– Me një bërthamë krijuesish të Principatës Letrare mes gjelbërimit të pishnajës-/
NGA MSC. Albert HABAZAJ/
Kryetar i Shoqatës së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko”, Vlorë/
Ka disa veprimtari letrare të bukura, që bëhen pa bujë, të thjeshta, të pastra, me shpirt e të larta. Kalojnë kohë e mbresat që festa të tilla kulturore lënë në vetëdijen tonë, në vend që të zbehen deri në venitje, bëhen më të pashlyeshme, me gjurmë dritërimi të thella dhe mesazhe më të qarta, më gjurmëlënëse në mirësinë e tyre dhe shoqërisht të dobishme. I tillë qe dhe takimi letrar i papërsëritshëm në strukturën e organizimit në kohë, në hapësirë dhe me personat realizues. Nuk qe një takim si shumë e shumë të tjerë të kësaj natyre. Qe ndryshe. Në rrafshin kohor, gushtovjeshta ende nuk e kishte marrë stafetën e freskisë dhe të begatisë tradicionale. 24 Gusht 2015. Festë letrare kulturore në Llogora. Kishte ardhur nga Durrësi shkrimtari, poeti, studiuesi dhe kritiku Vladimir Muça. Nga Fieri kishin ardhur: poeti emblematik dhe dramaturgu enciklopedik Maku Pone, shoqëruar me rebelin e vrullshëm të vargut qytetar, me poetin, mësuesin, këngëtarin, gjurmuesin e folkorit burimor dhe gazetarin Gentjan Banaj. Nga Vlora ishin Princesha e Letrave Shqipe, ringjallur si Krishti, Vilhelme Vranari Haxhiraj, Mjeshtre e Madhe; shkrimtari lakonik, publicisti i mprehtë dhe veprimtari i dalluar shoqëror Ahmet Demaj; baletmaestri shpirtpalodhur për artin dhe kulturën emancipimprurëse Fitim Haxhiraj; poeti i spikatur lab Dero Murataj, që të paktën për këtë poezi disktik: “Kur të vdes dua dy varrre/ një për vete, një për halle” do të mbahet mend. Vetëm me këto dy vargje amanet, Babushi (kështu i flasin Deros në familje e në shoqërinë letrare të Vlorës) e la gjurmën e tij, aq sa, ashtu si (sikur dhe hiç mos të botojë më), kur të tjerë e jo pak me kollaro e me para botojnë e botojnë nëpër furrat e botimit, nëpër furriqet e shtypshkrimit metro kub me fletë të shtypura e të lidhura, por nxjerrin vetëm fullufice. Në takim qe dhe një miku ynë, Arsim Canaj, jo shkrimtar, por qenkesh një njohës i jashtëzakonshëm i letërsisë dhe kishte një humor të admirueshëm. Kuptohet që në atë takim shkëlqimtar në ngrohtësinë e tij isha dhe unë, Albert Habazaj, që po shkruaj këto radhë respekti e vlerësimi për shoqëri të tilla letrare kulturore, që i bëjnë mirë shëndetit tonë letrar. Ne ishim mbledhur me fjalën e lirë demokratike qytetare, me dëshirën e mirë të kuvendonim letrarisht, me nivel të lartë artistik, për fjalën e lirë letrare, me nivel të lartë artistik dhe mesazhet tona, për veç shtypit të shkruar si “Tirana Observer”, përçohen edhe përmes faqes së internetit me “Fjalën e lirë” dhe shtypit elektronik si “Dielli”, “Tribuna Shqiptare” etj. Qe fat për ne vizioni i Fitimit “skenaristit” të këtij takimi, që aktiviteti pati kurorën e dafinës, (të shprehem më saktë e në konkekts) pati bredhin e gjelbër të kurorës së festës: Dr. Terziun. Nga Londra kishte ardhur poeti, prozatori, botuesi dhe kulturologu Dr. Fatmir Terziu, të cilin gjejmë rastin ta urojmë edhe publikisht për fitimin e merituar të “Pendës së Artë” nga Klubi Krijuesve Jonianë, Akademia Letrare, 26 Shtator 2015. Më pëlqeu shumë mendimi i poetes së talentuar Fatime Kulli, saqë më duket se fjalët e saj uruese janë dhe të miat: “Askush më parë se Fatmir Terziu nuk e meriton këtë çmim! Jo vetëm për vlerat që posedon në krijimtarinë shumëdimensionale të tij, por, edhe si një kontribues i madh, i palodhur për kulturën shqiptare në Londër”. Takimin e bëmë në natyrë. S’kishte më bukur. Kujtuam vargjet brilante të Naimit për natyrën shqiptare, recituam vargjet e Çajupit tonë për Labërinë tonë të dashur. E ç’është takimi i mbretit me mbretin para takimit të poetit me poetin?! Na dukej vetja si në ëndërr. Natyra mrekullore e Llogorasë e eklipsonte disa herë magjinë përrallore të çakmakut të Andersenit!… Filluam të diskutonim me njëri- tjetrin për kulturën në tërësi, për etnokulturën, për letërsinë e sotme, për krijimtarinë e njëri – tjetrit. Poeti durrsak Vladimir Muça u dhuroi miqve të kësaj feste letrare librin e tij më të ri “Ekuinoks” me poezi (tanka), (2015) dhe krijuesit, duke shfletuar librin, recitonin vjershat e shkurtra dhe të këndshme si luleshqerre, lakonike, moderne, me musht metaforik, që hera – herës ngjanin si shpata të mprehta me flakë vetëtimash. U fol pastaj për poezinë e të talentuarit Gentjan Banaj. Ajo u quajt poezi e re e fateve njerëzore; një poezi qytetare që përgjithëson hollë, që ka shtrirje, se është një poezi filozofike, e mendimit, e cila pa sherbetin e ndjenjës, sajdisur me nikoqirllëk nga autori, nuk do të qëndronte aq hijshëm krahas poezisë më të mirë të Principatës Letrare, që, sot për sot, shtrihet në hapësirën Vlorë, Fier, Lushnje, Berat deri në Rrogozhinë. Sa mirë e ka thënë poeti nga Mitrovica, Sabit Idrizi, që poezia e Gentit është përpjekje sizifiane e autorit për të dalë nga nata dhe për t’u futur hullive të pafundme të dritës. Në vargjet e tij ne prekim sublimen letrare, për hir të humanizmit universal, për hir të dashurisë. Ka kontraste të fuqishme dhe të freskëta poezia e tij, ka ngjyra, ka lëng të shijshëm poetik. Bashkohem me cilësimin që bën shkrimtari, kritiku dhe poeti i mirënjohur ndërkombëtarisht Petraq Risto, kur thotë se në poezinë e Gentian Banajt “dashuria dhe urrejtja kanë dritën e plagosjen”. “Drita shuhet./ Një puthje ftohet/ Nga mirupafshim në lamtumirë./ Pas kodrës dielli ngulet/ Mbi një qiparis…/…Dhe nata varros diçka” me kitarë “Një tel këputet/ Kitaristi shpohet në sy/ Nota vdes, gjysmë kitarist/ Gjysmëvarr kitara”!- shkruan dhe këndon Genti, i cili, interesant, qysh në pamje, edhe pa e njohur, të jep imazhin e poetit lirik, si një bulëz mesdhetare e Eseninit. Gentian Banaj udhëton me dashurinë. Është kudo me të. Edhe kur u jep mësim nxënësve; edhe kur bën montazhin në “TV Apolon”, edhe kur përgatit emisionet televizive “Poeticum” e “Art- Folk” aq cilësore, krijuese, plot supriza e të mirëpritura; edhe kur shkel çdo vatër etnofolkorike për kulturën shpirtërore dhe materiale të banorëve, fshatarave dhe krahinave; edhe kur filmon orë e orë të tëra me kamera, edhe kur krijon; kudo Genti është me Hyjneshën shoqëruar, me Dashurinë. Ai më duket si sinonim i saj. Deri në dhembje. Deri në rebelim. E pranveron dashuria. Si duket, si gjithë poetët. Me nderim të veçantë folëm sidomos për krijimin e pashtershëm poetik të Maku Pones, që, me gjasë, poezia e bukur që krijon, e mban aq të ri dhe fisnik. (Poeti Maku Pone është 76 vjeç, ta takosh sot, ngjan sikur është 46). (Vërtet të tillë magji paska poezia?!). Unë kam botuar një shkrim për kontributin letrar të Maku Pones, kështu që s’kam ndërmend të bëj prezantim letrar për të, por dua të ndalem tek mbresat që përjetuam me profesorin e vargut në festën e Llogorasë. Të gjitha fjalët tona për krijimtarinë e tij të begatë rezononin me vlerësimin e arkeologut të letërsisë shqipe, Prof. Moikom Zeqos: “Lirika e Maku Pones është universi i gjithçkaje. Tek Maku mungojnë tonet patetike, xhestet tribunale, madhështitë e jashtme, por jo një fill inkoshient i dramacitetit të jetës, fatit, bëmave të njeriut”. Poezia e tij gëzon një dimension universal, ndërtuar me elementë mikrokozmikë, gati të padukshëm, por që i japin frymëmarrje e larushi krijimit. Edhe unë shpreha mendimet e mia për veprën letrare të M. Pones, ku ndër të tjera thashë: Shtylla vertebrale, që mban në këmbë konstruktin e fortë poetik të Pones është drita e bardhë e artit të fjalës së kulluar, sa hënore, aq tokësore. Dy këmbët, që mbajnë harmoninë e urës poetike nga koleksioni klasik i letërsisë së sotme shqiptare në poezinë bashkëkohore, janë ndjenja me “gjak dashurie në rrënjë” dhe mendimi filozofik, që fqinjësohet me “rrufetë” e perëndishme, si “vizion brirësh a eshtrash”. Libri më i ri “Dritësi e terr”, (2014) është pjesë e dytë e trilogjisë poetike të autorit të njohur fierak, që ka pararendës vëll. 1 me titull “Në kërkim të fytyrës” dhe vijon me vëll. 3 të trilogjisë me titullin metaforik “Zjarr i hidhur”. Spunton për këtë vëllim poetik, autori e ka marrë nga shkrimtari dhe diplomati i njohur grek Vassilis Vassilikos (18. 11. 1934), trajtuar, kuptohet, sipas këndvështrimit të tij poetik. Libri më i ri “Dritësi e terr” i poetit Maku Pone është një gëzim letrar për ne, lexuesit e vëmendshëm të librit të mirë dhe përdoruesit e dobishëm të penës. Në këtë kohë, ende të pakthejlltësuar letrarisht, kur gufosemi nga lukunia barbare e librabërësve, që unë po i cilësoj vandak me bezga të njoma, që s’ndezin as në palcë të korrikut [shprehje frazeologjike, mospërf. njeri i trashë nga mendja], libri me poezi “Dritësi e terr” i Maku Pones, vjen si thërrime diellore, që na ngroh bukurisht me fisnikëri botën tonë shpirtërore, duke na përmirësuar në ndjenjë, në mendim dhe në shijet estetike. Në takim u fol edhe për krijmtarinë time letrare, sidomos për dy librat me poezi “Mërgata e Luleve” dhe “Dhembim degët e shqyera”. Realisht, Opusi letrar i Vilhelme Vranari Haxhirajt qe lajtmotivi takimit. Sipas traditës dokesore të Vlorës e Labërisë po themi që nderi iu bë mikut më të largët, shqiptarolondinezit shpirtbukur e mendjeflori. Në fakt ai na nderoi ne me pjesëmarrjen e tij, me fjalën e tij, me veprat e tij letrare e studimore që na dhuroi. Doktor Terziu 15 tituj ia dhuroi Bibliotekës së Universitetit të Vlorës. Si shkrimtar vlonjat e kryetar i shoqërisë Lidhja e Shkrimtarëve dhe e Artistëve “Petro Marko”, Vlorë, por sidomos si drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi” të Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, plotësova për shkrimtarin dhe studiuesin e njohur elbasanas që na nderon në botë Falënderimin e meritueshëm me motivacionin:”Ju shprehim falënderimet tona më të përzemërta për librat që i dhuruat bibliotekës sonë për pasurimin e fondit të saj. Veprimi juaj është një akt fisnik, human dhe qytetar. 15 titujt e monografive tuaja që na dhuruat: monografi shkencore: “Kritika ndryshe, vëzhgim në brendësi të prozës e poezisë shqiptare”, pjesa e parë (2009); “Elbasani në arkivat britanike”, studim (2015); krijimtari letrare: “Mos hesht”, poezi (2000, 2013); “Djalli i Argadasit”, tregime (2002); “Misteriozja”, tregime (2009); “Lumenjtë e ëndrrave”, poezi (2012); “Grykës”, roman (2010); “Bunari”, roman (2012); “Borxh ajrit”, poezi (2013); “Miriapodë”, poezi (2013); “Kojrillat”, roman (2013); “Blirët e Pejës”, roman (2014); “Xhungël mendimesh”, poezi (2014); “Fijet e barit të thatë”, roman, (2015) dhe “Era nuk jepet me qera”, poezi (2015) janë kontribut konkret, që ne e vlerësojmë. Edhe një herë faleminderit! Krijimtaria letrare – studimore e Dr. Fatmir Terziut u bë pronë e Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi” të Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë, në funksion të studentëve dhe të pedagogëve tanë. Pena dritë, mik i nderuar!” Edhe opinioni qytetar bëhet më i ndjeshëm pozitivisht nga veprime të tilla që shpërndajnë kulturë e qytetari ndër njerëz. Ja si shprehen dashamirësit e letërsisë: Niko Seferi: “Vepra të tilla vijnë era qytetari. Bravo njëmijë herë! Kështu duhet për gjithë shkrimtarët dhe poetët e mëdhenj, veprat e tyre të bëhen pasuri e popullit tonë, e bibliotekave dhe e çdo qytetari. Vetëm kështu do ecim”. Poeti dhe përkthyesi Hajdar Kullafi, që jeton në Itali shprehet: “Një akt bujarie, që nderon shkrimtarin largpamës dhe universitetin e Vlorës”. Ndërsa Sadie Kryeziu shkruan: “E meriton, sepse krijimtaria juaj [e F. Terziut] është thesar i çmuar i letërsisë shqiptare. Këtë shembull duhet ta ndjekin edhe biblioteka të tjera Universitare, se vetëm kështu një komb ecën përpara paralel drejt integrimit të diturisë”. Ka shumë vlerësime për Fatmir Terziun si studiues i ditur, i qetë, i qartë e i guximshëm, si poet i mirë universal, i mendimit të lirë, i lirisë qytetare, që shpesh herë e krahasojnë dhe me Lorkën. Mbi të gjitha, Terziu është një njeri me shumë vlera njerëzore, intelektuale dhe shumë fisnik. Është një krijues që po i jep frymëmarrje letërsisë shqipe, si model i shëndetshëm, për dijen, kulturën dhe artin e letërsisë. Fatmir Terziu është një studiues këmbëngulës e shembullor, që vjen nga palca e traditës qytetare të Elbasanit me rrënjë të pashkulshme dibrane dhe e mbjell në Europë e në botë farën e krijimit bioshqiptar. Ndërsa ne diskutonim me zjarr e çiltërsi, zogjtë maleve të Vetëtimës cicëronin hareshëm nga gëzimi se në shoqërinë e tyre ishin shtuar dhe poetët. Ndërsa pishat e larta e të drejta qasnin këndshëm drejt nesh gjethet halore përherë të blerta, nën atë fllad jetëgjatë me jod deti dhe erë mali, sipër në Llogora. Donin të merrnin pjesë në diskutimin tonë?! Donin të recitonin tok me ne?! Donin të na mbushnin këngët tona me hijeshinë e tyre?! Donin të na bekonin?! Ndoshta, për të gjitha bashkë. Me vërtetësi dhe dashuri, ne vlerësuam kontributin e Fatmir Terziut në publicistikë, në eseistikë, në poezi dhe në prozë. Folëm dhe për studimtarinë e tij të vyer, nga e cila, deri më sot, ka botuar dy vepra për dy dashuritë e tij të mëdha: Elbasanin dhe Letërsinë. E nderon Elbasanin autori, sepse ai qytet u bë udhejeta e tij e familjes së tij, e prindërve të dashur, e njerëzve të zenmmrës, sepse Elbasani u bë vendi ku u forcua personaliteti dhe përkushtimi i tij intelektual. Nga vepra e Terziut mësojmë se Elbasani në arkivat britanike është qysh herët. Emri i tij përmendet i ndërlidhur me mjaft faktorë ballkanikë, shqiptarë e më gjerë. Është emër që pason qytetërimin mes Rrugës Egnatia, është vetë ardhja e tillë e shenjtë që në udhëtimet e Shën Paul. Por emri i tij është një referencë qëndrese, identiteti dhe force. E hasim në mjaft korrespodenca, letra, shkëmbime diplomatike, gazeta e materiale të tjera arkivore. Emri i tij fatmirësisht në pak raste është deformuar, ndërsa qëndron i pastër dhe mjaft konkret në gjetje. Me të lidhen mjaft emra të huaj, emra shqiptarë të fushave të ndryshme që në kohë të hershme e deri në ditët tona. Për këtë është dhe ky studim, që ka plotësuar një mangësi të dukshme në gjetjen e gjërave të sakta që lidhen me fatin e kësaj treve me contribute për historinë dhe qytetërimin shqiptar, emërdëgjuar dhe etnologjikisht. Sipas Dr. Terziut, në arkivat britanike është edhe ekzemplari me titullin origjinal: “Elbasani” dhe me skicimet bardhë e zi në kopertinën e tij kryesore nga autori çek Stanislav Kostka Neumann (1875- 1947), gazetar, përkthyes, skicues dhe poet. Me monografinë “Kritika ndryshe, vëzhgim në brendësi të prozës e poezisë shqiptare”, autori nuk e shikon krijimtarinë të përhershme dhe as kohëpakët, port ë përqëndruar historikisht, në mënyrë sociale, intelektuale, shkruar dhe lexuar në kohë të caktuar, me një synim të caktuar, nën kondita të njohura historike, me synim historic, kulturor, personal, racor, seksor, klasor dhe në gjithfarë perspektivash. “Nëpërmjet krijmtarisë ne shohim ideologjinë në operim”, nënvizon studiuesi dhe kritiku Terziu. Për këtë studim ka vlerësime nga poeti i njohur Agim Shehu, (sot në Zvicër): “I adhurueshëm për energjinë e veçantë në të shkruar, harmonizuar kjo me pjekuri mendimi e mprehtësi fjale. Nuk di ku e ka burimin kjo, në gjenetikë, në përvojë, apo në sedër fisnike për të shkarkuar grumbullimet në kohë të mendimit dhe ndjenjës së shtypur dikur!”. Naim Berisha e vlerëson kështu librin: “Kritikë dhe analizë me bazë. Kjo e bën studiuesin bashkëkohor Fatmir Terziu një kompleks në fushën e krijimtarisë dhe medias…”. Dr. Heather Nunn nënvizon: “Aspektte e trajtuara nga Terziu janë më shumë se një riprezantim i kulturës në rrafshin e saj krijues”. Dr. Charlotte Crofts përdor një sentencë të lakmueshme: “Shoh diçka më tepër se rëndësia për të lexuar”. Ndërsa Prof. Dr. Michael Chanan vëren: “Duket se bagazhi i njohurve të autorit sjell mjedis të lexueshëm dhe interesant”. Unë do të shtoja se vlerësimi dhe mendimi kritik i Dr. Terziut është si ajo bisturia e mjekut, vërtet e mprehtë, por që të krijon besim të plotë në shërim dhe në shëndet letrar të veprës që Terziu ka në dorë. Më duket se mendimi kritik i tij ndikon pozitivisht tek autori i veprës letrare, që kritiku ka kaluar në operim, sepse, përveç promovimit, mbart në vetvete një magji inkurajuese. Më duket se e përmirëson edhe autorin, edhe lëndën që poeti, eseisti a prozatori ka prodhuar; e përmirëson artistikisht, qytetarisht, krahasimtarisht me standartet e kohës, duke realizuar kështu një harmoni këndëshëm të pranueshme letërsi – qytetar. Emri i Fatmir Terziut njihet në disa fusha, nga të cilat po përmend kontributet e tij, përveç se në letërsi, edhe me librat studimorë, me esse e studime, kontributet në konferenca e simpoziume; është vlerësuar për disa filma me metrazh të shkurtër dhe dokumentarë, për referate dhe kapituj në libra dhe në revista akademike. Në fushën e letërsisë dhe të filmografisë ka marrë vlerësime dhe çmime të ndryshme. Më ka bërë përshtypje dituria e tij dhe qetësia e të folurit, përherë e pranvertë. Ai shkruan me kompetencë shkencore dhe me origjinalitet për humanizmin që larëson krijuesin, për postmodernizmin, për estetiëk në “luftën “krijues – lexues”, për raportet krijimtari- media, media e vjetër- media e re, për Shekspirin e T. S. Elliotin, për Pjetër Budin, Frang Bardhin e Pjetër Bogdanin, për kodin etik të Kadaresë, shkruan për Dritëroin, Fatos Arapin e Azem Shkrelin, për veprën e Vilhelme Vranari Haxhirajt, të Rozi Theoharit, Mimoza Ahmetit, Fatime Kullit, Iliriana Sulkuqit, Luljeta Lleshanakut, Beatriçe Balliçit, të Jusuf Gërvallës, Teodor Laços, Agim Shehut, Petraq Ristos, Stefan Martikos, Primo Shllakut, Pëllumb Kullës, Naum Priftit, Lazër Stanit, Agron Tufës, Rudian Zekthit…Ai shkruan për poetin dhe folkoristin e shquar Spiro Dine, që na la thesarin e gurrës popullore të shkruar në “Valët e detit” (1908). Ai shkruan dhe për poetin e ri vlonjat, të talentuarin Andi Meçaj. Dr. Terziu është një mjek i letrar për kritikën dhe analizën e veprën letrare bashkëkohore. Aq sa është erudit, aq është dhe i thjeshtë me bashkëbiseduesit. I shikon si të barabartë njerëzit, me dashuri. Kjo ia rrit më shumë vlerat këtij njeriu me virtyte, pagëzuar nga dielli. Dëshiroj të theksoj dhe vlerësimin që bën shkrimtari ynë me emër, përkthyesi vlonjat Faruk Myrtaj: “Terziu është një krijues i mirëfilltë në disa zhanre: shfaqet usta me fjalën në poezi dhe prozat e tij, por i tillë është edhe me figurën e mendimit në filmat e tij”. Për poezinë e Fatmirit ka mendime të bukura. Pavarësisht moshës që ka (e çfarë është për poetin një gjysmë shekulli e pak?!), Fatmiri si çdo poet është rini, një rini që poezia e shpreh të përjetshëm, “ambasador” lirik të çdo zemre që dashuron. Vetëm një shpirt i thellë e i hollë e ruan të tillë erotikën në zemër për t’ua rikthyer të rinjve te vargjet e tij. Si në mbyllje, zemra e tij u thërret nga do që janë lexuesve me shpirt poeti pasi bota e meriton pagjumësinë e njeriut me shpirt të hollë poezie: “Zgjohu edhe natën, njeriu im”! edhe nëse poeti një ditë mbyll sytë, poezia e tij rri zgjuar si te yjet që pikojnë dritë, apo te mimozat që lëshojnë lule me ngjyrë yjesh. E thotë tejdukshëm e bukur i madhi Agim Shehu, se Fatmir Terziu edhe në publicistikë të le përshtypjen se ke të bësh me një penë që është poetike. Një poet, ku ndjenja përçohet përmes mendimit dhe figura ka shtrirjen moderne të saj. Ka shumë poezi të autorit, ku lexuesi ndalon për të shijuar figurën, gjetjen e bukur të saj, sa poetike dhe të qartë. Ato tregojnë se ke të bësh me poet të mirëfilltë. Kush ndërton një poezi a një figurë, di të bëjë gjithçka tjetër, mjafon të punojë me kujdes e përgjegjësi letrare sipër letrës. Fatmirësisht këtë ka realizuar Fatmiri ynë. Në takimin festiv të Llogorait, që mori dhe formën e një kuvendi poetik, u evidentua nga folësit se në poezi Fatmiri shkruan rrjedhshëm, me gjuhë të pasur, i saktë në sintaksë, i kompozuar mjeshtërisht dhe rrëmbyes deri në vargun e fundit, aq sa kur e mbaron poezinë e Terziut ke dëshirë ta lexosh sërish. Poezia e tij është një pemë “hijemadhe” në pyllin e madh letrar dhe ai është një krijues i analizës artistike, ku dallon brishtësia e shpirtit të ndjeshëm deri në dhimbje. Poezia e Terziut është së pari poezi e shpirtit, e ndjenjës së madhe, poezi e thëllimave dhe e gjerësive. Vargjet e Fatmirit janë drithëruese e drithëmojnë. Në betejat e përditshme të jetës, poezia e Fatmir Terziut dallon si poezi e pjekur, kuptimplote. Për prozën letrare të F. Terziut kritika letrare ka vlerësime pozitive. Me prurjet e tij në gjininë e prozës së shkurtër (tregimit) dhe të prozës së gjatë (romanit) Terziu shfaqet tashmë si një figurë e lartë letrare e ndërgjegjes estetike. Spikat roli i tij letrar, dituror e didaktik në ringritjet nga harresat historike dhe kujtesës sociale etnike, duke rimbjellë në letrat e sotme shqipe romanin etnologjik, si dikur Petro Marko me romanin “Ultimatumi” (1972, 2002), etj. Herë – herë, shkrimtari e fut lexuesin në një botë që duket jo reale. E pakryer vërtet. Perfekte deri në qelizë. Ashtu si një rreth që kur rritet pafund, nuk është më rreth por vijë e drejtë. Tregimi i Terziut është tregim psikologjik, rrëfim nga zona midis botës reale dhe asaj imagjinare, ku njeriu ndalet, si në kufi, përpara së panjohurës, por me vështrim prapa. Mendimi i tij stepet, si një makinë që ndryshon marshin, para se të marrë rrugën drejt kryqëzimit të paradoseve për të gjetur zgjidhjen; aty ku perceptimi dhe arsyeja takohen, tregimi i Terziut është një ngjarje shqiptare e kohës sonë, ku gjithëkush përpiqet të shërojë plagët e shkaktuar, nga anonimët sigurisht, sepse të gjithë ankohen se kanë vuajtur. Por personazhet e kapshëm, që Terziu krijon, janë viktima të ostracizmit shoqëror e politik disa dekadash, dhe që tani përpiqen të integrohen. Ka edhe të tjerë sia at që enden natën; shohin, shkelin e lenë gjurmë të thella, por nuk shihen. Shkrimtari Fatmir Terziu përdor stilin konciz e dinamik. Dialogje të shkurtra si frymëmarrjet e ndërprera nga ankthe të ditës. Autori është një mjeshtër i romanit aksion, intrigues, në lëvizje, me tematikë aktuale, ku lirikja e dramatikja brenda librit duken si në një simbiozë të plotë. Në prozë autori përdor shkathët gjuhën filmike, kjo falë përvojës në fushën e filmografisë. Terziu ka siguri në të shkruar. Ka kontroll të përpiktë fjale. Veti prozatorësh të pjekur. Përgjegjësi fjale. Një nga temat e preferuara që rrok pena e tij është makutëria, grykësia, pangopja deri në përbindshmëri, vese këto që kanë lënduar shoqërinë, me plagët që i kanë shkaktuar, që dhembin e rrjedhin në realitetet shoqërore. Kritiku Vladimir Muça, i ftuar nderi në këtë takim, së bashku me Terziun, u ndal me dëshirë tek romani “Bunari”. Ndër të tjera, ai na tha se jo vetëm në gojën dhe mendje e personazheve, por dhe në mendjen dhe shpirtin e vetë autorit arrihet që fjala “Atdhe” të përdoret si lajtmotiv, si ndërgjegje, si një ëndërr e kahmoçme, si një dhembje e ngurosur në thellësi të bunarës së shterur e që loton gjak si në mitet e legjendat e kahmoçme të Motit të Madh, si një realitet po kaq i dhëmbshëm i ditëve tona. Romani jetësohet nën obsionet e një kataklizmoje të një mutacioni njerëzor, natyror, mes një deti hamëndësimesh të pashpresa, ku përmes spaciove poetike autori risjell me mjeshtëri mitikën legjendare të mbijetesës, si një spirancë jetësore. Çdo gjë fillon nga humbëtirat historike nga virusi i harresës me një diksion të pastër poetik. “Poezia është vërtetë një dhuratë nga Zoti” – na thotë Fatmiri fjalëqeshur mendimthellë, duke e quajtur veten të privilegjuar që u vlonjatizua aq shpejt në Principatën Letrare të Llogorasë. Ky është intelektuali që rrezaton dinjitetin dhe identitetin e botës shqiptare brenda dhe jashtë Shqipërisë, me të cilin kaluam një ditë të bukur në një kuvend letrar me një festë krijuesish në Llogora. E lashë për në fund rrëfimin për Princeshën e Hijshme të Letrave. Psenë do ta them në mbyllje që këtij shkrimi që do të vijojë pa fund, sa të rrojë krijmi i miqve të mi të mirë, sepse jemi miq nga letërsia, jo letrarë nga miqësia. Në fakt, Opusi letrar i shkrimtares Vilhelme Vranari Haxhiraj – Heroinë e shkrimtarisë ishte sinqerisht në çdo fjalën tonë të shprehur apo të pathënë. Edhe kur flisnim për të tjerët, (brenda rrethit tonë letrar), emri dhe vepra e Princeshës përmendej, ishte i pashmangshëm. Numri i regjistrimeve të gjetura në Bibliotekën Kombëtare të librave të Princeshës është 32 dhe numri i regjistrimeve të shfaqura është 32. Ka të tjerë në prodhim. Ëshët gurrë krijimi. Kontributi i saj është gati në të gjitha gjinitë letrare, si romani, skica tregime, novella, poezia, në letërsinë për fëmijë, sidomos me romanin fantastiko-historik për fëmijë, fabula e gjëegjëza, përralla historiko-fantastike, përrallëza dhe tregime për vogëlushat deri në tetë vjeç, në letërsinë etnologjike dhe folkoristike, studime etj. Nuk do të ndalemi sot me profilin e saj letrar, sepse do t’i kushtojmë një shkrim të veçantë. Dy fjalë do të shkruaj për romanin më të ri “Loja e fatit”, që autorja na fali me bujari hyjnore atje, lart mes gjelbërimit të freskët e frymëzues të pishnajës, në sofrën poetike, në natyrë, si në mbretëri. Në 170 faqe libër, Mjeshtrja e Madhe e Punës Vilhelme Vranari Haxhiraj, me gjasë, ka derdhur tërë arsenalin letrar dhe kulturor, akumulim i përvojës së gjatë artistike, i gjenezës fisnike dhe emancipuese, i krahasimtarisë sipërore që autorja ka si parim. “Loja e fatit” befason deri në tronditje letërsinë e sotme. Princesha, me veprën e saj, ka dëshmuar dhe dëshmon se, falë vullnetit balzakian dhe talentit yllësor është shkrimtarja më prodhimtare, më e ndjeshme, më afër dhe zëfortë ndaj shqetësimeve socioshqiptare këtë çerek shekull, mbi të cilin ecim. “Loja e mëkatit” nga Dr. Terziu u cilësua si një roman i shkruar me stilin e Xhejms Xhojsit (irlandezit me famë boërore James Joyce, 1882-1941). Autorja në të gjitha veprat e saj i ka kënduar me shkronja shpirti si lule shqipe lirisë, dashurisë, emancipimit, të bukurës, të vërtetës. Ashtu sikurse Xhojsi tek “Uliksi”, që në kërkimin e tij madhor estetik e eksperimental montoi “strukturat e thella” të fjalës, me një punë “inxhinierike” mbi trajtat e errëta të komunikimit gjuhësor, nga strukturat e anglishtes dhe preku rrënjët arkaike të të folurit, edhe shkrimtarja shqiptare me origjinë nga Kont Vrana i Kaninës, ka një prurje moderne në kuptimin e plotë të fjalës, veçse, nuk “monton” si Xhojsi, por i burojnë së brendshmi, vetvetiu “strukturat e thella” të fjalës, buisur në Shqipëri, në Vlorë, në Kaninë, në Llogora, bekuar nga Pisha Flamur. Siç shkruan Terziu, me “Lojën…” nis me një narrativ linear, të tendosur, me një stigmë që kapërcen det, tokë, dritë, ajër, bunker dhe izolim, madje shterpëzon konceptin njeri në itinerarin jetë- vdekje, liri- bunkerizim…, duke sfumuar në këtë gjysmë ferr fate njerëzish, madje edhe të një foshnjeje të braktisur që bëhet më pas ulërimë e kontekstit. Narrativi i strukturuar bukur e thjesht, në një formë sa të kapshme e po aq të pastër dhe të pasur në gjuhë e në lexim…, pasi plagët që shëron Vranari, kanë qenë, janë dhe do të mbeten debat i kudogjendshëm”. Ndërsa kritiku Vladimir Muça shtoi: “Nga një ngarkesë e tillë estetike, mëkati…ka marrë përmasat e universalitetit nga pena mjeshtërore e Vilhelmes si: mëkat moral, shoqëror, ekonomik, ndërshtetëror e institucional”. Të ngelet në mendje simbolika e personazheve, tipologjia strukturore, vizioni vranarian i realitetit, risia e narracionit, eksperimentet stilistiko- gjuhësore që na sjell letrësia e Vivrës (Vilhelme Vranari Haxhiraj)… Me pjesëmarrësit në këtë festë letraro – kulturore u zhvillua dhe konkursi i recituesve me repertor nga krijimtaria poetike e Princeshës. Qe vërtet një mrekulli realizimi aq emocional, ndjesor dhe me nivel artistik, gati sikur poetët e Llogorasë të ishin aktorë profesionistë. Në fakt poetët janë artistë. Kryeartistë janë. Në fund juria bëri vlerësimin dhe shpalli fituesin. Vendin e parë për recitim me nivel të lartë interpretativ dhe emocional e meritoi (me vota të hapura) poeti fierako – kaninjot Gentjan Banaj. Gjithë mikrofestivali artistik pati një udhëheqës artistik, një regjisor patjetër. Improvizimi, krijimi, investimi dhe regjia qe e mjeshtrit altruist Fitim Haxhiraj. Fitimi është emblema e sakrificës për letërsinë dhe artin në Vlorë. Vilhelmja dhe Fitimi kishin 50 vjetorin e martesës. E festuan me më të dashurit e tyre: me nipat e mbesat, që lulëzojnë freskët si lule maji dhe me ne, miqtë e krijmit. Festa dhe dreka me këtë rast qe tamam për mbret. Në Llogora. Pranë Zotit të Vetëtimave, afër Perëndisë së Krijimit. Çika sipër na flladit e na rreh ballin me erë mali, dhe Joni poshtë na mjekon e na shëron këmbët me jod deti. Për udhëtim. Për udhëtimin tonë letrar të pandërprerë…