Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Festivali Shqiptar te Kisha e Zojës Pajtore në Michigan, nderim dhe lutje për Nënë Terezën

by

Festivali Shqiptar pranë Kishës Katolike Zoja Pajtore e Shqiptarëve në Michigan organizohet prej 30 vitesh. Për herë të parë u organizua nga Dom Prek Ndrevashaj dhe prej 22 vitesh drejtohet nga Dom Ndue Gjergji si famullitar i Kishës. Në një prononcim për Diellin e Vatrës, dhënë Editorit Sokol Paja, Dom Ndue Gjergji famullitari i Kishës Katolike Zoja Pajtore e Shqiptarëve në Michigan, tregon për publikun detaje rreth Festivalit Shqiptar të përvitshëm të organizuar pranë kësaj Kishe. “Mirënjohje fëmijëve, prindërve, organizatorëve për punën e palodhur, mbështetësve tanë e falënderime të madhit Zot që bënë të kishim një Festival spektakolar këtë vit. Çdo vit e më mirë, çdo vit e më bukur. Lavdi Zotit për njerëzit e shkëlqyer të komunitetit tonë në Michigan” fillon bisedën telefonike për Diellin Dom Ndue Gjergji. Një festival tre ditor i kthyer në një traditë të padiskutueshme promovimi vlerash kombëtare e komunitare, bashkoi me qindra shqiptarë në Michigan.

Synimi i Festivalit Shqiptarë organizuar nga Kisha është: Bashkimi i njerëzve, bashkimi i familjeve, forcim i edukimit, rolit të familjes e kishës, forcimi i besimit dhe nxitje e aktivizimit komunitar për të mirën e gjithë komunitetit e famullisë së Kishës Zoja Pajtore e Shqiptarëve. Si çdo vit, aktiviteti i shkëlqyer filloi me Paradën e Flamurit Kombëtar e programin artistik me grupet e valleve të Kishes Zoja Pajtore, grupin e Valles Rapsha në Mergim që udhëhiqet nga Anton Junçaj prej 10 vitesh, grupin e Valles Krenaria, me muzike autentike kombëtare shqiptare në shoqërimin me tupan nga Arsid Cekaj, emocionuan me shfaqjet e tyre brilante këngëtarët e mirënjohur Gezim Nika (Mjeshtër i Madh), Albina Ndrejaj, Albert Abedini, Gjoni Opa, Kuq e Zi dhe Liridona etj. Një shfaqje artistike promovuese e vlerave dhe traditës kombëtare shqiptare. Një moment shumë i veçantë i Festivalit, sipas Dom Ndue Gjergjit është ligjëratat dhe lutjet për Nënë Terezën. “Ky Festival na la mbresa të jashtëzakonshme. Pjesëmarrja ishte masive. Natën e fundit ishin më shumë se 3 mijë pjesëmarrës. Si asnjëherë në këto vitet e fundit. Në të gjitha aspektet jemi munduar me përformu sa më lart, me kënaq njerëzit e fëmijët sidomos. Qëllimi ynë është të mbajmë gjallë vlerat e kombit tonë e të kulturës sonë. Gjithmonë lus Zotin: Të bashkuar në gëzim dhe në lutje. Njerëzit po i afrohen kishës çdo ditë e më shumë. Zoti i bekoftë familjet e mrekullueshme shqiptare” përfundoi prononcimin për Diellin famullitari Dom Ndue Gjergji. Këtë vit më 8 dhe 9 Tetor 2022 do të përkujtohet 50 vjetori i themelimit të Kishës Zoja Pajtore e Shqiptarëve në Michigan.

Fotot:

Kisha e Zojës Pajtore

Anton Junçaj

FESTË E MADHE NË SHTËPINË E VATRANIT MARJAN CUBIT

by

Asllan Bushati/

Të dielën e 4 shtatorit 2022, në shtëpinë e ish antarit të forumeve drejtuese të Vatrës e ish financierit të saj për shumë vite (Marjan Cubi), vec familjarëve pati edhe shumë të ftuar nga Vatra, gjaku e gjinia, shokë, miq e dashamirë, me rastin e 25 vjetorit të shenjtërimit të Nanë Terezës.

I biri i Marjanit, Iliri po ashtu vatran, së bashku me djemt e nipat e shtëpisë, në mënyrën më të mirë të mundëshme, i prriti të ftuarit që në rrugën kryesore para shtëpisë dhe i shoqëroi deri tek tavolina e festës në mjediset e brendëshme verore të kopshties së vilës Familjes Cubi.

Nën një shumicë pemësh me gjelbërim, lulesh e cadra verore, drita shumëngjyrëshme, shtatores së Gjergj Kastrioti- Skënderbeutn e posterve të Shenjtores Nanë Tereza, përzgjatej tavolinë e zbukuruar hijshëm për këtë festë familjare shumë të vecantë.

Të ftuarve në emër të familjes, ju a uroj mirseardhjen Ilir Cubi, i cili me shume respekt e fjalë të ngrohta tha:”Mirë se keni ardhe në ditën e Shenjtërimit të Nanës Tereze, kemi të gjithë shumë nevojë për më shumë dashuri sic deshi Nana Tereze . Zoti ju ndihmoftë”.

Të panishmit i përshëndeti Kryetari i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA zoti Elmi Berisha, Presidenti i Nderit të Vatrës Zoti Agim Rexhaj, Sekretarja e Vatrës Zonja Nazo Veliu, dhe autori i këtyre rreshtave. Të gjithë folsit nga këndshikime të ndryshme, nënvizuan faktin se ne shqiptarët jemi fatlum me Nanë Terezën si nana e të varfërve, përvuajtësve , mirësisë , dritës e shpresë së njerëzve të mbarë botës. Po ashtu nënvizuan faktin se Marjan Cubi me familje, është i pari i komunitetit shqiptaro-ameikan, që këtë festë fetare e publike e këthen edhe në një festë famijare prej disa vitesh. Nuk ka gjë më të mirë se sa të japësh një shembull personal për dashuri dritë e shpresë për familjen, komunitetin dhe kombin. Këtë e bëri dinjitetshëm familja Cubi.

Të pranishmit patën rastin të shijonon një menu ushqimesh prej gati 40 asortimentesh që nga sallata e freskët e deri tek pasta e frutat, pijet e të gjitha llojeve , shërbimin shumë të kulturuar dhe gatimi i përsosur nën syrin e zonjës së shtëpsë Dila , nusen së Ilirit, Suzana, vajzat e shtëpisë etj.

Kjo darkë do të mbetet në kujtesën e të pranishmëve si një simbol që prodhon dashuri. U fol shqip, u këndu shqip, u vallësu sipas traditës shqiptare në kufijt e tre brezave. Kush e ndjek këtë shembull nuk shpreh dashuri vetëm ndaj vehtes e familjarëve, por ndaj komunitetit , shoqërisë dhe njerzimit. Këtë e thanë me gojën plot edhe atdhetari i nderuar Mhill Gjuraj me bashkshorten Age, vllezrit e Dilësë, nipat, miqt, kumbarët e dashamirët e familjes Cubi.

Marjan Cubit tu rritët ndera, festa ju ndihmoftë dhe ju gjetët ma mirë mot me shendet e gjithcka ju don zemra.

DRENICA NË KRYENGRITJET E VITEVE 1913-1914 DHE TERRORI SERB NDAJ SHQIPTARËVE (2)

by

Dr. sc. Fitim RIFATI

Instituti i Historisë – Prishtinë

Masat ndëshkimore serbe nuk u lënë përshtypje shqiptarëve 

Më 22 shtator 1913, Ajet Çaushi së bashku me vullnetarët e tij arriti të shkatërronte godinën e komunës në Abri. Në këtë kohë, në malet e Çyçavicës operonin rreth 500 kryengritës. Më 23 shtator 1913, në Drenicë shkuan dy delegacione nga Prishtina dhe Vushtrria, për të biseduar me kryengritësit, për të qetësuar situatën dhe për të pajtuar ata me realitetin e ri. Mirëpo, delegacionet nuk arritën sukses në misionin e tyre. Kësisoj, më 26 shtator 1913, në fshatin Polac, në jugperëndim të Llaushës, në orët e natës u vranë dy xhandarë. Veç kësaj, në fund të shtatorit 1913, me urdhër të Mbretit Petri I Karagjorgjeviq dhe të Ministrisë së Luftës, të gjithë oficerët rezervë, detyruesit ushtarakë dhe repartet e furnizimit të të gjitha njësive të trupave të këmbësorisë, kalorësisë dhe artilerisë, u obliguan për t’u aktivizuar në lokalizimin dhe shuarjen e kryengritjes së shqiptarëve. Ato ditë një grup shqiptarësh të armatosur prej 20 vetash realizoi një operacion kundër Gjykatës së Krasmirocit gjersa në Llaushë vranë një nëpunës administrativ. Më 28 shtator 1913, katër topa malorë së bashku me 200 këmbësorë dhe 200 serbë lokalë nga Mitrovica, të pajisur me armatim morën rrugë në drejtim të Drenicës. 

Shifrat e mësipërme nënkuptojnë se morali luftarak i trupave ushtarake serbe ishte i dobët dhe se ushtarët serbë nuk shprehnin gatishmëri të luftonin me shqiptarët, për shkak të lodhjes gjatë Luftërave Ballkanike, frikës dhe strategjisë së luftës së befasishme që zbatonin shqiptarët. Prandaj, inkuadrimi i formacioneve luftarake mercenare, ishte nevojë e domosdoshme për të plotësuar boshllëkun ushtarak dhe për të shuar kryengritjen e shqiptarëve në Drenicë.

Inspektori i policisë serbe me qendër në Shkup, Mihailo Ceroviq, dha urdhër që familjet e kryengritësve të internoheshin menjëherë. Thirrjet e tellallit në formë ultimatumi, për dorëzimin e kryengritësve brenda 15 ditësh, nuk u bënë përshtypje shqiptarëve. Madje as amnistia nëse ata e respektonin këtë shpallje dhe ndëshkimi si dezertorë, internimi i familjeve në viset e vjetra të Serbisë e konfiskimi i pasurive nuk frikësuan aspak kryengritësit. Sipas informacioneve të konsullatës austro-hungareze në Mitrovicë, “ky lajmërim u dëgjua duke qeshur prej shqiptarëve!”. Përkundrazi, morali luftarak i shqiptarëve po rritej e paralelisht me të edhe radhët e kryengritësve. Më 29 shtator 1913, nga Mitrovica u nisën drejt Prekazit të Drenicës rreth 30 vullnetarë shqiptarë, të cilëve gjatë rrugës deri në Prekaz iu bashkuan edhe 120 vetë. Mbështetur në informacionet e saj të besueshme, konsullata austro-hungareze në Mitrovicë vinte në përfundimin se nga rrethet e Prishtinës, Vushtrrisë dhe Mitrovicës “po vrapon me flamur, një sasi e madhe shqiptarësh për në Drenicë”. 

Mirëpo, duke parë që thirrjet e organeve administrative në drejtim të shqiptarëve, për të ndërprerë kryengritjen, nuk patën sukses, atëherë Qeveria në Beograd urdhëroi ndërmarrjen e masave të ashpra ndëshkimore ndaj shqiptarëve. Arrestimet, vrasjet në masë, burgosjet, plaçkitjet, djegiet e shtëpive etj., u bënë metoda të përditshme që ushtroheshin ndaj shqiptarëve. Këto akte kryheshin në bashkëpunim dhe pjesëmarrje aktive edhe të serbëve lokalë. Historiografia serbe justifikon reprezaljet e ushtrisë dhe të policisë serbe ndaj shqiptarëve, me arsyetimin e çarmatimit të tyre, për të vendosur rendin dhe për të penguar çdo veprimtari subversive, përpjekje e bashkëpunim të shqiptarëve me Shqipërinë, e cila mund t’i sillte probleme shtetit serb në ruajtjen e rendit dhe qetësisë në Kosovë. Mbretëria e Serbisë, për të përligjur masat ndëshkimore ndaj shqiptarëve, me anë të shtypit në Beograd hiperbolizonte shifrën e kryengritësve shqiptarë në të gjitha viset, duke pretenduar se numri i tyre arrinte në 80.000 vetë, që binte në kundërshtim me mundësitë dhe kapacitetet reale të forcave kryengritëse dhe nevojave të saj. Numri më i përafërt i kryengritësve shqiptarë, sipas vlerësimeve të konsullatës austro-hungareze në Shkup, ishte midis 10.000 dhe 20.000 vetë. 

Ajet Çaushi dhe Shaban Kopriva drejtojnë Drenicën në kryengritje

Megjithëkëtë, shkalla e luftimeve ndërmjet kryengritësve në njërën anë dhe forcave ushtarake e mercenare serbe në anën tjetër, u rrit në fillim të tetorit të vitit 1913. Më 1 tetor 1913, sipas njoftimit të përfaqësuesit diplomatik të Austro-Hungarisë në konsullatën e Mitrovicës, J. Umlauf, në Drenicë kishte filluar një përleshje e armatosur ndërmjet forcave ushtarake serbe dhe kryengritësve shqiptarë. Për rrjedhojë, më 1 dhe 2 tetor 1913, në Drenicë u dërguan forca shtesë për të shuar rezistencën shqiptare. Të njëjtën ditë, drejtuesi i legatës austro-hungareze në Beograd, Wilhelm Ritter von Storck, i raportonte Ministrisë së Punëve të Jashtme në Vjenë se në Drenicë gjendja ishte e turbullt, radhët e forcave kryengritëse shqiptare po shtoheshin, për shkak se e tërë kjo krahinë po zbrazej nga trupat ushtarake serbe, duke bërë që autoriteti administrativ serb në këtë zonë të jetë i pafuqishëm. Thirrjet e autoriteteve ushtarake në drejtim të serbëve lokalë, për të shërbyer si komitë në aksionet ushtarake kundër shqiptarëve, nuk gjetën mbështetje. Serbët lokalë deklaruan se “pa shpërblim nuk duan të kryejnë këtë shërbim të rrezikshëm”. Në anën tjetër, në mesin e drejtuesve të kryengritësve në Drenicë ishte edhe Ajet Çaushi, i cili rreth vetes tashmë kishte 70 vullnetarë në fshatin Abri. Ai besonte se sensibilizimi i Kryengritjes do të ndikonte që të shtoheshin radhët e vullnetarëve. 

Më 9 tetor 1913, J. Umlauf i dërgoi Vjenës zyrtare edhe një raport të hollësishëm mbi ngjarjet kryesore nga 1 deri më 9 tetor. Sipas raportit të tij, më 1 tetor në Llaushë të Drenicës u zhvilluan luftime ndërmjet kryengritësve dhe ushtrisë serbe. Numri i forcave kryengritëse arrinte shifrën në 1.000 vetë, nën drejtimin e prijësit të njohur shqiptar Shaban Kopriva. Mirëpo, 500 kryengritës nuk arritën të rezistonin dhe për pasojë u sprapsën në Stërnac të Epërm të Zubin Potokut. Ky sukses i forcave ushtarake serbe në Drenicë u arrit edhe me aktivizimin e 330 pjesëtarëve të njësisë së zbulimit, të cilët ishin të ndarë në grupe me nga 11 vetë (njëri që shkruante dhe vëzhgonte terrenin me dylbi, kurse 10 të tjerë ishin të armatosur mirë dhe me bomba dore). Të nesërmen, komitët serbë tentuan që në Kotorr të Drenicës të zinin udhëheqësin e shqiptarëve, Keço Ajet Çaushin, në kullën e tij. Mirëpo, në kullë ndodheshin 60 kryengritës, të cilët nuk i lanë komitët serbë të afroheshin pranë kullës, madje u shkaktuan atyre 8 të vrarë e 7 të plagosur. 

Megjithëkëtë, ekspedita ndëshkimore serbe në Drenicë ishte e ashpër, për mizoritë e të cilës flitej kudo në Kosovë. Përkundër kësaj, kryengritja e shqiptarëve në Drenicë nuk ishte shuar tërësisht. Në Llapushnik, përkatësisht në malin e Goleshit, operonin rreth 2.000 kryengritës, numri i të cilëve u shtua nga 150 shqiptarë të ardhur nga fshatrat veriperëndimore të Mitrovicës. Më 7 tetor në Lubavec një shqiptar u vra nga komitët serbë, ndërsa në mbrëmjen e 8 tetorit në Klinë u dëgjuan të shtëna armësh, por nuk bëhej e ditur për hollësi të tjera. Ndërkaq më 9 tetor 1913, pas një orë luftimesh të zhvilluara në Broboniq ndërmjet një grupi kryengritësish dhe njësive ushtarake serbe, situata e trazuar u vu nën kontroll e rrjedhimisht u arrestuan 50 shqiptarë të fshatrave Broboniq dhe Çubrel. Rrjedhimisht, mbaheshin të ndërprera edhe vizitat e popullsisë së Drenicës në pazarin e Mitrovicës.

Në burimet serbe vërehet ndjeshmëria e lëvizjes kryengritëse sidomos në Drenicë, ku ushtria serbe dhe xhandarmëria nuk kishin forca të mjaftueshme për shuarjen e saj. Ndër trajtat e zakonshme të organeve serbe, të cilat kishin për tendencë të godisnin psikologjinë e kryengritësve shqiptarë dhe prijësve të tyre, ishte arrestimi, burgosja ose internimi i familjeve të tyre, si metoda për të joshur dhe paralizuar kryengritësit. Internimi i familjeve të kryengritësve, që parashihej të bëhej sipas një vendimi të lëshuar nga inspektori i policisë serbe me qendër në Shkup, Mihailo Ceroviq, me sa duket pati efekt te një pjesë e kryengritësve shqiptarë. Në mesin e tyre, 16 vetë nga fshati Broboniq i Mitrovicës, për të parandaluar internimin e familjeve të tyre, ishin paraqitur para organeve të administratës. Rrjedhimisht, vendimi për internimin e familjeve të tyre ishte anuluar, që nënkuptonte efektin psikologjik që këto masa kishin në goditjen morale të lëvizjes kryengritëse në Drenicë dhe më gjerë.

Drenica shpallet “zonë ushtarake e mbyllur”, për të kryer krime ndaj shqiptarëve

Pavarësisht kësaj, organet ushtarake serbe nuk arritën të shuanin plotësisht qëndresën e kryengritësve në Drenicë. Megjithëqë në disa fshatra u realizuan ekspedita të fuqishme ushtarake, që shuan përkohësisht qëndresën shqiptare, në fshatra të tjera ajo rilindte me forca të reja. Kësisoj, më 11 tetor 1913, në fshatin Pemishtë (Padalishtë) u rishfaqën forca kryengritëse, të cilat i sillnin telashe organeve të administratës serbe dhe malazeze në rrugën Mitrovicë-Pejë. Mirëpo, reaksioni serb, përkatësisht i komitëve serbë që kryenin vrasje në Drenicë, nuk pengohej e as nuk ndalej ndaj shqiptarëve që nuk ishin pjesë e kryengritjes. Sipas burimeve të konsullatës austro-hungareze në Mitrovicë, të raportuara Vjenës zyrtare, më 24 tetor 1913, nënvizohet: “Një serb nga Çagllavica (rrethi i Prishtinës) mburresh hapur se vetëm ai, kohët e fundit kish vrarë 100 shqiptarë (në Drenicë, F.R)”. Veç kësaj, arrestimet, internimet e burgosjet pothuajse u bënë përditshmëri. Madje edhe masakrimi i grave, pleqve e fëmijëve të pambrojtur në Drenicë dhe gjithë zonat kryengritëse, ishte bërë një akt trimërie për serbët lokalë dhe organet ushtarake. Këto veprime i përforcoi edhe akti i shpalljes së Drenicës si “zonë ushtarake e mbyllur”, që i linte dorë të lirë organeve ushtarake dhe komitëve serbë për të kryer krime ndaj shqiptarëve. Në këtë kontekst, në bazë të një njoftimi që qarqet diplomatike austro-hungareze në Beograd i dërgojnë Ministrisë së Punëve të Jashtme në Vjenë, më 13 tetor 1913, konstatohet: “Ekspedita e ndëshkimit kundër shqiptarëve u vu në zbatim me egërsinë dhe brutalitetin më të pashembullt. Mijëra të pafajshëm janë masakruar. Qindra fshatra janë djegur. Kolonelin famëkeq konspirator Damian Popoviqin e presin për kasaphanat e tija dekoratat e gjeneralit, prej duarve të Mbretit”. Rrjedhimisht, Mbretëria e Serbisë mori shkas të rifillonte aksionin e saj shtypës në Kosovë, që kishte për qëllim shpopullimin dhe plaçkitjen sistematike e rrënjësore të saj.

Kryengritja në Drenicë gjatë gjysmës së parë të vitit 1914 dhe krimet serbe

Edhe në vitin 1914, kryengritja e shqiptarëve në Drenicë nuk u ndal. Shqetësimi dhe pakënaqësia e popullsisë mbi gjendjen e vështirë rritej më tej. Autoritetet administrative serbe rëndësi më të madhe në veprimtarinë e tyre i kushtonin vjeljes arbitrare të taksave, tatimeve e gjobave në të holla. Në mesin e funksionarëve administrativë, në masë u përhap edhe fenomeni i korrupsionit. Kësisoj, gjendja ekonomike e popullsisë sa vinte e rëndohej e rrjedhimisht ndërmerrej edhe emigrimi. Përgjegjësi provizor në konsullatën austro-hungareze në Mitrovicë, J. Umlauf, në raportin e datës 1 janar 1914, i shkruante Vjenës zyrtare: “Pezmatimi ka arritur deri në atë pikë sa shumë ushtarë flasin hapur se në rast të një lufte të re (në Drenicë, F.R) nuk do të shkojnë të përdorin armët kundër armikut, por kundër mbretit e ministrave”. Ai nënvizonte: “Nga lajmet që vijnë e shtohen duhet besuar se në pranverë do të mjaftonte një e shtënë arme, që gjithë popullata myslimane (shqiptare, F.R) të mbledh armët nën flamurin kundër Serbisë”.

 Më 6 janar 1914, një shqiptar i Drenicës, i cili po kthehej nga Shqipëria, në Akrashticë të Vushtrrisë kishte vrarë një xhandar dhe kishte plagosur një tjetër, të cilët e ndiqnin pasi e kishin zbuluar gjatë patrullave të xhandarmërisë serbe. Në mars të vitit 1914, në Drenicë u përshkallëzuan aksionet e grupeve kryengritëse e rrjedhimisht numri i forcave të tyre, që për autoritetet serbe nënkuptonte një riorganizim me tipare të një kryengritje me përmasa të theksuara. Për këto arsye, autoritetet administrative-ushtarake serbe në Rrethin e Mitrovicës nuk hoqën dorë nga armatosja e popullsisë lokale serbe, për shkak të drojës së madhe nga kryengritja e pandërprerë e shqiptarëve të Drenicës. Po ashtu, edhe lëvizjet e trupave ushtarake të këmbësorisë, kalorësisë dhe artilerisë bëheshin në përputhje me shkallën e kryengritjes. Kësisoj, më 14 mars 1914, një repart i xhandarmërisë prej 40 vetash nga Pazari i Ri shkoi në Llaushë. 

Paralajmërimet e drejtuesve kryesorë shqiptarë të Kosovës në Shqipëri, përmes organizatës “Besa shqiptare”, se në fund të marsit dhe në fillim të prillit 1914, planifikohej të shpërthente një kryengritje e re në Kosovë, u bënë realitet. Në referatin e datës 31 mars 1914, të J. Umlauf, konstatohej: “Sipas njoftimeve nga njerëz të besueshëm gjendja shpirtërore e shqiptarëve të Drenicës është shumë e acaruar”. Një pjesë e madhe e shqiptarëve nga shumë fshatra të Drenicës iu bashkuan kryengritësve në zonën e Hasit dhe të Lumës. Kësisoj, vetëm nga Polaci afër Llaushës, më 27 mars 1914, shkuan 30 vetë. Sipas J. Umlauf “letrat që vinë nga Shqipëria me korrierët i ftojnë shqiptarët që jetojnë në territoret serbe e malazeze të grumbullojnë mjaft miell dhe të mos shesin bagëti të trasha. Këto lajme e ngjarjet më të fundit në (…) Drenicë sigurisht s’kanë për të mbetur pa jehonë”. Kështu, reparte të xhandarmërisë, njësite të këmbësorisë e kalorësisë dhe arsenal lufte (mitraloza, topa fushorë, municion), në javën e fundit të muajit mars u dërguan nga Pazari i Ri, Mitrovica e Vushtrria për në Drenicë. Veprimtaria e kryengritësve të shpërndarë në pjesën më të madhe në Drenicë dhe pjesërisht në bajrak të Astrazupit e Rahovec, ishte e pandalshme dhe se organet e administratës ushtarake ishin të vendosura për shpartallimin e saj dhe rivendosjen e rendit. Sipas raporteve të përfaqësuesve të administratës shtetërore dhe ushtarake serbe në Kosovë, dërguar Ministrisë së Luftës në Beograd, kryengritësit ishin të armatosur me pushkë dhe municion. Përkundër mungesës së ushqimit, ata ishin të entuziazmuar për të luftuar pushtetin serb. Në mesin e tyre ekzistonte një disiplinë shembullore, sipas të cilës nuk lejohej keqtrajtimi i ushtarëve e xhandarëve serbë, por vetëm konfiskimi i armëve. 

(Vijon)

TRASHËGIMIA E DISKUTUESHME E GORBAÇOVIT

by

Si vdiq shpresa demokratike e Rusisë/

Analizë nga Rafael Floqi/

Mikhail Sergejev Gorbaçov, Mikhail Gorbaçov vdiq të martën në moshën 91-vjeçare pas një sëmundjeje të gjatë, ishte një pikë e rrallë e ndritshme në historinë tragjike, të zymtë dhe të spërkatur me gjak të Rusisë. 

Ish-udhëheqësi sovjetik Mikhail Gorbaçov u varros të shtunën në Moskë, pas një ceremonie që bëri bashkë me mijëra vetë që i dhanë atij lamtumirën e fundit. Presidenti rus Putin i shpërfilli homazhet e zhvilluara për nder të zotit Gorbaçov. Kremlini gjithashtu refuzoi të zhvillojë një funeral shtetëror për të, çka pasqyron shqetësimin mbi trashëgiminë e njeriut që njihet për reformat drastike të ndërmara në vend, të cilat ndihmuan në përfundimin e Luftës së Ftohtë. Të enjten, zoti Putin vendosi privatisht lule në arkivolin e Mikhail Gorbaçovit në një spital të Moskës.. Trupi i tij u vendos në varrezat Novodevichy të Moskës pranë varrit të bashkëshortes së tij, Raisa Gorbaçov.

Edhe në momentet e tij më të këqija, ai nxirrte ngrohtësi dhe shkëlqente nga optimizmi dhe humori. Ai qe një kafshë pasionante politike, por ai refuzoi të kapej pas pushtetit për hir të pushtetit. 

Cilësi të tilla i dhanë Gorbaçovit vendosmërinë për të ecur përpara, me politikat e perestrojkës dhe glasnostit – për të reformuar sistemin ekonomik të Bashkimit Sovjetik nga lart-poshtë, për ta bërë qeverisjen e tij më transparente dhe për t’u dhënë njerëzve më shumë liri dhe të drejta civile. Këto cilësi ndoshta ishin edhe ato që i duheshin për t’i dhënë fund në mënyrë paqësore Luftës së Ftohtë. Gjë që qe arritja e tij më e madhe e tij.

Vendi i tij në historinë ruse, megjithatë, është më kompleks – është ende për t’u përcaktuar. Nacionalistët rusë dhe forcat e rendit të vjetër në përgjithësi e shohin atë si mashtrues ose tradhtar, kryesisht sepse ai mbikëqyri rënien e Bashkimit Sovjetik. Kjo shpegohet pse Putin nuk qe i pranishën në varrimin e tij. Rusë të tjerë dhe anëtarë të ish-bllokut sovjetik e lavdërojnë atë si një çlirimtar largpamës që u përpoq t’i çlironte nga zgjedha e totalitarizmit të korruptuar sovjetik.

Mikhail Gorbaçovi donte të modernizonte Bashkimin Sovjetik, të reformonte strukturat e tij nëpërmjet demokracisë dhe tregut të lirë. Por reformat e tij u bënë një katalizator për forcat që dëshironin ndryshimin dhe sollën përfundimisht shpërbërjen e perandorisë komuniste në Evropë.

Vdekja e tij, në moshën 91-vjeçare, vjen në një Rusi sërish autoritare, të përfshirë në një luftë me vendin fqinj, Ukrainën. Dhe një Rusi që në shumë drejtime refuzon atë çfarë përfaqësonte Gorbaçovi, thonë disa vëzhgues.

“Ka një paradoks këtu: Gorbaçovi na dha të gjithëve lirinë, njerëzve që sot i përkasin brezit më të vjetër, si dhe fëmijëve të tyre. Por, ata e urrejnë atë për këtë liri të tyren. Ky është një largim klasik nga liria. Kjo është një urrejtje klasike. Ne ishim aq madhështorë, por ai e prishi këtë! Ai na hapi një dritare drejt botës, por ne nuk na duhet kjo botë!”, thonë analisti politik Andrey Kolesnikov.

Vdekja e Gorbaçovit ka qenë një subjekt i pakëndshëm për Kremlinin dhe deklaratat e bëra për vdekjen e tij ishin me tone të ulëta. Gorbaçovi simbolizon hapjen e Rusisë ndaj botës, ndërkohë që qeveria e Vladimir Putinit po orienton Rusinë pikërisht në drejtimin e kundërt.

Në rrugët e Moskës, reagimet janë të ndryshme, që nga nderimi dhe vlerësimi nga ata që e falenderojnë Gorbaçovin për shërbimin e tij për lirinë, dhe deri tek ata që e konsiderojnë atë një tradhtar të Bashkimit Sovjetik dhe më konkretisht të Rusisë, duke e fajësuar atë për përhapjen e krimit të organizuar, paqëndrueshmërinë ekonomike dhe kaosin politik në vitet që pasuan shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik në 1991.

“Mikhail Gorbaçovi është një njeri i madh që pati një punë shumë të komplikuar gjatë asaj kohe. Ai mori përgjegjësinë që një vend si Bashkimi Sovjetik të transformohej, siç e kërkonte ajo kohë”, thotë Yuri, banor i Moskës.

“Ai tradhëtoi të gjithë vendin, rusë dhe sovjetikë. Ai shembi një vend të madh”, thotë Aleksi.

“Nuk jam dakort me mënyrën se si ndoqi politikën e tij në vendin tonë dhe e solli shtetin drejt kolapsit”, thotë Maria.

“Ai është personi që i solli lirinë vendit tonë; i vetmi ndër të gjithë qeveritarët tanë që u përpoq të bënte diçka për ta zëvendësuar diktaturën e përhershme në këtë vend, me diçka më të mirë”, thotë Sergej.

Nga ana e tij, Gorbaçovi, i cili vuante nga një lloj kotësie gazmore që e bëri atë të fliste për veten në vetën e tretë, i tha biografit Uilliam Taubman se “Gorbaçovi është i vështirë për t’u kuptuar”.

Ai ishte padyshim një produkt i kohës së vet: Një fëmijë i fshatarëve ruso-ukrainas, ai mori një arsim të lartë sovjetik (të mësuar nga një grup intelektualësh parakomunistë) dhe u rrit në mes të një humori “gëzimplotë me lot” pas fitores së Rusisë. kundër Gjermanisë në Luftën e Dytë Botërore. Gorbaçovëve, si miliona rusëve të tjerë, iu desh të ngriheshin nga rrënojat e luftës, urisë dhe terrorit të shkaktuar nga shteti stalinist, por ishin shumë të gëzuar që ishin gjallë dhe aspironin për një të ardhme më të mirë.

Gorbaçovi u takua me gruan e tij, Raisa, studente e filozofisë, në një konvikt të Universitetit Shtetëror të Moskës gjatë vitit të fundit të jetës së ish-udhëheqësit sovjetik Joseph Stalin. Ajo u bë shpirti i tij binjak i domosdoshëm gjatë gjithë karrierës së tij politike – njeriu më i besuar të cilit iu drejtua kur, i rrethuar nga rivalë, armiq dhe aleatë dyfytyrësh, ai kishte nevojë për këshilla që mund t’u besonte.

Jeta e hershme e Gorbaçovit e përgatiti atë pak për detyrën monumentale të qeverisjes dhe reformimit të një perandorie gjigante. Një fshatar nga Privolnoye (përkthyer shqip si “Vendi i lirë”) në Kaukazin e Veriut, ai u ngjit në rradhët e Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, kryesisht duke pasur në fokus bujqësinë. Rastësisht, kur Yuri Andropov i KGB-së e takoi atë dhe filloi ta pëlqente atë. Pasi Andropov u bë sekretar i përgjithshëm i Partisë Komuniste dhe udhëheqës suprem i Bashkimit Sovjetik, ai e bëri Gorbaçovin trashëgimtarin e tij të dukshëm.

Andropov, megjithatë, vdiq para se Gorbaçovi të kishte mundësi të mësonte ndërlikimet e punëve të jashtme, të politikës së sigurisë, ekonomisë dhe financave. Kjo mungesë e bekgraundit  dhe përvojës e vonoi shkurtimisht ngjitjen e tij drejt pushtetit. Konstantin Çernenko mori postin e sekretarit të përgjithshëm pas vdekjes së Andropov-it, vetëm për të vdekur vetë 13 muaj më vonë – dhe do ta përcaktonte Gorbaçovin si ndjekësin e tij, kur të vinte radha për të sunduar.

Në mars 1985, një natë përpara se Byroja Politike të “votonte” për ta bërë Gorbaçovin sekretar të përgjithshëm të Partisë Komuniste – ishte një punë e kryer paraprakisht – Gorbaçovi shëtiti me Raisën, e cila e pyeti me zë të lartë: “A të duhet vërtet kjo?” Gorbaçovi, sipas biografisë së Taubman, u përgjigj se ai duhej të merrte përgjegjësinë. “Ne thjesht nuk mund të vazhdojmë të jetojmë kështu,” tha ai, duke iu referuar ngecjes dhe dobësimit dhe kalbëzimit të sistemit sovjetik.

Gorbaçovi me të drejtë, pa një hendek midis ideologjisë komuniste dhe realitetit sovjetik dhe fillimisht ai besoi se kjy mund të kapërcente pa ndërmarrë hapa radikalë. Më vonë, ai kujtonte, duke kërkuar falje për mendësinë e tij të vitit 1985: “Një njeri, natyrisht, nuk mund të çlirojë vetëdijen e tij [të gjitha] menjëherë nga zgjedhat dhe zinxhirët e mëparshëm”.

Gjatë vitit të tij të parë në detyrë, ai u zhyt në këtë lloj pune me idealizëm dhe entuziazëm. Tre vjet më vonë, ai lançoi reforma radikale ekonomike, politike dhe kushtetuese. Dhe gjatë dy viteve të fundit të mandatit të tij, ai shpesh bënte zigzage ndërmjet favorizimit të ndryshimit radikale dhe kundërshtimit të tij, ose thjesht paralizimit nga pavendosmëria. Ai më vonë argumentoi se e bëri këtë për të shmangur atë që ai kishte frikë se mund të kthehej në një gjendje luftë civile.

Disa historianë vënë në dyshim se si një njeri që kishte arritur një sukses të tillë brenda makinës monstruoze politike të partisë, mundi të ruante kaq shumë mirëkuptimin njerëzor. Në rininë e tij, Gorbaçovit i pëlqente të lexonte poezi, dhe kishte aspirata artistike. Ai përsëriste shpesh një thënie latine: “Dum spiro, spero”, që do të thotë “Për sa kohë që marr frymë, shpresoj”.

Si shumë rusë, Gorbaçovi i përdorte fjalët ofenduese pa masë, por ai kurrë nuk pinte shumë dhe ishte një familjar i butë dhe i dashur. Në çdo pushim, ai mbante një tufë librash me vete me letërsi, filozofi dhe histori. Ai kishte një sens humori të ashpër dhe i pëlqente të qeshte. Ndihmësi besnik i tij Anatoli Çernjaev kujtonte një kohë kur Gorbaçovi lexoi një roman shumë kritik për ish-udhëheqësin Vladimir Lenin nga Aleksandr Solzhenitsyn. Gorbaçovi e përshkroi librin si “shumë të fuqishëm” dhe përballë ndihmësit të tij të befasuar filloi të imitonte ish-komandantin sovjetik me ëndje dhe mjeshtëri. Ai ishte “i vetëm kundër të gjithëve”, tha Gorbaçovi me admirim për Leninin.

Lenini ishte fillimisht modeli i rolit të Gorbaçovit. Ai idealizoi jashtëzakonisht trashëgiminë revolucionare të Leninit, duke besuar se filozofia e tij ishte në fakt më shumë demokratike sesa totalitare. Stalini u bë antimodel i tij. Gorbaçovi prezantoi glasnostin dhe lirinë e udhëtimit dhe të ndërgjegjes, dhe ai hoqi dorë nga terrori dhe dhuna; ai donte të çmontonte trashëgiminë e errët të diktatorit të madh.

Në gjysmë të rrugës së perestrojkës, Gorbaçovi vendosi të çmontojë sundimin njëpartiak në Bashkimin Sovjetik dhe u bë, në thelb, një socialdemokrat i stilit evropian. Megjithatë, ai kurrë nuk mund të kuptonte se si ta qeveriste vendin e tij kompleks pa u futur në rrënjët e tij autoritare – dhe pa Partinë Komuniste.

Atij i pëlqente të udhëtonte në Perëndim dhe inkurajonte të tjerët ta bënin këtë, dhe i pëlqente të fliste me liderët perëndimorë dhe të reflektonte mbi reformat e tij në praninë e tyre, sikur t’u kërkonte këshilla.

Ndërsa ishte në detyrë, frazat e tij të preferuara ishin “le të zhvillohet [procesi]”, “kjo është e paparashikueshme” dhe “ne kemi nevojë për një konsensus”. “Konsensus” dhe “pluralizëm” ishin dy nga shumë fjalët perëndimore që Gorbaçovi prezantoi në diskursin e Byrosë Politike; ato fjalë madje u bënë pjesë e fjalorit të zakonshëm rus.

Metoda e tij e preferuar e krijimit të “konsensusit” përfshinte fjalime të gjata dhe pamflete teorike, të cilat ai i preferonte më shumë sesa dekretet. Shumë prej rusëve e shihnin Gorbaçovin si mjaft të të gjatë; disa vunë në dukje se monologjet e tij të pafundëm ishin një mënyrë për të menduar për çështjet me zë të lartë, duke e peshuar një problem nga të gjitha anët.

Fatkeqësisht, shumë probleme sovjetike kishin vetëm një zgjidhje të dhimbshme dhe Gorbaçovi gjithnjë e më shumë përdorte të folurit dhe teorizimin për të vonuar veprimet. Kështu, jo vetëm kritikët e tij vendas, por edhe partnerët perëndimorë e panë stilin e tij të qeverisjes si të veçantë. Në ekonomi, ai u dha më shumë autonomi dhe një pjesë fitimesh “kolektivave” të ndërmarrjeve shtetërore, megjithatë ai nuk lejoi reformat e pronës private dhe tregut, nga frika e papunësisë dhe pabarazisë. Në politikë, ai krijoi institucione përfaqësuese të vështira, por nuk arriti të ndërtonte një zyrë të fortë ekzekutive që mund të zëvendësonte pushtetin e Partisë Komuniste. Disa e fajësuan atë për hapjen e vendit ndaj ndikimeve perëndimore shumë larg, shumë shpejt – duke lënë hapësirë për kaos në një vend me tradita të rrënjosura autoritare.

Ndërsa kriza ekonomike dhe sociale sovjetike u rrit, shumë donin që ai t’i përdorte shërbimet e tij ushtarake dhe të sigurisë për të mbajtur të bashkuar perandorinë sovjetike, por ai refuzoi ta bënte këtë. Gorbaçovi nuk kishte shërbyer kurrë në ushtri, një gjë e çuditshme për prejardhjen dhe brezin e tij. Dhe ai kurrë nuk u interesua për çështjet ushtarake. Ai i bëri oficerët e tij të lartë ushtarakë të zhvillonin një doktrinë të “mjaftueshmërisë strategjike” për të shmangur akumulimin e pakufizuar të armatimeve. 

Ai urrente ta kishte gishtin në një këmbëz të një bombe bërthamore dhe u bë lideri i parë sovjetik që shkatërroi raketat bërthamore. Megjithatë, për një kohë të gjatë, ai kishte vërtet frikë se Shtetet e Bashkuara mund të çarmatosnin Bashkimin Sovjetik me goditje nga hapësira. Më vonë Presidenti i SHBA  Ronald Reagan, partneri i tij në përfundimin e Luftës së Ftohtë, u prek nga sinqeriteti i tij dhe më vonë u bë miku i tij. George H.Ë. Bush, pasardhësi i Reganit, në fillim nuk i besoi udhëheqësit sovjetik, por më pas negocioi me Gorbaçovin tërheqjen e forcave sovjetike nga Evropa Qendrore.

Gorbaçovi miratoi idenë e “një Evrope së plotë dhe të lirë” dhe madje propozoi të ndërtohej “një shtëpi e përbashkët evropiane” që përfshinte edhe Bashkimin Sovjetik. Kur Muri i Berlinit u shemb dhe blloku sovjetik u shkri, po aq shpejt sa bora në verë, Gorbaçovi e pranoi këtë si një verdikt të historisë; ai mbajti trupat sovjetike në kazerma dhe më vonë ra dakord t’i tërhiqte ato në Bashkimin Sovjetik. Ky ishte momenti kur ai drejtoi një kurs të ri radikal për Bashkimin Sovjetik dhe botën – dhe gjithashtu momenti kur historia e la pas atë dhe retorikën e tij. Gotitja e vdekjes për Bashkimin Sovjetik qe shkrepur tashmë.

Ndërsa Gjermania lëvizte me shpejtësi drejt ribashkimit brenda NATO-s, Gorbaçovi ishte i lidhur në një nyje të vërtetë. Ai nuk donte të nxiste shovinizmin rus në shtëpi, por kartat e tij negociuese ishin të dobëta. Në këtë moment, sekretari i Shtetit James Baker iu zotua gojarisht se NATO nuk do të lëvizte “asnjë centimetër drejt lindjes”. Gorbaçovi nuk insistoi për asnjë moment për konfirmim dhe ky premtim do të përfshihej në një polemikë të madhe midis Rusisë dhe NATO-s vite më vonë. Në vjeshtën e vitit 1990, Gorbaçovi mori Çmimin Nobel për Paqe për përfundimin e konfliktit Lindje-Perëndim. 

Edhe pse Gorbaçovi liberalizoi thellësisht sistemin ekonomik dhe politik sovjetik, ai gjithashtu ndau me miliona sovjetikë një frikë nga tregu kapitalist dhe çfarë mund t’u sillte ai njerëzve me të ardhura më të ulëta, të cilët nuk e kishin njohur kurrë papunësinë apo sipërmarrjen private. Së fundi, reformat e tij ndihmuan në destabilizimin e sistemit të vjetër, pa krijuar një ekonomi tregu të qëndrueshme. Standardet e jetesës sovjetike, mjaft të mjerueshme, u ulën edhe më poshtë.

Ai e quajti këtë si një vështirësi të përkohshme, madje duke huazuar shakanë e Reganit se “ekonomistët duhet të kenë vetëm një krah”, në mënyrë që ata të ndalonin së thëni: “Nga njëra anë, nga ana tjetër”. Në fund, megjithatë, autoriteti i tij ra viktimë e një ekonomie të dobët. Ai humbi popullaritetin ndaj Boris Jeltsin, një antari të keq të Byrosë Politike, i cili nisi një fushatë për të pohuar sovranitetin e plotë të Rusisë brenda një Bashkimi Sovjetik të decentralizuar si një rrugëdalje nga “dështimi i perestrojkës”.

Gjatë pushimeve të fundit fatale në Krime në gusht 1991, kur ministrat e tij e shpallën atë “të sëmurë” dhe e vunë në arrest shtëpie, Gorbaçovi lexoi një tregim historik të fatit të Pjotër Stolypin, një kryeministër që zbuti Revolucionin rus të vitit 1905, por ra viktimë e një atentatori. Ai gjithashtu lexoi edhe një biografi amerikane të Stalinit. Kjo zgjedhje e leximeve pasqyronte interesin e tij të madh për ata që u përpoqën ta sundonin vendin me dorë të hekurt – njëri që u përpoq ta zbuste një revolucion dhe tjetri që ndërtoi një perandori.

Tre ditët e robërisë virtuale ishin shumë të vështira për të dhe Raisën, e cila u sëmur. Komplotistët, megjithatë, hezituan të derdhnin gjak kundër civilëve në Moskë dhe përpjekja për grusht shteti dështoi. Megjithatë, kur Gorbaçovi u kthye në Moskë, ai zbuloi se pushteti i vërtetë i ishte kaluar Jelcinit, rivalit të tij. Gjatë ditëve të mbetura të Gorbaçovit në detyrë, ai synoi të fliste me Jelcinin për një kompromis që do t’i lejonte ata të drejtonin vendin së bashku. Në fund, megjithatë, Jelcin e hoqi qafe në mënyrë të pazakonshme.

Kundtërshtia e thellë i Gorbaçovit mungesae përvojës ndaj përdorimit të fuqisë  kishte shtyrë atë t’ua transferonte autoritetin të tjerëve, përfshirë udhëheqësit e 15 republikave sovjetike. Përfundimisht ai e gjeti veten si një sundimtar pa një shtet sovjetik, megjithatë ai e ruajti dinjitetin e tij deri në ditën e hidhur të 25 dhjetorit 1991, kur dha dorëheqjen dhe Jelcini trashëgoi zyrtarisht arsenalin bërthamor sovjetik. Shumë nga bashkatdhetarët e Gorbaçovit i vlerësuan liritë e reja që ai u kishte dhënë, por shumë të tjerë e fajësuan atë për kaosin ekonomik dhe rënien e perandorisë sovjetike.

Atij i pëlqente të bënte shaka duke thënë se se “radha e atyre që donin të vrisnin Gorbaçovin ishte më e gjatë se radha për të blerë vodka”. Megjithatë, deri në dorëheqjen e tij në vitin 1991, ai besonte me këmbëngulje se do të ishte në gjendje ta reformonte Bashkimin Sovjetik duke e udhëhequr atë përmes një humnerë tronditëse ndryshimesh dhe paqëndrueshmërie pa e copëtuar.

Gorbaçovi ishte i pari ish-udhëheqës rus në një shekull që jetoi një jetë dinjitoze pasi la postin. Ai fitonte të ardhura nga leksionet dhe paguhej për t’u shfaqur në reklama, para, nga të cilat ai përdorte për të mbështetur fondacionin e tij, ku ndihmësit e afërt, historianët dhe shkencëtarët politikë mblidhnin prova për reformat e tij dhe diskutonin mësimet e tyre. Ai u përpoq të kthehej në politikën ruse disa vjet pas dorëheqjes së tij, por mori vetëm gjysmën e votave në zgjedhjet presidenciale të vitit 1996.

Ka dy koncepte te ndryshme mes Putinit dhe Gorbacovit për madheshtinë e Rusisë.

Për Putinin, madhështia kombëtare përcaktohet nga territori, fuqia ushtarake dhe aftësia për të tmerruar ose nënshtruar fqinjët tuaj. Udhëheqësi rus beson se është e drejta e vendit të tij të jetë një nga fuqitë e mëdha të botës. Rusia, mendon ai, u “grabit” kur Ukraina u bë e pavarur dhe çelësi për rindërtimin e fuqisë dhe madhështisë kombëtare është rikthimi i territorit të humbur. Vendimi tragjik për të pushtuar Ukrainën ishte një kulm i këtij obsesioni. 

Për Gorbaçovin, madhështia kombëtare përkufizohej më shumë nga dinjiteti i qytetarëve të zakonshëm. Në një intervistë të vitit 2001 me historianin Daniel Yergin, ai vuri në dukje paaftësinë e Bashkimit Sovjetik për t’u siguruar qytetarëve të tij nevojat e përditshme: “Imagjinoni një vend që fluturon në hapësirë, lëshon Sputniks, krijon një sistem të tillë mbrojtjeje”. . . [Por] nuk ka as pastë dhëmbësh, as pluhur sapuni, nuk plotëson as nevoja themelore të jetës. Ishte e pabesueshme dhe poshtëruese të punoje në një qeveri të tillë.”

Gjatë viteve të fundit të jetës së tij, Gorbaçovi ishte i sëmurë, ndërkohë që nën drejtimin e Vladimir Putinit, Rusia hyri në luftë dhe bëri hapa pas drejt autoritarizmit, duke e errësuar kështu trashëgiminë e Gorbaçovit për arritjen e paqes dhe si një reformator i orientuar drejt lirisë.

Vdekja e Raisës në vitin 1999 e la atë një burrë të ve e të vetmuar. Ndërsa plakej, ai filloi të kritikonte politikat perëndimore ndaj Rusisë dhe zgjerimin e NATO-s, megjithatë ai u qëndroi përgjithmonë besnik parimeve të demokracisë, të drejtave të njeriut dhe mospërdorimit të forcës ushtarake.

PS. Shoku i tij i klasës lideri komunist shqiptar , Ramiz Alia, që shihej si shpresë për ndryshime pas vdekjes së Enver Hoxhes, u përpoq shumë më vonë të ndiqte edhe në Shqipëri një kurs masash të “perestrojkës” Made in Albania, nuk arriti ta bënte këtë për hir të së mirës të shqiptarëve, as se pse u i druhej enveristëve të Byrosë Politike, shumica qenë qenie pa identitet intelektual, por nën frikën e asaj që u ndodhi në Rumani Çausheskut, dhe pse i duhej për të gjetur një modus vivendi, për të mbajtur pushtetin e klasës së tyre dhe në kohën e një sistemi kapitalist, ndaj dhe thënia e të madhit Ditëro se “PS dhe PD është veç një bajgë që e ndan rrota e bicikletës për mes“ i mbijetoi kohës. Ramiz Alia kurrë s’u ngrit deri në dinjitetin e Gorbacovit…

DASHURIA  E  PRANGOSUR

by

(Në vend të parathënies)

“Mori bijë bij e Lalës

Mori e bukur e mëritur

Pse më çove në mon’ e shkuar?”

Gavril Dara i Riu

Nga Eugjen Merlika

Romani në vargje “Kaini dhe bijtë e tij” i poetit Zef Pashuk Mirakaj lexuesit të një farë moshe i sjell ndërmënd një të shkuar tashmë të largët, Shqipërinë e viteve 60 e 70, me të gjitha nuancat e ngjyrave të saj të errëta, ndërsa atij të ri, të lindur në vitet 80 i paraqet një tabllo sureale, një farë teatri absurd, ku luhen drama jashtë çfarëdo logjike, sado të thjeshtë.

Ngjarjet zhvillohen në një qytet fushor të Myzeqesë, një vend i njohur për sektorët e internimit dhe ashpërsinë e së ashtuquajturës “luftë e klasave”. Romani ka dy linja kryesore veprimi që ecin paralel por edhe që ndërpriten me njëra tjetrën në pika të caktuara. E para është ajo e dashurisë së një djali të internuar në një fshat me një vajzë të re qytetare që punon si arsimtare. E dyta është ajo e  veprimtarisë së Shtetit të plotfuqishëm, për të cilin individi me botën e tij shpirtërore nuk vlen asgjë, është vetëm një numur i inkuadruar në planet e tij djallëzore, të cilat duhet të sendërtohen pikë për pikë. Në roman Shteti zyrtar me të gjitha institucionet partiake e shtetërore është në hije. Ai përfaqësohet nga pjesa më e errët e tij, ajo e krimit të organizuar, zëdhënësi më besnik i diktaturës, Sigurimi i Shtetit. Autori i përkufizon me termin “hije” njerëzit e besuar të regjimit që veprojnë në errësirë, në fshehtësi, që vendosin për fatet e njerëzve, nga më të thjeshtit deri tek oborrtarët, që bashkatdhetarët e tyre i ndajnë në dy grupe, në “njerëzit tanë” dhe në “armiq”. Për të parët kanë gjithmonë syrin vigjilent, mbasi teoria e kryetarit të madh thotë se mund të degjenerohen, të bashkohen me të dytët, ndërsa për këta është e mprehur gjithmonë shpata që pret pa mëshirë, që nuk kursen asgjë, as ndjenjat, as ëndrrat, as jetët e njerëzve që nuk stepet para asgjëje, as pafajsisë së fëmijës as dobësisë së plakut apo të gruas.

Dy linjat e romanit përfaqësojnë dy botë të ndryshme që ndeshen me armë jo të barabarta me njëra tjetrën. E para është ajo, bota e përjetëshme e dashurisë, e asaj ndjenje të cilën Krijuesi u a dhuroi banuesve të këtij planeti për të siguruar vazhdimësinë e racës njerëzore në të. E dyta është ajo e dhunës së Shtetit, një institucioni të krijuar për të ruajtur barazpeshën e marredhënieve të ndryshme mes qytetarëve nëpërmjet ligjeve. Simbas normave më parake të së drejtës Shteti dhe qytetari duhet të kenë ndërvartësi në disa sfera të veprimtarisë së tyre, por pavarësi në sfera të tjera. Në këto të dytat hyn jeta intime, marredhëniet dashurore, martesa e familja. Jo gjithmonë janë respektuar këto kritere, jo gjithmonë shteti ka qëndruar pa ndërhyrë me forcën e tij, në forma të ndryshme, në jetën intime e familjare të qytetarëve. Sporadiciteti i kësaj dukurie në shoqëritë e shkuara kthehet në një trysni masive e skajore në Shtetin komunist, veçanërisht n’atë shqiptar. Familja, qeliza bazë e shoqërisë, ADN e saj, në sistemin komunist bëhet një variabël e politikës që përcakton, simbas rastit, formimin e shkatërrimin e saj, me pasoja shpesh tragjike mbi botën shpirtërore të qytetarëve.

Autori i romanit në vargje “Kaini dhe bijtë e tij”  shtjellon një rast të shfaqjes së dukurisë, një nga të shumtit të vërtetuar në mbretërinë “proletare” të Enver Hoxhës, por drama merr karakter përgjithësues, megjithë specifikën e saj. Në qendër të romanit që, për nga stili, i ngjan më shumë një vepre të sentimentalizmit të shekullit 18 se sa një prodhimi të mbishekullit të globalizuar elektronik, janë dy të rinj që vijnë nga kushte të ndryshme shoqërore e kanë pozicione po aq të ndryshme. Admiri është një djalë i internuar, një nga ata për të cilët gjithshka është paracaktuar që në lindje, që nga mbiemri që mban. Jeta e tij zhvillohet në një kuadër të ngushtë, me pak përbërës, nën një mbikqyrje të vazhdueshme. Rrugët e studimeve janë mbyllur, me dhimbje të thellë ka kuptuar se në këtë sistem ku jeton do të mbetet gjithmonë një qënie e kategorisë së dytë, pa të drejta, pa perspektivë, pa shpresë. Jeta e bën të gëlltisë çdo ditë kafshata të hidhura e lotë që nuk duhet të duken së jashtmi. Gjithshka mbahet përbrenda , mbasi çdo kundërveprim do t’a keqësonte gjëndjen.

Shkrimtari ka një dobësi për personazhet e tij, ai i vizaton ata me ngjyra të forta, u vesh cilësi për t’u patur zili, duket sikur i nxjerr nga mitet e antikitetit dhe i sharton në realitetin e zymtë të epokës së tij.

“Hijeshín, trashigim marr prej Leandri

                                                     Nestori dhurue i kish urtësín.

Squetsín, trashigim e kish nga Fisi.

                                                     Bujarín, moto për t’vra vorfnín.”

Kështu përshkruhet Admiri, me dhunti të spikatura fizike, shpirtërore e intelektuale që e bëjnë të dallohet në rrethin e tij shoqëror. Këto dhunti, në kontekstin e zymtë të jetës së skllavit modern në figurën e bujkut të improvizuar, krijojnë komplekse të fuqishme dëshpërimi, të cilat janë pararendëse të krizave të forta shpirtërore. 

Duke bërë një krahasim mes atyre kushteve të jetesës dhe atyre të botës bashkëkohore në të cilën depresioni, si dukuri klinike, gjithënjë e më tepër merr përmasa të mëdha, do të ishte e vështirë, ndoshta e pamundur, për psikologun apo sociologun të spiegonin mbi baza racionale arsyet e qëndresës psiqike të atyre popujve. Stresi i shoqërive pasindustriale është një argëtim në krahasim me ankthin dhe tmerrin në të cilin jetonin qytetarët e “parajsave socialiste”, sidomos t’ashtuquajturit “armiq të klasës”.

Në atë tunel të errët që ishte jeta e Admirit në moshën e ëndrrave i shfaqet një dritë, mbas së cilës ai kapet me forcë. Kjo dritë buron nga një vajzë e re, të cilën ai rastësisht e sheh në rrugë dhe istinktivisht fillon t’a ndjekë. Shumë shpejt ajo vajzë bëhet për te qëndra e universit, rreth së cilës vërtiten ëndrrat, iluzionet, shpresat për të ndryshuar jetën, për t’i dhënë asaj hapësirë, frymëmarrje, kuptim. Ajo vajzë quhet Leonora. Ndoshta atë emër poeti e ka huajtur nga një poezi e njohur e Edgar Allan-Poè, nga vargjet “Vajzë e rrallë dhe rëzorë/ që i thonë engjëjt Leonorë.”. Ndërsa imazhin   e personazhit e plotëson me përfytyrimin e perëndeshave të botës antike:

“Emni i saj ishte Leonora,

             Por qillue kish t’ish vet’Aurora”

Leonora është për autorin personifikimi i bukurisë femërore, një qënie e krijuar enkas nga Perëndia për të rrezatuar dritë. Dy personazhet për nga paraqitja dhe formimi i brëndshëm  përbëjnë një të veçantë, shkëputen nga niveli i zakonshëm  e duket sikur janë krijuar për njëri tjetrin.

Origjinat e familjeve janë të ndryshme e, megjithë vullnetin e mirë të poetit, ky fakt përbën një pengesë të mundëshme në rrugën e dashurisë së tyre. Admiri është pinjoll i një familjeje të  dëgjuar, që bënte pjesë në elitën e kombit, ndërsa Leonora ishte:

“E bija e nji zejtari

         Që koha i kish prerue”.

Në një shoqëri normale që trashëgonte një farë mendësie konservatore në atë drejtim, kjo do të kishte ndikuar, në një farë mase, në vështirësimin e bashkimit të tyre, por nuk do të kishte qënë një pengesë e pakapërcyeshme. Në kushtet aktuale të njohjes së tyre premisat janë përmbysur plotësisht: Admiri është “armiku” zyrtar me ferman, njëfarë gogoli që shërben për të trembur njerëzit, ndërsa Leonora është “bija e partisë”, një arsimtare së cilës ajo i ka besuar edukimin e fëmijëve. Në dukje sipërmarrja e bashkimit të tyre është e pamundur, por autori do t’i besojë forcës së dashurisë e është optimist. 

Dashuria lind me shikimin e parë, është një ndjenjë kapërthyese që i zhyt me vërtik të dy në vorbullën e saj. Që nga ai shikim ndryshon gjithshka për herojtë e romanit. Mungesa e kontakteve, largësia është si era që i fryn gacës së ndezur, por në vënd që t’a shuajë e kthen në një zjarr të madh. Që nga çasti fatal për Admirin dhe Leonorën koha, hapësira dhe mjedisi humbasin kuptimin e tyre e i nënështrohen një transformimi që mbart fytyrën e partnerit. Gjithshka rrotullohet, lëviz ose qëndron në vend në funksion të çasteve të takimeve. Jo rastësisht autori  këto çaste i vendos në një bibliotekë, sikur don të pasurojë kuadrin e personazheve me paraqitjen e interesave të tyre intelektuale. Ajo ndjenjë që deri në çastin e bibliotekës kishte qënë një lëmsh dëshirash, hamëndjesh, mëdyshjesh, pasionesh merr formën e saj të vërtetë në ballafaqimin e tyre. Dashuria nuk është më vetëm tërheqja fizike, pasioni, është edhe respekti i ndërsjelltë, stima, mirëkuptimi, elementë këto që çimentojnë dhe e bëjnë të qëndrueshme një lidhje që mund të jetë shpesh herë prodhim spontan i një çasti.

Kështu botët e tyre shpirtërore ndërthuren e plotësojnë njëra tjetrën, duke krijuar atë oaz mrekullie që në jetën e njerëzimit ka qënë streha në të cilën kanë gjetur çastet e lumturisë shumë nga miliardat e njerëzve që kanë kaluar mbi këtë tokë. Personazhet kryesore të romanit jetojnë ekstazën e lumturisë, pranverën e jetës së tyre pranë njëri tjetrit. Takimet e tyre, ndonëse të rralla, bëhen në fushat me grurë pranë qytetit, nën qiellin e mbjellë me yje, në heshtjen e natës që thyhet prej aktit të dashurisë. Janë pikat kulmore të një ekzistence që gjen vetëm në to kuintesencën e saj.

“ Sonte i përkasim Universit

                                                 Sonte nga toka jonë do të mërgojmë.” 

kështu do të shprehej një poet vite më vonë për një dashuri të tillë. Deri këtu gjithshka është poezi, ndjenjë që ka frymëzuar kryeveprat e letërsisë botërore. Por në një vënd ku sundojnë bijtë e Kainit, të vllavrasësit,  me mendësinë e dhunës e të urrejtjes, kjo poezi nuk mund të ketë jetë të gjatë. Ajo i ngjan një bime që mbin në një shkretëtirë, të cilën era e ngrohtë dhe mungesa e ujit e bëjnë të vyshket shpejt.

Dashuria e Admirit dhe Leonorës bëhet një nga objektet kryesore të Sigurimit të Shtetit që ndihet i sfiduar në misionin e tij kriminal të mbikqyrjes e të kufizimit të “armikut të klasës”. Fillojnë ndjekjet, thirrjet, trysnitë mbi të dashuruarit, të cilëve u duhet të luftojnë me një makinë të stërmadhe që bluan gjithshka. Këtu romani hyn në fazën e tij dramatike, në të cilën konflikti vjen gjithënjë në rritje, deri sa i afrohet tragjedisë.  

Dashuria është e dënuar të mos ketë përfundimin e saj logjik sepse bie ndesh me ligjet e pashkruara të një shoqërie që e bazon qënien e saj mbi dhunën, mbi mendimin unik, mbi mungesën e lirive, mbi arbitraritetin e një kaste kriminelësh që janë në drejtimin e saj. Ajo tashmë fillon ballafaqimin e saj me sistemin e dhunës, i cili përligj edhe mjetet më imorale e më kriminale për të arrirë synimin. Pregatitet arrestimi i Admirit dhe rekrutimi si bashkëpuntore i Leonorës me synim për t’a kthyer në akuzuese të të dashurit. Është praktika e zakonshme e “hijeve”, e huazuar nga një përvojë që vinte nga larg, nga zyrat e mallkuara të Lubiankës moskovite e që mbolli terrorin shtetëror në më shumë se gjysmën e botës.

Tashmë ndjenja e fuqishme i nënështrohet arsyes së ftohtë që shtjellon pasojat e pashmangëshme, nëse sfida e saj ndaj forcave të errësirës do të vazhdojë. Vendimin duhet t’a marrë Leonora, sepse para saj vihet mëdyshja hamletiane : të rrosh apo të mos rrosh. Nëse bota e saj shpirtërore ka vetëm një strumbullar, nëse zemra e saj njeh vetëm një zot (Je më i miri në këtë botë/Shoh në ty shumë fisnikëri), një jetë pa Admirin a do të ishte e tillë, në kuptimin e mirëfilltë të saj, apo do të kthehej në një ekzistencë të zbrazur, deri në atë pikë sa do të kishte zili vdekjen? Nga ana tjetër bashkimi për jetë me të çfarë çmimi kërkonte për atë vetë dhe familjen e saj? A do të mund t’a përballonte mundimin dhe cfilitjen fizike të jetës së një puntoreje bujqësie e, njëkohësisht, brejtjen e ndërgjegjes për pasojat mbi prindërit e saj? E nëse Admiri, si shumë “armiq të rrezikshëm”, do të përfundonte në burg si do t’i vente filli asaj? Një lëmsh pyetjesh e problemesh, që do të vinin në gjunjë edhe një burrë me thinja, përcaktojnë edhe vendimet. Admiri nuk ka çfarë të humbasë, bashkimi me Leonorën kurorëzon ëndrrën e jetës “ Por, dhimt’do t’kisha  ty me t’pa /andrrat krejt tue t’u shkatrrue”. Kompleksi i përgjegjësisë për t’ardhmen e vështirë e me sakrifica të së dashurës frenon edhe atë.

Para një trysnie të dyanëshme nga organet e dhunës dy të rinjtë vendosin të ndërpresin takimet. Kontaktet vazhdojnë nëpërmjet mesazheve e letrave që  fshehtas sjell Lili, kushërira e Admirit. Fatkeqësisht dhe ato kanë një fund, mbasi Lili, si “bijë armiku”, përjashtohet nga shkolla për arsye politike në klasën e nëntë e nuk mund të takohet më me Leonorën. Ky është një tjetër episod që hedh dritë mbi humnerën e pafund të absurditetit, në të cilën jetuan shqiptarët për gjysëm qindvjeti. Këtë humnerë nuk mund t’a konceptojnë e, aqë më pak, t’a kuptojnë të huajt e nëse këto lloj veprash letrare do të mungonin, ajo do të shuhej edhe nga kujtesa e bijve tanë. 

“Djalë në botë s’do ketë për mua

nëse atë nuk do m’a lenë;

jam vendosur, pa farë frike:

nëntë jetë po t’i kem, atij do i rri besnike”

Ky është vendimi i patundur i heroinës së romanit. Autori na thotë se këtë vendim ajo e zbatoi e nuk futi asnjë mashkull tjetër në jetën e saj. Ky qëndrim e afron me heroinat e letërsisë romantiko-sentimentale të shekujve të shkuar e është disi i rrallë e deri i pakuptueshëm për banorët e botës perëndimore të shekullit 21, madje edhe për shqiptarët. A është i drejtë ky qëndrim? A mund të përligjet vetësakrifikimi deri në këtë shkallë për të kompensuar mungesën e guximit për të përballuar një jetë tejet të vështirë?

Autori nuk merr qëndrim, ai nuk mund t’i qortojë krijesat e tij, është shumë i dashuruar mbas tyre dhe i a le këtë detyrë gjykimit të ftohtë të lexuesve. Por sido të jetë ky gjykim ai akuzon fuqishëm, godet dhe padit atë rend gjërash të ngritur në sistem, që i jep të drejtë vetes të përcaktojë edhe rrjedhën e jetës intime të njerëzve. Kjo përfaqëson edhe vlerën më  të madhe të romanit, pasqyrimin e një epoke të zezë, që mbi atdheun e tij mori ngjyrën dhe erën e gjakut, që kaloi mbi male kufomash dhe oqeane tragjedish njerëzore. 

Për gjithë këtë kataklizmë që pësoi Shqipëria dhe shqiptarët nuk u përgjigj askush, nuk pagoi askush, madje askush nuk kërkoi falje, sepse askush nuk e quajti veten fajtor. Bota drejt së cilës ne priremi të shkojmë dhe marrim për model e përligji një padrejtësi të tillë, madje e justifikoi jo në emër të Kainit por të Krishtit….

Romani në vargje i afrohet përfundimit të tij që kushtëzohet gjithënjë e më tepër nga dualizmi tragjik i shpirtit të Leonorës dhe nga ushtrimi i dhunës djallëzore, të paskrupullt, të pakufizuar të Shtetit komunist që gjen pikërisht në të thelbin e kuptimit të ekzistencës së tij. Dashuria e dy të rinjve nuk ka fuqinë e duhur të qëndrojë, ajo thyhet nën peshën e rëndë të trysnisë së Shtetit policor e deri në një farë mase edhe të ngurimit të Leonorës për të “kaluar Rubikonin”.

Për lexuesin e thjeshtë, qoftë ai bashkëkohës i personazheve apo i lindur disa dhjetëvjeçarë më vonë, një pyetje spontane do të ishte e natyrshme: a e kanë herojtë e romanit, sidomos Leonora ndërgjegjen të qetë se luftuan sa duhej për të mbrojtur dashurinë e tyre? A kishte vënd në historinë e tyre ashtu si në atë të brezit të tyre për brejtje ndërgjegjeje se qëndresa ndaj diktaturës duhej të kishte qënë më e fortë? Se po të kishim vepruar ashtu, qoftë edhe me çmimin e flijimit, ajo diktaturë nuk do të kishte guximin të hynte edhe në dhomën e gjumit të qytetarëve? 

Autori  i le lexuesit mundësinë të pyesë e të përgjigjet, ai mundohet që krijesat e tij t’i ruajë të pastra, pa njolla, të veçanta ashtu siç i ka vizatuar që në fillim. I a arrin kësaj duke e përfunduar veprën e tij në një crescendo sinfonike, duke arritur pikën kulminante të konfliktit e njëherësh zgjidhjen e tij në fundin e saj, nëpërmjet letrës së Leonorës drejtuar Admirit. Kjo letër, të cilën poeti e shkruan në prozë, mendoj se është pjesa më e bukur e veprës, mjaft cilësore nga stili, e thellë dhe e bollshme në ide e ndjenja, me shumë elegancë kryen funksionin e mbrojtjes së personazheve ndaj çdo qortimi, akuze apo insinuate në lidhje me sjelljen dhe vendimet e tyre.

Nuk e quaj me vend të futem në analizën e asaj letre, sepse nuk dua të prish kureshtjen e lexuesit që duhet të jetë i pavarur në vlerësimin e saj. Jam i bindur se cilido që do t’a lexojë do të preket, do të revoltohet, por edhe do të përsiasë gjatë mbi të. Është ky një nga funksionet themelore të një vepre letrare e mendoj se z. Zef  Mirakaj  duhet përgëzuar sepse i a ka arritur qëllimit.

“Kaini dhe bijt e tij” mendoj se është një hap tjetër përpara i autorit në poezinë shqipe dhe nje  ndihmesë e vyer në trajtimin e temës  së diktaturës komuniste në termat e saj të vërteta.

                                                                                                                         Qershor    2007                                                                      

Marrë nga vëllimi: “Përsiatje njerëzore, letrare, shoqërore, historike” OMSCA-1 Tiranë 2011