
Dr. Kriledjan Çipa/
Familja e famshme e Vlorajve, ishte ndoshta nga të paktat familja, krahas Frashërllinjve, që besuan dhe sakrifikuan shumë për krijimin e një shteti Shqiptar. Për realizimin e kësaj ëndre, ata u investuan në tre breza, duke filluar me gjyshin e Ismail Qemalit, që ishte i pari i cili e ҫeli këtë rrugë në fillimet e shek. XIX, me vetësakrifikim. Brezi i fundit i tyre, që gjithashtu punuan për këtë ide ishte Ismail Qemali, si dhe kushërinjt e tij Syrja Vlora me të birin Eqerem Vlorën. Megjithatë, vizionet e tyre, në momentin e hedhjes së hapit përfundimtar ishin të ndryshme. Siҫ dihet, duke kuptuar momentin historik Ismail Qemali së bashku me patriot të tjerë, më 28 Nëntor të vitit 1912 në qytetin e Vlorës shpallën pavarësinë e shtetit Shqiptar. Nga ana tjetër, Syrja Bej Vlora me të birin Eqeremin ishin më shumë mbështetës të një autonomie nën suazën e Perandorisë Austro-Hungareze. Hapi vizionar dhe i guximshëm i Ismail Qemalit dhe përfaqësuesve të tjerë të Kuvendit të Vlorës, rezultoi shpëtimtar për fatin dhe të ardhmen e kombit shqiptar.
Këta protagonist të fundit nga familja e Vlorajve, kanë lënë të shkruara edhe kujtimet e tyre në lidhje me këndvështrimet mbi ngjarjet e shpalljes së pavarësisë, por edhe mbi ngjarjet që pasuan krijimin dhe mëkëmbjen e shtetit Shqiptar. Krahas memuarëve të Ismail Qemalit dhe Eqerem Bej Vlorës, në vitin 2013, nga Instituti i Historisë si pjesë e Qendrës së Studimeve Albanologjike u botuan kujtimet e Syrja Bej Vlorës, që përfshijnë periudhën nga fundi i sundimit Osman deri në Luftën e Vlorës. Syrjai i kishte shkruajtur këto shkrime në turqisht dhe u përkthyen në shqip nga Ali Asllani, në vitet pas Luftës së Dytë Botërore. Sigurisht, ky memuar si gjithë memuaret e tjera, përmban një dozë të theksuar subjektiviteti. Ky subjektivitet, por dhe kontrastet në qëndrimet e autorit janë të dukshme. Kto kontraste pasqyrohet qartë në qëndrimet që ai mban kundrejt Ismail Qemalit, themeluesit të shtetit Shqiptar. Lëvizjet e guximshme të këtij të fundit, si në shpalljen e pavarësisë ashtu edhe në reformat që do të pasonin krijimin e shtetit të ri, binin ndesh me interesat ekonomike të shtresës së pasur të Bejlerëve, por dhe njëkohësisht vinin në pikpyetje influencën dhe protagonizimin politik të disa prej tyre, duke krijuar kështu një rivalitet të egër edhe brenda familjes Vlora.
Sipas autorit, vetë thirja e Kuvendit të Vlorës ishte inisjativë e tij dhe Eqerem Beut, madje, sipas tij, kjo lëvizje nga ana e Ismail Qemalit ishte aq e paorganizuar sa edhe flamuri që u ngrit në ballkonin e banesës së Vlorajve në 28 Nëntor, ju morr e Eqerem Vlorës. Flamuri, ishte kopja që i ishte dhuruar nga Alehandro Kastrioti, Eqerem Vlorës. Këtë dëshmi e gjejmë edhe tek kujtimet e Eqerem Beut, duke na shtuar një version më shumë, ndër versionet e ndryshme rreth origjinës së flamurit të ngritur në Vlorë, në ditën e shpalljes së pavarësisë. Kjo trajektore e përpjekjes për të përbaltur figurën e Ismail Qemalit, vihet re gjatë gjithë librit, madje Syrjai, nuk nguron të ngrejë më lartë figurën e kunatit të tij Esat Pashës. Kjo urejtje ndja kushëririt të tij dhe njëkohësisht rivalit të tij politik, me sa duket do ta shoqërojë deri në vdekje. Megjithatë, vepra e Ismail Qemalit, integriteti i personalitetit të tij, si dhe vizioni i tij i jashtëzakonshëm, jo vetëm që u materializuan në themelimin e shtetit Shqiptar, por shumë aspekte të jetës dhe veprës së tij janë të mirëndriҫuara nga dokumente të ndryshme të kohës, tashmë të botuara.
Duke përjashtuar këtë pjesë të librit dhe qëndrimet emotive të autorit në raport me themeluesin e shtetit Shqiptar, pjesa tjetër e rëfimit të tij për periudhën e shkurtër të qeverisjes së Princ Vidit, ngjarjet e Luftës së Parë Botërore, si dhe Kongresi i Lushnjës e Lufta e Vlorës, që do të pasojnë shpalljen e pavarësisë, janë paraqitur me një dinamik mbresëlënëse dhe analizë të mprehtë. Dëshmitë e tij, kryesisht për ngjarjet e Luftës së Vlorës, si dhe konsideratat e tij prej intelektuali në lidhje me ngjarjet, por dhe me protagonistët e këtyre ngjarjeve, janë një burimi i pazëvendësueshëm që hedh dritë mbi këtë luftë, e cila solli pavarësimin e dytë të Shqipërisë. Nuk mungojnë as vlerësimet e tij pozitive për figura si Selam Musai. Madje, të bën përshtypje fakti që lavdëron Avni Rustemin për eleminimin e Esat Pashës, duke e vlerësuar si një akt të nevojshëm.
Mbresëlënëse janë edhe qëndrimet e tij mbi kulturën dhe figura të ndryshme historike të kombit shqiptar. Nuk mund të mos nënvizohet vlerësimi që ai ka për figurën e Ali Pashë Tepelenës.
Ai thekson se, Ali Pasha ishte i pari që tentoi të krijojë një shtet të pavarur Shqiptar, duke kuptuar se sundimit të Perandorisë Osmane në Ballakan, gradualisht po i vinte fundi. Këto konsiderata, ai i mbështet mbi leximin e disa dokumenteve arkivore, që shteti Britanik mbante në Korfuz, disa prej të cilave kishte aritur ti kopjonte.
Lidhur me vizionin që kishte Syrja Bej Vlora për trashëgiminë tonë kulturore, duhet nënvizuar se, e shihet arkeologjinë si një shkencë të rëndësishme, nëpërmjet së cilës mund të hidhej dritë mbi të kaluarën e kombit. Madje, siҫ dihet, së bashku me Eqerem Beun ai krijoi një koleksion domethënës me objekte arkeologjike, një pjesë të së cilave i njohim nga botimet e arkeologut italian Luigi Maria Ugolini. Në qëndrimin e tij, në mënyrën se si administrohet pasuria arkeologjike në shtetin Shqiptar të pas 1920-ës, ai është kundër koncesioneve që u jepen të huajve për të gërmuar në Shqipëri.
Ai kritikon koncesionin që i jepet Leon Rey-t për të gërmuar në Apolloni, me marrëveshjen, që nëse dalin nga gërmimet dy objekte të ngjashme, njëra prej tyre mund të merrej nga shteti Francez. Sipas tij, ky është një lëshim në dëm të historisë sonë, pasi asnjëherë objektet e lashta nuk gjenden në dy kopje. Ai propozon se: “Kësisojë qeveria duhet të marrë iniciativën për të ngritur një muze, që ti përshtatet kohës, për ti vënë dhe për ti ekspozuar veprat kombëtare, të cilat do të mbëlidhen brenda dhe jashtë vendit. Është gjë e ditur nga tërë bota se Atdheu ynë në kohët e vjetra ishte tejpërtej një botë e qytetëruar. Në shumë vende, ndodhen plot vepra të bukura të së shkuarës. Rreth këtyre antikave të bukura duhet të bëhen kërkime shkencore dhe gërmime arkeologjike. Këto do të formojnë, natyrisht, burimin më me rëndësi të historisë sonë…”.





