomunistit dijetarit të pavdekshëm At Pater Meshkalles:  Prej të parve pritëm një shqipni të  bashkueme, breznisë se re le ti lejmë nje shqipni të lumtum!

Besim Ndregjoni

Historiku dhe veprimtaria e Arkivit Ndërkomunal të Prizrenit

by

Valent Qafleshi

Master i arkivistikës/

Historiku

Arkivat janë vende më të rëndësishme burimore të informimit për të kaluarën historike dhe të tanishmen, prandaj kanë rol dhe detyrë në kuadrin e sistemit informativ, historik, kulturor, administrativ, etj.

Pra, Shkenca arkivore merret me trashëgiminë. Termin trashëgimi sipas përkufizimit të autorit kroat Maroeviqi do të thotë, “Objekt i trashëgimisë është një objekt real që me materialin dhe formën e tij dokumenton realitetin në të cilin është krijuar, në të cilin ka jetuar dhe me të cilin ka hyrë në të tashmen”. Objektet e trashëgimisë kanë shtresa të pasura kuptimore që komunikojnë mesazhe nga e kaluara në të tashmen dhe i ruajnë ato për të ardhmen”. Shkenca arkivore, mbledhë, përpunon, mbron dhe prezanton trashëgiminë.

Duke u nisur nga rëndësia e arkivave, komuna e Prizreni, vendosi të formojë arkivin historik të saj.

Arkivi i sotëm Ndërkomunal i Prizreni fillimisht është quajtur Arkivi Komunal i Prizrenit, i cili u themelua në bazë të Ligjit Themelor mbi themelatat dhe mbi Ligjin materialin arkivor dhe Shërbimin e arkivës, me 26 dhjetor 1967, Komuna e Prizrenit nxori Vendimin për themelimin e Arkivit Historik të Prizrenit.

Arkivi Komunal i Prizrenit, punën e fillojë në një zyrë të vogël në ndërtesën e Komunës së Prizrenit, me dy punëtor, Syrea Paçarizi-drejtori dhe një punëtore.

Punën e nisën duke vizituar organizatat shoqërore në katër komunat nënshkruese, rëndësi ju kushtua materialit të regjistraturave, të cilat u morën për ruajtje të përhershme në Arkivin Historik të Prizrenit.

Fondi i parë nga punonjësit e këtij arkivi, merren në komunën e Dragashit, me 13 maj të vitit 1968, i cili fond u emërtua si: Fondi i Këshillave Popullor të Komunës së Dragashit.

Fondi i parë i këtij arkivi, është ai i Këshillit Popullor të Dragashit 1945-1961, me nën fondet e saja si:

Arsimi, Shëndetësia, Administrata, kadastra etj.

 Fondi: Fondi Këshilli Popullor i Brodosanës

 Fondi: Këshilli Popullor i Bellobradit

 Fondi: Këshilli Popullor i Brodit

 Fondi: Këshilli Popullor i Vranishtës

 Fondi: Këshilli Popullor i Restelicës , pra këto ishin fondet e krijuara e të marra nga Komuna e Dragashit.

Për përgatitjen e fillimit të punës së Arkivit, u formua një Komision prej shtatë anëtarësh në këtë përbërje:

• Sherif Thaçi, përfaqësues i Kuvendit Komunal Prizren.

• Gjorgje Mlladenoviq, përfaqësues i Kuvendit Komunal Prizren.

• Fatim Dërguti, përfaqësues i Kuvendit Komunal Rahovec.

• Hysen Lushi, përfaqësues i Kuvendit Komunal Suha Rekë.

• Myrteza Kojçin, përfaqësues i Kuvendit Komunal Dragash.

Me shtimin e punës, pranohen edhe dy punëtor për punë të arkivistit ndërsa, ndërtesa e arkivit u ç’vendos në ish-objektin e Sigurimit Social, përball “Bajrakli” Xhamisë, me kushte shumë më të mira.

Më pas ndërron objekt dhe vendoset në ndërtesën e ish-Bankës Komerciale të Prishtinës, me seli në Prizren, me kushte dhe hapësira më të mëdha me dy zyra dhe një depo për vendosjen dhe ruajtjen e materialit të dokumenteve arkivore.

Do të ndërron edhe disa lokacione dhe atë:

• Në ish-objektin e Kuvendit Komunal të Prizrenit.

• Në ndërtesën e ish-internatit (i cili objekt ishte në pronësi të kishës katolik, por i konfiskuar).

• Pas luftës së Kosovës, ky arkiv ndërron prapë lokacion dhe vendoset në ndërtesën e Shoqatës së të Verbërve dhe të Shurdhëve-Prizren.

• Në ndërtesën e avokatëve shoqëror e publik (pronë komunale).

• Prapë ndërron objekt dhe vendoset në objektin e Gjykatës Komunale për Kundërvajtje të Prizrenit.

Qëllimi i themelimit të arkivit historik të Prizrenit

Qëllimi kryesor i çdo arkivi është grumbullimi, ruajtja dhe dhënia për shfrytëzim e materialit arkivor për punë hulumtuese – shkencore, profesionale, arsimore – edukative dhe për nevojat e tjera me interes publik, organet shtetërore, institucionet dhe organizatat si dhe bashkësitë tjera për qytetarët.

Detyrat dhe obligimet e arkivave si institucione janë të shumëfishta. Mirëpo, veprimtaria kryesore e tyre është: mbrojtja e lëndës arkivore në arkiv dhe jashtë arkivit (të poseduesi, përkatësisht krijuesi i lëndës arkivore); pranimi, vendosja dhe ruajtja e lëndës arkivore.

Seksionet për mbrojtjen dhe pranimin e Lëndës arkivore në Arkivin Ndër Komunal të Prizrenit

Arkivi Ndër komunal i Prizrenit ka shërbimet:

• Shërbimi i mbrojtjes së lëndës arkivore jashtë arkivit (Shërbimi i jashtëm)

• Shërbimi i depos

• Seksioni për rregullimin dhe përpunimin e lëndës arkivore

• Seksioni për punë të përgjithshme dhe financiare

• Kuadri arkivor

• Biblioteka

Sektorit për mbrojtje dhe ruajtje të materialit arkivor, duke u mbështetur në politikat ligjdhënëse është: materiali arkivor i mbrojtur me ligj pa marrë parasysh se ku gjendet dhe pronë e kujt është; atë askush nuk guxon ta dëmtojë, shkatërrojë, huazojë ose të cenojë tërësinë e tij në çdo formë tjetër; çdo posedues i lëndës arkivore është i obliguar që të sigurojë kushtet e mbrojtjes dhe ruajtjes. Lënda arkivore në tërësi nuk mund të tjetërsohet, asgjësohet dhe të keqpërdoret, sepse dënohet me ligj.

Sektori për rregullimi dhe përpunimi i lëndës arkivore; informimi për fondet dhe lëndën arkivore nga kompetencat e arkivit; krijimi i kushteve për shfrytëzimin e lëndës arkivore; publikimi i lëndës arkivore, mjeteve informative për lëndën arkivore dhe publikimeve tjera, me të cilat lehtësohet shfrytëzimi i lëndës arkivore; ekspozimi i lëndës arkivore, organizimi i ligjëratave; hulumtimi dhe kopjimi i lëndës arkivore në vend dhe jashtë vendit me qëllim të kompletimit të fondeve në arkiv; sigurimi i mbrojtjes teknike të lëndës arkivore.

Depoja – dhomë e magazinimit, janë dhoma të destinuara për vendosjen e përhershme dhe ruajtjen e lëndës arkivore në ndërtesën e arkivit.

Depoja e arkivit është̈ pjesa më e rëndësishme dhe më delikate në të cilën vendoset dhe ruhet lënda arkivore. Në të është̈ i vendosur tërë̈ thesari i arkivit. Pra, vendi për vendosje dhe ruajtje të lendes arkivore në depo, e bënë̈ atë̈ pjesë më të rëndësishme në arkiv. Andaj ajo ka përparësi ndaj elementeve tjera në arkiv.

Meqenëse depoja e arkivit ka një rol shumë të rëndësishëm, ajo duhet të jetë e ndërtuar dhe siguruar sipas kritereve ndërkombëtare të depove të arkivave. Kur dihen shakataret të cilët ndikojnë në dëmtimin e lëndës arkivore, atëherë është e domosdoshme që të merren masat e nevojshme të mbrojtjes teknike.

Për lagështinë e caktuar dhe temperaturat e ajrit bëhet me aparatura klimatike të veçanta ose me ajrosjen dhe nxehjen e depove, andaj duhet të behët kontrolli i rregullt i lagështisë dhe temperaturave me ndihmën e higrogrameve dhe termometrave.

Pastaj mbrojtja e lëndës arkivore nga veprimet e rrezeve ultraviolete të diellit arrihet me mbrojtjen e xhamave speciale në dritaret e depos, vendosja e roletave mbrojtjes ose kapakëve.

Lokacioni i depos së arkivit si masë preventive e mbrojtjes së lëndës arkivore në depo është edhe pastrimi i rregullt nga pluhuri. Po ashtu lënda arkivore para se të vendoset në depo duhet të kalojë nëpër sallën e dezinfektimit, sepse me të pengohet mundësi e paraqitjes së mikroorganizmave të ndryshëm dhe proceseve në lëndë.

Të jetë e pajisur me aparatura për aktivizim kundra zjarrit si dhe bombola për shuarjen e zjarrit.

Me rafte metalik dhe stabil. Ndërtesa e tërë arkivit duhet të jetë me rrufepritës etj.

Por depoja e Arkivit Ndër Komunal të Prizrenit nuk i plotëson as kriteret minimale, ngase lagështia është e pranishme gjithkund, andaj edhe lënda arkivore e këtij arkivi është në rrezik të dëmtimit.

Pritet me ndërtimin e godinës së re të arkivit të jetë sipas standardeve dhe kritereve për arkivat.

Biblioteka e Arkivit Ndër Komunal të Prizrenit që në themelimin e saj u ka shërbyer dhe u shërben jo vetëm punonjësve të brendshëm, bashkëpunëtorëve dhe studiuesve të jashtëm

Ajo ka arritur të siguron një fond relativisht të pasur që mbulon të gjitha fushat e historisë, kulturës dhe literaturë të pasur në gjuhën shqipe, serbe turke dhe gjuhë të huaja.

Lënda dhe detyra e arkivit

Lënda dhe detyra e arkivit u plotësua në përputhje me zhvillimin e nevojave të shoqërisë, të cilat kushtëzohen nga dinamika e ndryshimeve shoqërore, si dhe nga nevojat e vetë shkencës në përdorimin e lëndës arkivore si burim i dorës së parë njohurish. Kjo nevojë dhe rritja e vazhdueshme e numrit të krijuesve dhe e sasisë së materialit arkivor kushtëzon zhvillimin e shkencës arkivore si shkencë për t’iu përgjigjur sfidave gjithnjë në rritje që i shtrohen. Disa nga sfidat e reja që zgjerojnë lëndën e studimeve arkivore janë një lloj i ri dokumentesh, si dhe mjetet e tyre të regjistrimit dhe mjetet e reja teknike të përdorura në krijimin dhe përdorimin e tyre. Ndër të tjera, lënda arkivore përdoret si pasuri kulturore, por edhe si dokumentacion operativ i nevojshëm për zhvillimin e mëtejshëm të veprimtarive të shumta shoqërore.

Puna kërkimore-shkencore në arkiv

Puna kërkimore-shkencore në arkiva ka për detyrë përkthimin e mendimit arkivor në praktikë arkivore dhe anasjelltas. Pa hulumtime dhe rezultate teoriko-praktike, shkenca arkivore si shkencë nuk do të ekzistonte, por do të mbetej në nivelin e një shkence ndihmëse. Karakteri kërkimor shkencor i arkivit modern është mjaft i dukshëm dhe paraqet gërshetim të punës shkencore dhe profesionale të punëtorëve shkencorë arkivorë.

Nga pohimet e mësipërme, mund të konkludojmë qartë se puna kërkimore-shkencore kërkon edhe personel të përshtatshëm, i cili para së gjithash duhet të jetë i përgatitur profesionalisht për të kryer detyra të tilla të përgjegjshme.

Arkivit Ndërkomunal të Prizrenit i ndahet trualli për ndërtimin e objekti modern arkivor

Akivi Ndërkomunal të Prizrenit deri në fund të vitit 2022, ka krijuar 63 Fonde, me 450 nën-fonde dhe 500 metra material arkivor të përpunuar.

Me 11 Nëntor 2022, në ambientet e Noterisë në Prizren, u nënshkrua Vendimi i Komunës së Prizrenit, për ndarjen e truallit për ndërtimin e objektit të Arkivit Ndër-Komunal të Prizrenit, mes kryetarit të Komunës Shaqir Totës dhe krye shefit të ASHAK-së Bedri Zyberajt.

Kështu do të zgjidhet një herë e mirë çështja e objektit të Arkivit Ndër-Komunal të Prizrenit, me objekt të përhershëm dhe me kritere bashkëkohore, ngase për disa dekada ka ndërrua disa herë lokacione, duke u vendosur e ç ‘vendosur nga një objekt në tjetrin, të cilat objekte nuk i plotësonin as kushtet minimale të kritereve të kërkuara për arkiva, ku punonjësit e këtij arkivi punonin në kushte të rënda dhe të vështira pune.

Përfundime

Siç dihet, arkivat janë institucione të rëndësisë së veçantë kujdesen për ruajtjen, mbrojtjen, sistemimin, pranimin, dhe publikimin (dhënien në shfrytëzim) të materialit arkivor për hulumtime shkencore, punë profesionale dhe nevoja të tjera në interes për shoqërinë, prandaj lëndët duhet të ruhen në vende adekuate dhe të sigurta, sipas standardeve bashkëkohore të arkivave. Ky punim me theks të veçanet trajton themelimin e këtij institucioni të rëndësishëm arkivor dhe rolin e saj në ruajtjen, mbrojtjen dhe kujdesin ndaj lëndës arkivore, parimet e mbrojtjes se dokumenteve, depon e arkivit dhe sigurinë fizike. Mbrojtja e lëndës arkivore ka qenë dhe mbetet problem i shoqërisë për qasje më pro-aktive ndaj arkivave. Për këtë duhet kuptuar rëndësia e arkivave, nevoja e krijimit të kushteve, hapësirës dhe mjeteve materiale për ruajtjen e lëndës arkivore.

Arkivat Ndër Komunal i Prizrenit fatkeqësisht nuk posedojnë kushte të mira dhe lëndët arkivore ruhen në kushtet minimale, i ekspozohen faktorëve objektiv të dëmtimit të natyrave fizike, kimike, biologjike dhe mekanike. Parimet duhet mbështetur në politikat ligjdhënëse në aspektin e mbrojtjes së lëndës arkivore, përderisa krijuesit dhe poseduesit janë të obliguar që lëndën arkivore ta mbrojnë sipas akteve ligjore.

Por nuk ka dyshim se me ndarjen e truallit për një objekt të ri të arkivit Ndër Komunal të Prizrenit do të sigurohen kushtet bashkëkohore, në shërbimit arkivor, veçanërisht me punën dhe pajisjet e e këtij arkivi rajonal, si dhe gjendjen e strukturës së tyre të personelit.