Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Shkollimi i femrës shqiptare në vitet 1913–1939: përpjekje, pengesa dhe arritje

by

Dr. Nikollë Loka/

Figurat kryesore të Rilindjes Shqiptare në dekadat e fundit të shekullit XIX shprehën në shkrimet e tyre besimin në domosdoshmërinë e emancipimit të femrës shqiptare përmes arsimit. Në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, një numër i vogël grash që kishin marrë arsim jashtë vendit, si në Lindje ashtu edhe në Perëndim, filluan procesin e shndërrimit të këtyre aspiratave në realitet. Pavarësia u pa nga femrat e shkolluara, si motrat Qiriazi etj., si një mundësi për gratë e arsimuara që të kontribuonin në çështjen e arsimit (Musaj, Nicholson, 2011: 181). Shkollimi i femrës shqiptare pas vitit 1912 nisi në kushte shumë të vështira, si pasojë e prapambetjes arsimore të trashëguar nga sundimi osman. Në atë periudhë, në vend funksiononin rreth 250 shkolla të huaja, ku femrat ishin thuajse të privuara nga arsimi. Qeveria e Vlorës, pavarësisht nga rrethanat e vështira, synoi krijimin e një sistemi arsimor kombëtar, laik dhe demokratik. Një ndër prioritetet kryesore ishte përfshirja e vajzave në shkollim. Për këtë qëllim, u parashikua hapja e shkollave shtetërore për femra dhe hartimi i programeve mësimore të përshtatura për to. Këto përpjekje shënuan fillimin e emancipimit të femrës shqiptare përmes arsimit.

Një arritje tjetër e madhe për qeverinë ishte hapja e shkollave për vajza. Në përgjithësi, shumica e femrave ishin analfabete. Në fakt, edhe meshkujt ndodheshin në të njëjtën situatë, por ata kishin privilegjin të përfshiheshin më shumë në jetën shoqërore, gjë që nuk vlente për gratë. Hapja e shkollës për vajza vetëm në Korçë nuk mjaftonte për të arsimuar gratë në mbarë vendin. Ashtu si në të gjitha vendet me shumicë myslimane, edhe në Shqipëri gratë jo vetëm që nuk përfshiheshin në aktivitetet shoqërore, por për to ishte pothuajse e pamundur të merrnin arsim. Hapja e shkollave për vajza, ndonëse më e pranueshme për pjesëtarët e dy besimeve të tjera (katolikë dhe ortodoksë), hasi në disa kushte edhe prej tyre. Klerikët katolikë pranuan të arsimonin gratë, por ishin kundër shkollave të përziera (vajza dhe djem së bashku) (Mehmeti, 2023: 71).

Sipas të dhënave arkivore, shkolla e parë fillore femërore shtetërore në Shqipëri u hap në vitin shkollor 1913–1914 në qytetin e Lushnjës, duke shënuar një hap të rëndësishëm drejt përfshirjes së vajzave në procesin arsimor. Kjo shkollë filloi me një kapacitet prej 30 nxënëse dhe përfaqësonte një përpjekje konkrete të qeverisë së kohës për të zbatuar politikën arsimore në kushte të vështira politike, ekonomike dhe shoqërore. Në të njëjtin vit, në qytetin e Korçës u riçel shkolla e njohur e vashave “Qiriazi”, e themeluar më parë nga motrat Sevasti dhe Parashqevi Qiriazi. Kjo shkollë, me orientim kombëtar dhe kulturor perëndimor, kishte si qëllim edukimin e vajzave shqiptare në frymën e patriotizmit, dijes dhe qytetarisë. Megjithatë, ajo u përball menjëherë me presione të forta nga qarqet shoviniste greke, të cilat kundërshtonin si shkollimin e femrës shqiptare, ashtu edhe përdorimin e gjuhës shqipe në arsim.

Gjatë Luftës së Parë Botërore, autoritetet austro-hungareze shpallën arsimin fillor të detyrueshëm për fëmijët e moshës 7–12 vjeç në fshatra dhe 7–15 vjeç në qytete (Dabërdaku, 2012: 199) dhe shkollat e qyteteve frekuentoheshin nga të dy sekset, por me paralele të ndara: veçmas për djem dhe veçmas për vajza. Në shkollat e fshatrave mbizotëronin nxënësit meshkuj, por kishte edhe vajza. Negativisht kishte ndikuar mungesa e elementit femër si mësuese (Historia e Arsimit, 2002: 359). Një kontribut të veçantë dhanë mësueset, të cilat inkurajuan shkollimin e vajzave. Gjatë kësaj periudhe, Vjena ofroi bursa studimi në Austri, duke mbështetur arsimin e mesëm dhe të lartë për djem dhe vajza. Në vitin 1916, vazhdonin studimet në Vjenë Justina Ljarja, Gargjiola Maza, Angjelina Leka dhe Ilda Çurçija, si përpjekje për krijimin e modelit të femrave të emancipuara shqiptare.

Gjatë pushtimeve austro-hungareze, franceze dhe italiane, u hapën në vend disa shkolla femërore. Në vitin shkollor 1917-1918 u riçel shkolla e vashave në Korçë dhe u hap një shkollë femërore në Pogradec. Po atë vit, shkolla fillore për vajza u hap edhe në Tiranë, Durrës dhe Përmet. Në vitin 1919-1920 u hap shkolla femërore në Gjirokastër, ndërsa në Shkodër u hap shkolla fillore femërore në lagjen “Serreq”. Të dhënat tregojnë se një shkollë fillore femërore ishte hapur edhe në qytetin e Krujës. Këto arritje të viteve 1912–1920 shërbyen si bazë e rëndësishme për zhvillimin më të gjerë të arsimit femëror në Shqipëri.

Arsimi femëror mori vëmendje edhe në Parlamentin shqiptar të viteve 1921-1924, ku u kërkua hapja e shkollave fillore dhe e një shkolle normale femërore në shkallë vendi. Si rezultat, në vitin 1922 u hap instituti femëror privat “Qiriazi” në Kamëz të Tiranës nga motrat Sevasti dhe Parashqevi Qiriazi, dy prej figurave më të shquara të lëvizjes arsimore dhe kombëtare shqiptare.

Ky institut ishte një vazhdimësi e përpjekjeve të tyre që kishin nisur që në fundin e shekullit XIX për të përhapur arsimin në gjuhën shqipe për vajzat. Instituti u ngrit në Tiranë dhe shpejt u kthye në një vatër moderne arsimimi, ku përveç mësimdhënies bazë, i jepej rëndësi edhe edukimit moral, kulturor dhe atdhetar të vajzave. Mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe dhe me programe që synonin përgatitjen e grave si mësuese, edukatore dhe qytetare aktive. Përkundër paragjykimeve të kohës, Instituti “Qiriazi” arriti të fitojë respekt dhe mirënjohje të gjerë brenda dhe jashtë vendit (Kume, 2024: 36).

Dega femërore në Shkollën Shqiptaro-Amerikane të Kavajës u hap më 20 shtator 1926. Dega për vajza përgatiste mësuese, si dhe amvisa të shkolluara që do të përshtateshin me një shoqëri në modernizim e sipër. Deri në vitin 1933, dega femërore funksionoi si institucion i specializuar pedagogjik pesëvjeçar, me programe amerikane të miratuara nga Ministria e Arsimit, kurse prej vitit 1934 deri në vitin 1937 zbriti në shkollë dyvjeçare, që përgatiste punonjëse për ekonomi shtëpiake dhe ekonomi bujqësore. Megjithatë, edhe ato nxënëse që mbaruan programin dyvjeçar, falë formimit të shëndoshë që morën në shkollë, dolën mësuese të afta (Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, 2003: 490).

Gjatë viteve 1921-1927 u shënua një rritje e ndjeshme e përfshirjes së vajzave në arsimin fillor dhe të mesëm në Shqipëri. Fillimisht, përqindja e nxënëseve ishte ende e ulët, por me kalimin e viteve numri i tyre u rrit në mënyrë të qëndrueshme. Në mesin e viteve 1920 funksiononin dhjetëra shkolla fillore për vajza dhe ishin hapur edhe institucionet e para të arsimit të mesëm dhe profesional për to. Në Tiranë u hap shkolla e infermierëve, ndërsa në Kavajë u hap dega femërore e Shkollës Bujqësore Amerikane. Ky zhvillim tregoi një ndryshim pozitiv në qëndrimin shoqëror ndaj shkollimit të femrës.

Rezultate më të mira u arritën në Shqipërinë e Jugut, ndërsa më pak në Shqipërinë e Mesme, për shkak të fanatizmit dhe prapambetjes sociale, ku zakonet si mbyllja e vajzave në shtëpi në moshë të re pengonin vazhdimësinë e shkollimit. Kurse në Shqipërinë e Veriut mungesa e shkollave femërore ishte e theksuar, përveç qytetit të Shkodrës. Për herë të parë, e drejta për arsim u përfshi si e drejtë themelore në Statutin Themeltar të Mbretërisë Shqiptare në vitin 1928. Ligji organik i arsimit i vitit 1928 synoi të krijonte një sistem ku shkolla fillore të ishte masive, e detyrueshme dhe falas. Ky ligj parashikoi për herë të parë arsimin si të drejtë-detyrë për qytetarët shqiptarë, si meshkuj ashtu edhe femra (Miço, 2019: 10-13).

Në opinionin shoqëror të viteve njëzet ishte e vështirë që vajzat të dërgoheshin në shkolla së bashku me djemtë, ndaj arsimi i ndarë për meshkuj dhe femra ishte shumë i përhapur (Nathanaili, 2016: 60). Shkollimi i përzier djem–vajza nuk kishte traditë në Shqipëri dhe për herë të parë filloi me reformën Ivanaj të vitit 1933 në arsimin fillor (Koliqi, 2002: 366). Sipas nenit 68 të Dekret-ligjit Organik të Arsimit: “Shkollat fillore janë të veçanta për djem e të veçanta për vajza. Por, ku do të kërkohet nevoja, mund të jenë edhe të përziera. Drejtimi i shkollave të përziera dhe i shkollave mashkullore i ngarkohet një mësuesi; ai i shkollave femërore, mundësisht një mësuese” (Dekretligji Organik i Arsimit, 1937: 29). Ky organizim pasqyronte traditat dhe vështirësitë shoqërore të kohës në lidhje me arsimimin e femrave.

Ligji i detyrimit shkollor vepronte njësoj për nxënësit meshkuj dhe femra (Dekretligji Organik i Arsimit, 1937: 16), por shkollat fillore për vajza hapeshin vetëm po të sigurohej mësuese femër (Beqja, 1963: 88). Në vitin shkollor 1933–1934, në prefekturën e Dibrës, në shkollat e përziera vazhdonin shkollën 106 nxënëse. Në Krujë, në vitin shkollor 1932–1933, vazhduan mësimet 108 vajza (AQSH, F.435, viti 1938, D.232, f.240). Në prefekturën e Shkodrës, shkollat e përziera u zhvilluan jo vetëm në nënprefekturën e Qendrës, por edhe në nënprefekturat Malësi e Madhe, Lezhë dhe Pukë, ndërsa në Dukagjin dhe Mirditë nuk pati asnjë shkollë të tillë. Në nënprefekturën e Lezhës, në vitin 1927 kishte dy shkolla të përziera: e Nënshtatit që e mbanin motrat Stigmatine, ku në klasën e parë vazhdonin mësimet 32 djem dhe 30 vajza, dhe në klasën e dytë 8 djem dhe 8 vajza. Jepte mësim motra Amalia me dy murgesha të tjera. Shkolla e përzier e Lezhës kishte në klasën e parë 16 djem dhe 3 vajza, dhe në klasën e dytë 6 djem dhe 1 vajzë. Rendi i tretë kishte vetëm 5 djem. Shkolla e përzier e Kallmetit kishte 45 djem dhe vajza bashkë: 18 në klasën e parë, 7 në klasën e dytë, 10 në klasën e tretë, përveç 21 djemve dhe vajzave që ndiqnin azilin. Në shkollën e Pukës, në vitin shkollor 1931–1932 ishin regjistruar 54 nxënës meshkuj dhe 4 femra, dhe vazhdonin rregullisht mësimet 53 nxënës meshkuj dhe 3 femra (AQSH, F.295, viti 1931, D.29, f.127).

Gjendja në krahinat e Lumës mbeti shumë e vështirë, me mungesë shkollash dhe mësuese, që pengonte arsimin femëror për mbi 200 vajza. Autoritetet lokale kërkuan Ministrisë së Arsimit hapjen e shkollave fillore femërore në Bicaj, Topojan dhe Krumë për të rritur përfshirjen e vajzave në arsim. Megjithatë, deri në vitin 1939 në ato zona nuk u hap asnjë shkollë femërore. Duke parë gjendjen, Ministria e Arsimit dha 20 bursa për vajzat e Lumës për të studiuar për mësuese në Institutin Femëror të Tiranës. Këto të dhëna reflektojnë sfidat e vazhdueshme sociale dhe organizative për arsimimin e femrave në zonat më pak të zhvilluara.

Arsimi femëror në nënprefekturën e Lumës u zhvillua në disa fshatra në shkollat e përziera. Edhe internati “Kosova” u kthye në shkollë të përzier me vajza dhe djem. Në Mat, internati “Mati” kishte 174 nxënës, prej të cilëve 18 ishin vajza, dhe shkollimin e tyre e mbështeste mësuesja Kristina Zaka. Në të katër shkollat femërore të prefekturës së Dibrës, në Peshkopi, Homesh, Trebisht dhe Zerqan vazhdonin mësimet 169 vajza (Musaj, 2001: 54-55).

Në zbatim të reformës arsimore të vitit 1932–1933, u shënua një rritje e ndjeshme e pjesëmarrjes së vajzave në arsimin fillor dhe të mesëm në Shqipëri. Në qytetet kryesore, si Tirana dhe Elbasani, u hapën shkolla fillore femërore, si dhe u shtuan edhe 40 shkolla të përziera në të gjithë vendin. Në vitin shkollor 1934–1935, numri i vajzave në shkollat fillore arriti në 14.944, një rritje e madhe krahasuar me vetëm 5.082 vajza në vitin 1926-1927. Në vitin 1933, me ligjin për reformën arsimore dhe shtetëzimin e shkollave, u mbyllën disa institucione private femërore, si institutet “Qiriazi”, “Stigmatine” dhe “Naim Frashëri”, si dhe normaleja shtetërore në Korçë. Nxënëset e shkollave të mbyllura vazhduan studimet në shkolla qytetëse dhe në degën femërore pranë gjimnazit të Shkodrës. Në të njëjtin vit, u hap në Tiranë Instituti Femëror “Nana Mbretneshë”, me programe normale dhe gjimnaziale tetëvjeçare, ku u përqendruan forcat më të kualifikuara dhe u emëruan mësuese edhe nga vende perëndimore. Ky institucion pati një ndikim të rëndësishëm në përmirësimin e cilësisë së arsimit femëror, por gjithashtu kufizoi numrin e vajzave që mund të vazhdonin studimet, për shkak të mundësive ekonomike të kufizuara dhe distancës gjeografike.

Përveç këtij instituti, rol të rëndësishëm në arsimin e mesëm të vajzave luajtën edhe licetë dhe gjimnazet e përziera. Në qytete të ndryshme, si Korça, Gjirokastra, Shkodra dhe Elbasani, u vu re një rritje e ndjeshme e numrit të vajzave në shkollat e mesme gjatë viteve 1933-1934, rritje e cila vijoi në vitet pasuese (Kume, 2024: 36). Shteti i kushtoi vëmendje të veçantë shkollimit të femrave jashtë vendit. Në vitin 1923, në Vjenë, vazhdonin arsimin e mesëm katër vajza nga Shqipëria. Në konviktin e Barit, ku trajtoheshin 60 studente të huaja me bursë të plotë dhe 72 të tjera me gjysmë bursë, kishin përfituar edhe 48 shqiptare, krahas 2 malazezeve, 2 turkeve, 1 egjiptianje etj. Investimi në arsimin e femrave jashtë vendit synonte ngritjen e nivelit të edukimit dhe aftësive të tyre për t’u kthyer dhe kontribuar në zhvillimin e vendit.

Edhe brenda vendit, numri i bursisteve femra u rrit gradualisht nga viti në vit. Kjo tregon një përpjekje për të balancuar mundësitë arsimore mes gjinive dhe për të përgatitur më shumë profesioniste femra, duke reflektuar një ndryshim pozitiv në trajtimin e arsimit të femrës në periudhën e parë të shekullit XX në Shqipëri. Në përgjithësi, arsimi i femrës në këtë periudhë mbeti më shumë përjashtim sesa rregull, por ai hodhi themelet për emancipimin e mëvonshëm të gruas shqiptare.

Shqiptarët e Maqedonisë së Veriut nga “Fronti Europian në Frontin Kombëtar”. Çfarë mund të fshihet pas këtijë slogani?

by

Bekim Adili/

Eksponentë nga BDI artikuluan sloganin për zgjedhjet lokale tetor 2025, nga “Fronti Europian në Frontin Kombëtar”. Emërtim i cili pritet të shifet nëse do jetë thjesht një lojë fjalësh politike apo një mesazh i koduar që do zbërthehet në një program apo platform politike.

Por, çfar mund të fshihet pas këtijë slogani!?

Kjo nisëm mund të shihet si një fillim etape e re nga shqiptarët, jo më vetëm e aspektit integrues, por dhe si një lëvizje vetëvendosëse brenda shtetit !? Ku duke përmendur nocionin “komb” në një slogan politik krijohet hapësirë interpretimi i kërkesave për autonomi politike, federalizim apo kantonizim funksional. Slogan i cili gjithashtu mund të jetë një formë presioni i artikuluar politikisht ndaj partnerëve maqedonas !? Një kod politik nga BDI, e cila duke ndjer peshën e fajit për mos definimin kushtetues për çështjen e legjitimitetit etnik, të përfaqësimit adekuat, të përdorimit të gjuhës, të ndarjes së buxhetit në mënyrë proporcionale apo dhe të decentralizimit të pushtetit lokal. Përmes sloganit nga Fronti Europian në Front Kombëtar, mund të artikulojë kërkesa për rregullimin e mekanizmit mbrojtës ligjor për respektimin e marrëveshjeve nga e kaluara deri tek shtrimi i kushteve të reja për bashkëjetesë. Apo do të jetë një vokabular politik për tërheqen e vëmendjes tek problemet e karakterit etnik, që këto zgjedhje lokale ti paraqesin si një formë referendumi me kërkesa për autonomi lokale !?

Kështu, pyetjet që dalin nga zbërthimi analitik i këtijë slogani, janë nëse kjo moto është një përgatitje për të hyrë në një fazë të re të betejave historike apo një kartë që hapet në një moment kritik të mosmarrëveshjeve politike ndëretnike. Nacionalizma të ushqyera nga VMRO si rrjedhojë e dinamikave të ngjarjeve globale që zhvillohen në drejtim të krijimit të një rendi të ri botëror, të cilat padyshim kanë tendencë për të trazuar edhe rajonin tonë. Ku, në shikim të parë, tingëllon si një kombinim i qëllimeve euro-integruese me motivet kombëtare. Por, cili do qoftë objektivi koha dhe veprimet e mëtejshme do sqarojnë gjithçka. Sikurse konstatojm se edhe pas dy dekadash nga Marrëveshja e Ohrit, shqiptarët janë ende larg përfaqësimit të barabartë në shtet. Ku edhe pse shqiptarët janë shumicë në mbi 15 komuna, kompetencat në pushtetin lokal janë tejmase të kufizuara, e ndërsa qeverisja qëndrore dominohet nga maqedonasit. Kështuqë, parë në këtë kontekst, kërkesa për autonomi politiko-territoriale nga shqiptarët mund të paraqitet jo si kërcënim për shtetin, por si formë e avancuar e vetëqeverisjes demokratike. Që do të thotë, se autonomia nuk nënkupton ndarje nga shteti, por një llojë kantonizimi funksional, siç e njohin shumë shtete evropiane me diversitet etnik. Një model i tillë mund të ngjasojë me Bosnjë-Hercegovinën, Zvicrën, Belgjikën apo Spanjën, ku njësitë etnike kanë pushtet të decentralizuar dhe kompetenca të zgjeruara.

Pra, nëse ky slogan përkthehet në një projekt politik ku për argument ndaj faktorit vendas dhe atij të jashtëm, faktori politik shqiptar, në tavolinë mund të vendosi si krahasim edhe projektin e “Asosacionit”, që sërbët kërkojnë të kenë një autonomi me 3 % të popullatës sa jetojnë në Kosovë. Që nënkupton se shqiptarët në Maqedoninë e Veriut, me mbi 30% të popullatës së përgjithëshme, natyrshëm duhet të kërkojnë që komunat të mos jenë më thjesht njësi administrative të dobëta, por njësi vendimmarrëse me kompetenca të zgjeruara. Por, nëse ky slogan është vetëm një retorikë zgjedhore, ai do të harrohet shpejt. E kundërta do të thotë se po hyjmë në një etapë të re të zhvillimeve historike. Sidoqoft, këtë slogan disa do ta quajnë një reagim taktik. Të tjerë, një manifest për vetëvendosje të brendshme. Por e vërteta e madhe është, se ky slogan reflekton një lodhje të akumuluar te qytetarët shqiptar nga politikat e kompromisit të njëanshëm. Andaj nëse do shfaqet synimi për të arritur objektivin e një fillim kontrate të re shqiptaro-maqedonase, mbi baza të qarta, të barabarta dhe të pakthyeshme është një kërkesë reale e kohës. Platformë politike e cila nëse nuk ndodhë aktualisht, do ju mbartet pa të drejtë si një barrë për ta finalizuar gjeneratat pasuese, me shpresë se nesër Shqipëria si anëtare e BE-së, do mund të ndihmojë aspiratat e shqiptarëve këtu duke bllokuar euro-integrimin e vendit. Ku si kusht Maqedonia e Veriut do duhet të respektojë minimalishtë Kartën Europiane të Autonomisë Lokale. Një dokument juridik ndërkombëtar i miratuar nga Këshilli i Evropës, që ka për qëllim të garantojë dhe të forcojë autonominë lokale si një nga themelet e demokracisë në Evropë!

Martin Camaj: “Unë jam i jueji e ju jeni të mijt…”

by

Prof. Dr. Ymer Çiraku*/

Receptimi i veprës së Camajt, për arsyet tashmë të njohura, është i vonshëm – krahasuar me kohën e shkrimit të saj. Për disa dekada vitesh, ajo mbeti një vepër e ndaluar dhe ishte e ndaluar jo për shkaqe letrare. Njohja e lexuesit me të, u realizua kryesisht pas viteve `90-të. Dhe ishte një njohje, që vinte me “goditje”, sidomos poezia e tij, e cila, shfaqej si një ligjërim i munguar, por tashmë edhe si vlerë e shtuar për letërsinë shqipe. Pra, vjen si një teksturë poetike moderne, me shkallë të lartë abstraksioni, ku lexuesi implikohet (i bëhet ftesë) që të jetë njëherazi edhe interpretues i brendshëm/aktiv i saj e për pasojë, ai merr kështu autoritetin e një lloj “bashkëkrijuesi” të atyre teksteve poetike. Sigurisht, këto janë cilësi të poezisë me estetikë mirëfilli moderniste.

Kësaj duhet t`i shtojmë edhe përcaktimin e bërë nga vet Camaj për këtë model krijimtarie, si poezi jo e “mikrofonit”, pra, jo e angazhimeve imediate, por e vetmjaftueshme brenda funksionit të kanoneve të pastra estetike.

Pa praninë e ndikimit të “pushtetit” autorial (kujtojmë se Camaj ndahet nga jeta më 1992), vepra e këtij shkrimtari arrin pa vonesë që ta gjejë veten denjësisht në kornizat reale të historisë së letërsisë shqipe. Madje vet një nga të shquarit e kësaj letërsie, Ismail Kadare, e konsideron atë tashmë të përfshirë në rrethin e ngushtë të poetëve të shquar, që hyri nga porta e madhe në panteonin e letërsisë shqipe. I.K. shkruan se: “Në ngrehinën e përkorë të letrave shqipe, atje ku është duke zënë vendin e vet Martin Camaj, ashtu si në çdo panteon, hyhet vetëm prej një porte, asaj të madhes. E ajo portë, siç e tregon emri, nuk njeh veçse arsyet e mëdha. Siç është thënë dikur, De Rada i paharrueshëm, në një përshkrim të natës së pashkëve, ka rrëfyer për engjëjt që e bëjnë veç gostinë e tyre. Në tryezën e epërme, ku kanë zënë vend krenajat e letërsisë, nuk ngjiten zhurmat e vogla e as afrohen profilet e rëndomta. Atje ka përherë mirëkuptim e harmoni, ndaj e kremtja vazhdon përherë dhe ndriçimi i shandanëve nuk sos”.

Shkrimet e shumta kritike, studimet monografike e tezat doktorale mbi këtë krijimtari, referimet në konferenca shkencore, e kanë kapërcyer atë kohë pezull, kur ky autor ishte i përjashtuar nga komunikimi me lexuesit e vet. Kujtojmë se bibliografia e shkrimeve mbi veprën e tij, arrin në mbi 100 zëra, ku hyjnë shkrime e analiza kritike, studime monografike, të formatit këto akademik apo shkollor. Ai tashmë është nga autorët kryesorë të programeve e teksteve mësimore, qofshin të nivelit parauniversitar, apo universitar. Vrehet se janë jo të pakët studentët, që e kanë M. Camajn ndër autorët e preferuar për ta bërë objekt temash të studimeve të tyre diplomike.

Pra, brenda afër 3-4 dekada vitesh, nga autor i ndaluar, apo i panjohur, Camaj bëhet gradualisht ndër personalitetet më të spikatur të letërsisë shqipe. Kjo sigurisht, që dëshmon cilësitë e një arti konsistent në vlerat e veta.

Kujtojmë disa shkrime të Ernest Koliqit, i cili, e vlerëson aq lart, kur shprehet se Camaj do të mbetet nga ata krijues, që e nisi parabolën e vet krijuese atje ku të tjerët “dëshirojnë me e sosë”. Sipas Arshi Pipës, vepra “Dranja”, për nga poetika e universalitetit që mbart, mund të krahasohet me “Këngë të Milosaos”. Në trajektoren e ecjes/rrugëtimit të personazhit të kësaj poeme, identifikohet mbartja e qenësisë identitare. Por këtu kryqëzohen në sens polifonik – edhe mjaft kumte domethëniesh të tjera. Gjarpri mbi zhguall të breshkës, projekton harmoninë mes qiellit e tokës, por edhe shenjën e erosit universal, që garanton pjellorinë dhe vazhdimësinë e jetës. Vet modeli i personazhit breshkë, një kafshë e ndërmjetme dhe atavike (nga aspekti zoologjik), është domethënie e tërë atyre të pakryerave dot në rrugën e fateve historike të etnosit.

Përmes pranisë së dendur të parabolave, poeti përcjell te lexuesi gjendje mjaft shprehëse. P.sh. në një poezi (“Mospërfillje”), qëllimshëm mjegullohen sekuencat kohore e logjike formale, për të dëshmuar moskryerjen dot të misionit, si dhe “mundimin sizifian” të njeriut, i projektuar/konceptuar si dështim prej destinit fatal.

Pra, poeti i largohet kohës reale sociale, madje edhe “homo sapiensit”, duke e transferuar përsiatjen në botën e shpendëve (Sqepi i qokthit plasi në gur e vajti dëm ai tingull) dhe prej këtej, gjen rastin për të rrëfyer katastrofën me përmasa kozmike – kur rrëzohen edhe krijesat e lartësive.

Pra, kur bëhen plojë elitat, nëpër ato muzgje do të thotë sociale, ku “edhe dëbora nuk zbardh…” Këtë larghedhje parabolike, e ndjek edhe te poezia tjetër, kur kujtohen ato ngjarje katastrofike, që vijnë prej dhunës së tiranive:

“Libri i besimit të shpendve thotë:

çdo zog shtrin krahët e vdes mbi bar,

ndëshkim pse preku kufijtë e ndaluem

mes qiellit e dheut.

Nji zog lëngon për vdekje mbi bar

gjethet ndër lisa janë zogj e shokë

të pambërrishëm

e losin me dritë e diell

larg dy gurë mullinjsh që bien

si mbas ligjit njeni mbi tjetrin

pa za.” (“Nji zog lëngon”)

Vepra letrare e M. Camajt, qoftë proza, drama, por sidomos poezia, nuk mund të klasifikohen dot lehtazi nga pikëpamja zhanrore. Dhe kjo vlerësohet si cilësi e veprave të shquara e novatore, të cilat, i kapërcejnë mes tyre (sigurisht me tendencë estetike) kornizat e zhanreve, duke i funksionalizuar ato në atë mënyrë, me qëllimin për t`i tretur mes tyre e për t`i fuqizuar me epërsitë e seicilit zhanër. Prandaj po prej A. Pipës, një vepër mjaft e njohur si “Dranja”, është përcaktuar për nga poetika zhanrore: “prozë e mbarsur me poezi”.

Ish studenti dhe dishepulli i tij, Hans J. Lankch, e ka përcaktuar profilin e Camajt si shtegtari mes gjinive, si udhëtari mes dy botëve: mes letërsisë e shkencës së letërsisë, mes poezisë e prozës. Por me gjithë “kërcimin” mes gjinive, ai gjykon se Camaj mbetet në fund të fundit poet i lindur.

Duke qenë një poet me identitetin e vet të spikatur, ai ka ndërkaq edhe të ngjajshmit e vet, sidomos për sa i përket punës aq të kujdesur/të ngulët me gjuhën, të kumbimit të melodive të brendshme ritimike, të lojës me valencat e dendura abstraktive. Këta të ngjajshëm të tij, besojmë se janë sidomos: Jeronim De Rada, Ndre Mjeda e Lasgush Poradeci.

Klasifikimet në fushë të letërsisë, sigurisht që janë konvencionale, si shenja marrëveshjeje mes studiuesish. Por përcaktimi i Camajt si “shkrimtari i diasporës”, sikundër artikulohet ndonjëherë nëpër media, pajtohemi me mendimin e hedhur se nuk është i gjeturi. Ai mbetet shkrimtari, që tashmë ka mbërritur në qendër të letërsisë shqipe. Ekzili politik, endja nëpër Evropë larg atdheut, larg lexuesit, është një rrethanë e njohur e jetës së tij, por ai pati aftësinë që në mënyrë substanciale, me tërë aktivitetin që realizoi, ta kapërcejë këtë rrethanë – aspak të zgjedhur, por të imponuar prej rrethanash jashtëletrare.

Sigurisht, e arriti këtë falë talentit të tij të madh, falë punës së madhe. Ndonëse e përjetuar virtualisht, por Camaj arrinte që të ndihej shpirtërisht në vendin e vet, sado larg e i ndarë të ishte prej tij – duke i funksionalizuar tërë shenjat e atij vendi, e sidomos raportet/marrëdhëniet me gjuhën amtare, të cilën, e studioi dhe e sublimoi si ai. “Jam zhytë në gjuhë si prifti n` zanat të vet”, i shkruante dikur një mikut të vet në Amerikë dhe përmes këtij imazhi, merret me mend gjithë ai përkushtim prej oshënari të përbetuar – mbi të shenjtat e fisit të vet. Prandaj edhe letërsia e tij, ka aq shumë gjuhë, aq shumë stilizime e “ojna” stilistike me pasuritë e kësaj gjuhe.

…Në vargun e veprës së tij, Camaj ka një përmbledhje poetike të titulluar “Njeriu më vete e me tjerë” (1978), libër i botuar në Gjermani, shoqëruar me një kopertinë nga piktori i njohur Gjelosh Gjokaj, tek e cila, përthyhet në mënyrë mjaft të qëlluar tharmi mitologjiko-modernist i kësaj poezie. Në një prerje metaforike, te ky titull, mund të nënkuptohet individualiteti, origjinaliteti, “unikumi” letrar – përballë “të vetëve” e përballë “të tjerëve”. Ose edhe më tej, mund të perceptohet edhe ai i vetmuari (njeriu më vete…), pra i veçuari, prej arsyesh, që s`kishin të bënin kurrfare me letërsinë. Por pas `90-ës, u bë kapërcimi dhe atëhere ai (poeti), gjendet “mes të vetëve”. Gjithsesi, duhet thënë se gjendet mes atyre jo aq të shumtë të kësaj letërsie. Pra, gjendet natyrshëm e me meritë të plotë mes më të shquarve. Për të qendruar njëherazi dinjitoz, përballë “të tjerëve”, poetë të njohur të gjuhëve të tjera.

Këtë situatë tjetër (të re), si drita që vjen në fund të atij tuneli të kalvareve aq të rënda, pra të moskomunikimeve, keqkuptimeve e përjashtimeve, e shpjegojnë më së miri vet fjalët testamentare dhe aq prekëse të Poetit drejtuar bashkëatdhetarëve, të artikuluara vetëm pak ditë para shuarjes së Tij (7 mars 1992): “Të dashun miq e vllazën Shqiptarë…Gëzohem pa masë se keni vendosë të vlerësoni veprën time: ky vlerësim na afron. Batë burrninë të më shtini në rreshtin tuej. Ndonëse të ndamë për gjysmë shekulli, unë jam i jueji e ju jeni të mijt. Martin Camaj”.

*Shkrimi në gazetën ExLibris (7 qershor 2025), botuar me rastin e 100 vjetorit të lindjes së Martin Camajt (1925-1992).

34 vjet nga vizita e Baker. 500 mijë në shesh, tapet të kuq, makinën e ngritën në krah dhe në miting asnjë flamur shqiptar

by

Nga ROLAND QAFOKU/

Ajo që ndodhi në sheshin “Skënderbej” më 22 qershor 1991 mund të barazohet vetëm me një mrekulli gati hyjnore që ndodh një herë në 100 vjet. 500 mijë persona mbushën ding sheshin më të madh shqiptar në pritje të James Baker, sekretari i shtetit dhe shtetari më i lartë amerikan që prekte tokën shqiptare. Ndonëse George W. Bush u bë presidenti i parë që më 10 qershor 2007 vizitoi Shqipërinë, edhe ai në një pritje madhështore, e megjithatë dy vizitat as që nuk mund të krahasohen me njëra-tjetrën. Vërtetë ajo e Bush është historike, por ajo e Baker ishte sikur zbriti Messia në tokë. Shqiptarëve që po u dilte narkoza e komunizmit, po e shikonin SHBA-në si shpëtimtarin që zbret nga qielli dhe vetë sekretarin Baker si një personazh biblik.

Tirana e asaj kohe me rreth 300 mijë banorë dhe për herë të parë bëri një kapërcim që në shesh të ishin 500 mijë pjesmarrës të ardhur nga qytete dhe rrethe cep më cep vendit. Ata jo vetëm mbushën plot sheshin “Skënderbej” por kryen veprime që sot as imagjinohen. Si fillim, në hyrje të rrugës së Durrësit, u vendos një tapet i kuq, mbi të cilin kaloi makina që mbante Baker. Dhe në momentin kur u fut në perimetrin e sheshit, disa të rinj i dolën përpara dhe e ngritën makinën në krahët e tyre me Baker-in brenda. Askush nuk po kuptonte se çfarë po ndodhte. As sekretari dhe as rojat personale. Për fat të keq asnjë kamera dhe aparat fotografik nuk e fiskoi këtë çast ikonik, por gjithçka mbeti e gjallë në memorien e të gjithëve që ishin të pranishëm dhe të vetë Baker që sot ka kapërcyer 95 vjeç. Në fakt, kjo ngritja në krah të një personazhi në krah ishte një traditë shqiptare ndër dekada.

Kështu ndodhin me Ismail Qemalin në Vlorë në vitin 1905 kur plaku me flokë dhe mjekërr të bardhë mbërriti në skelë disa shqiptarë ndanë kuajt nga karroca dhe e ngritën karrocën me të brenda në krah duke e mbajtur për gjatë gjithë rrugës. E njëjta skenë ndodhi në vititn 1914 me Princin gjerman ëilhelm Von ëied-in kur mbërriti po në Vlorë. Në krah e ngritën banorët e Gjirokastrës ambasadorin rus në Shqipëri Dmitri Chukavin në vitin 1950 kur vizitoi qytetin e gurtë. Kështu ndodhi edhe me sekretarin e shtetit amerikan në 22 qershor 1991. Një nga dëshmitarët e vizitës mrekulli të Baker ishte diplomati Chris Hill që në atë moment ishte i Ngarkuar me Punë në Tiranë. Hill e përshkoi atë çast solem me shumë emocion:

“Ajo ishte një nga ngjarjet më të jashtëzakoshme që unë kam parë në karrieren time në shërbimin e jashtëm. Ishte pikërisht këtu në sheshin Skënderbej dhe ishin 500 mijë njerëz.”

Lidhur me këtë ngjarje po botoj tre foto që pasqyron detaje nga ajo pritje. Në foton e parë duket Baker në foltore dhe në krah të tij Ministri i Jashtëm Muhamet Kapllani që pati kontribut të veçantë në rivendosjen e marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe SHBA më 15 mars të atij viti. Ishte ai që firmosi në ëashington Memorandumin e Mirëkuptimit për Rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike mes Shqipërisë dhe SHBA. Kishte një detaj akoma më interesant me Kapllanin. Ai lexoi me një anglishte të rrjedhshme dhe pa gabime deklaratën në emër të qeverisë shqiptare dhe kryeministrit Fatos Nano. Por përpara se të hidhte firmën zëvendësekretari i Shtetit Raymond Seitz e pyeti se ku e kishte mësuar kaq mirë anglishten. Përgjigja e Kapllanit ishte e thjeshtë: “në Universitetin e Tiranës”. Zëvendësekretari i shtetit vijoi: Nuk e kuptoj se si na quanit armiq por njëkohësisht mësonit po kaq mirë gjuhën tonë! E qeshura mbushin sallën e Traktateve në Departamentin e Shtetit me të pranishëm diplomatë dhe disa emigrantë shqiptarë. Vetëm 3 muaj më pas atyre dy firmave Baker realizoi vizitën më të rëndësishme për ne shqiptarët po se po, por edhe më të rëndësishmen në karrierën e tij.

Në foton e dytë janë pjesmarrësit në miting. Dallohetr qartë deti i flamujve amerikanë që valviten në duart e shqiptarëve por edhe jo pak parrulla, disa të çuditshme dhe naive, por habia është se në asnjë vend syri nuk të sheh qoftë edhe një flamur të vetëm shqiptar. Shqipëria nuk kishte humbur vetëm kohë në 45 vjet diktaturë, por edhe patriotizmin. Fotoja e tretë është çast nga takimi i Baker me presidentin Ramiz Alia. Në mes të tyre është Elez Biberaj që pati një meritë të jashtëzakonshme në organizimin e kësaj vizite. Ai ishte përkthyesi i sekretarit Baker, por për shqiptarët ai ishte dhe vijon të mbetet ikona e VOA me një kontribut po të jashtëzakoshëm në rrëzimin e komunizmit.

Thank you Congressman George Latimer…

by

Valon Nikçi/

Today marked an important moment for the Albanian American community as we came together for a meaningful and productive conversation with Congressman George Latimer. As an organizer of this event, I am proud to see so many members of our community show up, engage, and make their voices heard.

We thank Congressman Latimer for taking the time to meet with us and listen, not just as a representative, but as a true friend of the Albanian people. His presence and willingness to engage with our community speak volumes about his character and commitment. As a member of the House Foreign Affairs Committee, his voice matters not only in Washington, but also for the Albanian cause here in the U.S. and in the Balkans.

Great news as of today: Congressman Latimer has officially joined the Albanian Issues Caucus in Congress, a significant step in strengthening our voice in Washington and advancing the causes that matter most to Albanians worldwide.

During today’s discussion, we addressed both local concerns affecting Albanian Americans and broader issues related to the Balkans. These conversations are essential, and this meeting marks the beginning of what will be many more opportunities for direct dialogue with leaders across various branches of government.

Across the country, Albanian Americans are working to grow our influence and increase the number of friends and allies at every level of the United States government; local, state, and federal. And together, we will make it happen.

Constituent-government relationships are the foundation of a healthy democracy, and Congressman Latimer has shown time and again that he is ready to listen, to help, and to act.

Thank you to everyone who attended, your presence made this event impactful and necessary. Let this be just the beginning. Thank you to all involved in making today’s event happen.

______

Sot ishte një ditë e rëndësishme për komunitetin Shqiptaro-Amerikan, teksa u mblodhëm për një bisedë produktive me Kongresmenin George Latimer. Si organizator i këtij takimi, jam krenar që pashë kaq shumë pjesëtarë të komunitetit tonë të angazhohen, të marrin pjesë dhe të bëjnë që zëri ynë të dëgjohet.

Si anëtar i Komisionit për Punët e Jashtme në kongres, zëri Z. Latimer ka rëndësi jo vetëm në Uashington dhe në botë, por edhe për çështjet shqiptare në Ballkan.

Lajm i mrekullueshëm: që nga sot, Kongresmeni Latimer është pjesë e Albanian Issues Caucus ne kongresin Amerikan, një hap i rëndësishëm drejt forcimit të zërit tonë në Uashington dhe avancimit të çështjeve që kanë rëndësi për shqiptarët kudo në botë.

Në mbarë Shtetet e Bashkuara, Shqiptaro-Amerikanët po punojnë për të rritur ndikimin tonë dhe për të shtuar numrin e miqve dhe përkrahësve në të gjitha nivelet e qeverisë së Shteteve të Bashkuara – lokale, shtetërore dhe federale. Dhe së bashku, do ta bëjmë realitet.