LETERSI-DY TREGIME NGA SHKRIMTARI ZYHDI MORAVA

October 9, 2015 by dgreca

Zyhdi Morava u lind në fshatin Grace të Devollit, më 14 mars 1946. Per motive politike u internua nga Tirana në fshatin Yrshek. Për të njëjtat motive më 1978 dënohet me 8 vjet burg. Dënimin e vuajti në Spaç. Pas përmbysjes së diktaturës komuniste fillon të punojë për krijimin e Bashkimit të Sindikatave të Pavarura. Gjithashtu, në këto vite ushtron profesionin e gazetarit dhe shkruan vazhdimisht në gazetën “Sindikalisti”,”E vërteta” dhe “Republika”. Mbas vitit 1991 ka botuar shumë libra, si në gjininë e poezisë, ashtu edhe të prozës. Në morinë e veprave të tij mund të përmenden novela “Hingëllimat e shiut”, ndërsa nga romanet më të njohura janë: “E zhdukura”, “Burri i të dashurës sime”, “E veçanta e një dashurie”, roman i cili u vlerësua me çmimin kombëtar “Penda e Argjendtë”, si romani më i mirë për vitin 2005. Po atë vit Zyhdi Morava u zgjodh kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artisteve (LSHA), të cilën e drejtoi për gati dy vjet. Në vitin 2006 Zyhdi Morava dekorohet nga Presidenti i Republikës, me titullin “Mjeshtër i Madh”./

TREGIM PER VETEN

Një të diel me diell, vërdalloseshim në oborrin e burgut. Komisari i tij Pjetër Cara dhe kartelisti i burgut Tahit Dava, një burrë i thatë dhe i zi, hynë mes nesh. Befas ky i fundit thirri:

– I dënuar!

Si shumë të tjerë, edhe unë pashë andej nga erdhi zëri.

– Ti, – drejtoi gishtin nga unë komisari.

“ Ç’dreqin kanë, mendova. Ç’duan prej meje? ”

U afrova pa ulur sytë, pa përpëlitur qepallat. U ndenja përballë, hijerëndë. Isha më i gjatë e më i fuqishëm se ata, por… isha i burgosur…

I pari foli komisari, ftohtë, prerë.

– I dënuar, pse mban mustaqe?

– I kam patur, që kur isha i lirë.

– S’është e vërtetë, – tha burri i zi. Edhe zëri i tij m’u duk i tillë.

– Ti që ke dokumentat, – i thashë, – hapi dhe do shohësh se fotografia ime është me mustaqe.

– Sidoqoftë duhet t’i heqësh., – tha komisari.

– Jo, – u thash unë.

– Këtu urdhërojmë ne, – u çorr zëri i zi.

– Nuk i heq!

– Do të bëjmë ne t’i heqësh..

– Këtu ju jeni Qeveria, – u thashë,- kokën mund të ma hiqni, por mustaqet jo.

– Do e shohim, – tha komisari.

– Do e shohim, – thashë unë.

– Po, po, do ta shohësh, – tha zëri i zi, kërcënues. Dhe ikën.

Rreth meje u mblodhën shokët, të habitur, të shqetësuar. Kërcënimi qe i

hapur. Kaloi një javë. Erdhi rradha e qethjes. Kur u ula në karrigën e berberit, dyshova se mos … Nga pasqyra shihja fytyrën si prej dhelpre të berberit, një i burgosur i vjetër, spiun dhe pederast.

– Po të „shpëtoi“ dora dhe „pa dashje“ m’i pret mustaqet, – do të të vras si qen, – i thashë egër.

Nga karrigia e tij, ku mbetën flokët jo më të gjata se një centimetër, u çova buzagaz.

– S’kam kolonjë,- tha.

Fytyrën e lava me ujë.

Kaloi dhe një javë. Dalëngadalë po e harroja kërcënimin kur…një mbasdite, tellalli i kampit, spiun dhe ky, thirri.

– Zyhdi Morava në takim!

Mbas pak minutash kalova portën e vogël prej dërrase. „Porta e vogël“ ishte kufiri i të burgosurit me personelin e komandës. Atë portë kishte të drejtë ta kalonte tellalli dhe ndonjë spiun tjetër. Sapo ngjita shkallët e gurta e dola te sheshi i vogël, hodha sytë te porta e burgut me kangjella, e hekurt, tej së cilës, nëna ime e veshur me të zeza, e mpirë, e trembur, e lodhur, me sytë e vegjël që i ndrinë nga gëzimi, pa nga unë, buzëqeshi. I ngazëllyer u nisa drejt saj. S’na ndanin as dhjetë metra kur nga njera prej dhomave të takimit special, dolën ata të dy, komisari dhe kartelisti. Ma prenë udhën.

– Të ka ardhur nëna, – tha komisari.

– E shoh, – iu përgjigja.

– Po deshe ta takosh, shko hiq mustaqet.

Më erdhi ta pështyja. Nëna ime kacavjerrrë te hekurat e portës, dukej si një lutje e dhimbshme, lutje e gjallë.

– Nuk do e takoj, – dhe në qofshi burra, i thoni pse s’do e takoj.

Ua ktheva shpinën me rrëmbim. Atë çast dëgjova kujën e nënës. Diçka m’u këput përbrenda. Nuk i thonë më kot, të këputet shpirti! Logorinte si të më kishin vrarë. S’kishte faj. Do kthehej mbas asaj rruge të gjatë e të lodhshme pa e takuar djalin, pa ia puthur sytë, pa ia nuhatur erën, pa i thënë një fjalë e një porosi. Pat ardhur mbushur me shpresë, do kthehej si trastë e zbrazur. Ç’të bësh, moj nënë, ç’të bësh, tët bir e ka mbërthyer ferri!

Pas gjysmë ore më thirrën pësëri.

– Takoje, takoje.- më thanë ftohtë, egër.

U vërsula drejt saj dhe ashtu nëpërmjet hekurave kryq, ia mora duart, ia putha, pastaj fytyrën, flokët, s’kisha të ngopur. Ajo qante dhe qeshte.

– Po hiqi, o bir, këto të shkreta mustaqe!

– Mos nënë, mos ma kërko këtë.

– As për hatrin tim?

– Për ty mund të bëj çdo gjë, moj nënë, po kësaj rradhe s’po të dëgjoj. S’është fjala thjesht për mustaqet.

– Kam frikë, o bir, kam frikë! Kushedi ç’do të bëjnë!

– Agjë më tepër nga ç’më kanë bërë, asgjë,- dhe ia putha duart.

Polici që ndodhej i pranishëm gjatë takimit, tha me zë prej guri:

– Takimi mbaroi.

E pashë në sy me urrejtje. Kishin kaluar vetëm tri minuta nga dhjetë që ishte koha normale e takimeve.

– Na lër dhe pak, – e luti nëna.

– Mos e lut moj nënë! Dhe, po deshe, mos ecë më, mos!

– Më merr malli, o bir!

– Duro, siç durojnë të gjithë.

– Po unë jam nënë…

– E di, e di, po mos eja, po më deshe… mos eja…

– Ndjeja se po përlotesha.

– Takimi mbaroi, – përsëriti polici.

E putha nënën fort, duke e lutur dhe një herë të mos vinte më, mora trastën me ato pak ushqime që i kishte hequr nga goja për të m’i sjellë mua dhe me hap të shpejtë, pa kthyer kokën, me sytë që më digjnin, kapërceva portën e vogël.

Tani është natë, dimër, bie shi, Nëna s’është më. Dëgjoj erën si rënkon e përpëlitet nëpër drurë dhe më ngjan si rënkimi i saj. Më pushton një dëshirë e marrë të dal nëpër natë, të shkoj në varreza te varri i saj, të bie përmbys, ta pushtoj me krahë e mes lotëve t’i them se për ato pesë vjet që na ndanë për së gjalli, nuk qe faji im, s’qe faji im, jo nënë, s’qe faji im!

Tiranë 6 12 1990

——————–

–

1200 kokë burra

Hëm! U bë gati një orë që ju dëgjoj të shani gratë. U ngarkoni të shkretave aq e aq faje dhe vetë përpiqeni të dilni të larë, pa kuptuar se në fajet e tyre

keni pjesën tuaj. Sa dopio u bënë? Dhe prapë grate! Shumë volle kundër tyre ti, Maks, dhe sytë të mbetën të gjunjët e zbuluar të asaj vajzës ulur te tryeza përballë. Si the, si? Te vështrimi yt është dëshira që ka etje, që do të pijë dhe sytë i rrinë te një shishe konjaku? Shuarje etjeje? Vetëm kaq? Jo, miqtë e mi, jo, s’mund t’ju dëgjoj më.

Asnjëri prej jush s’ka qenë në burg. Fat për ju. Asnjëri prej jush s’e ka njohur urine. Gjynah që s’e njihni! Uria është mrekulli, sepse, sapo e shuan atë, mendon se jeta është fort e bukur! Vështrojeni femrën si të doni, s’ka rëndësi, unë e shoh si liri. Po, femra është sinonim i lirisë.

Mes malesh të lartë ngrihej kampi i të burgosurve. Poshtë maleve, në fund, rridhte një përrua që verës thahej. Përrua i shteruar është shpirti i burrit pa gruan. Mbi kokat tona, disa hektarë qiell ndërronin ngjyrë sipas stinës. Ndërsa brenda telave me gjemba vetëm burra, burra, burra kokëqethur. Të rinj, të pjekur, të moshuar, pleq. Sy meshkujsh plot zjarr, të qetë, ëndërrimtarë, të platitur, të plakur, me sklepa. Koka dhe sy mashkullorë, që, duke i parë çdo ditë ndieje të të thahej e të ronitej ajo kënga e bukur e dashurisë për jetën, të cilën ta ndez e ta harlis prania e femrës.

1200 meshkuj, 1200 koka të qethura, 2400 sy mashkullorë, 1200 pantallona, 2400 këpucë burrash…burrash…burrash… Edhe malet, edhe qielli qenë mashkullorë. Edhe ajri vinte era mashkull…Dhe vazhdimisht, tej telave me gjemba, bariste zbathur, flokëshpleksur, fustangrisur, e bukura dhe e dashuruara prej të gjithëve: LIRIA.

Zgjatnim buzët, zgjatnim duart e gishtrinjtë e dëshirave ta përkëdhelnim e ta puthnim që të harronim sadopak burgun, por dhe gishtat e dëshirave, edhe duart, edhe buzët, na përgjakeshin nga telat me gjemba dhe nga vështrimi i ftohtë e mashkullor i ushtarit që rrinte në vendrojë.

Pa le kur vinte vjeshta! Era sillte prej malit përballë aromën e këndshme të një bime, që, deshe s’deshe, të kujtonte shijen e verës dhe të zgjonte me forcë e këmbëngulje dëshirën për praninë e femrës. Në një ditë të tillë, me një diell të grisur nga telat me gjemba, i thashë mikut tim:

– Më vjen të ulërij.

– Edhe mua, – tha ai.

Prej akacies në oborr pikonin fletët e verdha, të vogla, si gjuhëza flake.

– Si ditët tona, – i thashë.

– Që na shkunden nga pema e jetës, – plotësoi ai.

– Kot, – vazhdova, – pa kuptim.

– Pa dashuri, – tha zemërhekur ai- tmerr, pa dashuri!

E pashë me dhimbje atë djalë simpatik. Një vajzë që kishte patur, prej kohësh nuk i shkruante më. Natën vonë e dëgjova të ngashërehej. Flinim pranë. U ktheva andej. Pat rënë përmbys, i dridheshin supet.

– S’qajnë burrat, – i thashë duke e shkundur nga supet.

-Mos përdor të tilla shprehje idiote,- tha duke kthyer nga unë sytë e përlotur, kam parë të qajnë drurët prej vetmisë, e jo madje njeriu. Jo, jo, me lotët e mi s’qan burri. Një javë më parë, e pe vetë, më mbajtën tri orë në pranga sepse kundërshtova policin. M’i shtrënguan ato pranga deri në fund. Më dhimbinin kockat, m’u enjtën, e prapë s’qava. Përkundrazi, buzëqeshja. Këta lot që sheh s’janë të burrërisë sime, po të shpirtit tim. Më qan dashuria, dashuria e munguar, e uritur…

– Fli –i thashë- dhe bëj dashuri në ëndërr.

Ai psherëtiu dhe s’foli më.

Ca ditë më pas, e diel qe, një diel e përkëdhelur, e zbutur nga drita e diellit, ndërsa rrija shtrirë në shtratin tim të drunjtë, me duar nën kokë e me mendjen larg, tek dashuria ime, të cilën s’e pata parë prej një muaji, dëgjova zërin e mikut tim që më thërriste prej oborrit. Ç’kishte ai?

Ndërkaq, u shfaq në derë e më bënte shënjë me dorë me duar e me sy. Me ata sy që i vezullonin me një ndriçim që nuk ia kesha parë deri atë çast.Qe aq entuziast e dukej aq i gëzuar sa, një çast, mendova se mund të ishte hapur dera e burgut dhe, o burra, kush të hidhej në krahët e lirisë. Shkova pranë dritares së hapur, atje ku rrinte ai.

-Vështro, – më tha- e ndeu krahun.

Tej telave me gjemba e syve të ftohtë të ushtarit, tek udhëza që shkonte bri përroit thuajse të tharë, ato çaste po kalonte një vajzë e veshur ndryshe nga malësoret, me fustan të hollë e të freskët, mëngëshkurtër. Qe e gjatë, e re, me gërshetë të zi, e vetëdijshme për rininë, bukurinë, për lirinë e saj . Dhe më të vetëdijshëm atë qendrim e bënin 2400 sy që patën dalë në oborr dhe hidhnin përmbi vajzën dritën e shprtrave të etur për dashuri, për grua.

Pas pak u fsheh te kthesa. 1200 shpirtra psherëtinë. Edhe imi. Qe femra që kaloi aq pranë dhe na rrëmbeu mendimin,

Dhe për aq kohë sa ndenja atje, dy herë në ditë, në mëngjes e pasdite vonë, ajo do të kalonte tek udhëza bri përroit, e ne, të burgosurit, kokëqethur, veshur të gjithë njëlloj, me sytë plot zjarr, ëndërrimtarë a të qetë, me sy të shuar a të lodhur, të mplakur e me sklepa, e thithnim, deheshim, hutoheshim, harronim vuajtjen, jetonim lirinë! Me sytë tanë bashkoheshin edhe ata të ushtarit në vendroje.

Cila qe? Si quhej? Ç’ëndrra kishte? Ç’dëshira?

Kurrë s’e mësuam. Dhe s’na duhej. Herë pas here kthente kokën nga ne dhe buzëqeshte. Na buzëqeshte ne, të burgosurve, të gjithëve…

Dhe një mbrëmje, buzëdimri, kur pëgatiteshim të flinim, miku im, befas, tha me zë të lartë:

– Unë e dua atë.

– Edhe unë, – tha fqinji tjetër.

– Edhe unë, – tha dikush me rrëmbim.

– Edhe unë, – tha një poet.

– Edhe unë,- tha një plak.

– Edhe unë!…

Dhe tani, ju lutem, mos e shani më femrën! Të paktën, në sytë e mi mos e shani!

———————

Marr nga libri “TREGIMET E BURGUT.”

Botim i vitit 2006

11 POEZI NGA FRANCO FORTINI NE SOFREN E DIELLIT

October 9, 2015 by dgreca

Ne Foto: Franco Fortini – ( 1917- 1994)/

NGA FASLLI HALITI/

Lindi në Firence, në një familje izraelite më 10 tetor, 1917 , ndërroi jetë në Milano, më 28 nëntor, 1994), ishte një poet, kritik letrar, eseist dhe intelektual italian. Personazh kontrovers, llogaritet një ndër disa nga personalitetet më interesante të peizazhit kulturor të shekullit të njëzetë.

Bashkëpunoi me revistën «Reforma letrare» të Firences. Mori pjesë në Rezistencë. Deri më 1957 bënte pjesë në Partinë Socialiste dhe zhvilloi një veprimtari të gjallë politike. Nga viti 1946 deri në 1977 shkroi përmbledhjet në vargje: « Fletëleja dhe vargje të tjera», « Agoni e Krishtlindjes », «Një alegori e thjeshtë », «Fatet e përgjithshme», « Poezi dhe gabim », «Ky mur », «Një herë për gjithmonë ».Shkroi gjithashtu sprovat: «Verifikimi i pushtetit » dhe « Cështje kufiri ».Në poezitë e tij me karakter qytetar ndërthuren në plan stilistik lirizmi dhe oratoria.

UJI I QIELLIT

Ujë i qiellit

shëndet i të Plotfuqishmit

lana trupin.

Për imazhet e tua

mur të bardhë të paprekur

sheh mendja.

Zbret në rrjetën e gjakut

ngrica jote

paqe e lartë.

Ujë i hidhur i qiellit

dhe i mëshirës

etje e lashtë

ku ishte mospajtimi

i barit të njomë të korrur

që frymëzon një kurorë.

Vetes sonë

gjallëroja çdo fjalë

o e papërlyer.

1938

QE NJËZETË E DY VJET

Që njëzetë e dy vite

unë jam gjallë.

Edhe sa vite jetë akoma nga këta minuta

që mua më mbarojnë

tani

Në dorën Tënde të plagosur

fitimtari Jezus

hiqmë ti nga koha.

MIQ, PLAKEN KOHET

Miq, plaken kohët

Bëhet shumë e thjeshtë bota

dhe unë studioj akoma anglishten.

Midis mëngjeseve të lehta

Janë akoma të varura gjërat që do të bëjmë

dhe rriten në fund të xhepave gazetat.

Të bardhë dhe duar të njollosura

me rrudhat e plakjes

do të flasim do të flasim

për gjërat që do të bëjmë

dhe për ato që baballarët s’i kanë bërë,

duke menduar si atëherë

kur luhej me kape hajdutin,

mbi zhavorr.

DITA E ZBEHTE

Dita e zbehtë të akullon tëmthat.

Dhe do të të duhet të ngrihesh në këmbë,

të dalësh e të ecësh,

të bësh për vete të pafetë,

orët e jetës tënde.

Dhe ti i beson të shenjta, të rralla, i do ato !

LLAMPA E DJEGUR

Diçka tringëllon në boshësi

diçka

thyhet.

Teli i skuqur

që shuaj tani lëkundet

nuk sheh

por dëgjon dhe një zukatje

ngulmon po ta tund

në errësirë

atë tel që nuk ndriçon më

dhe që ish yti,

imi.

QENIA IME

Qenia ime, thuamë pra,

nëse s’të mbetet asgjë

nëse njeh çdo gjë, flet ende ?

Nëse pra, baras me këtë

e pandeh jetën dhe asgjë s’pushon aty

dhe mos vallë vetëm një pyetje e ankthshme

është boshi dhe ajri i agimit ?

NUK MUNDEMI

Nuk mund ta ndryshojmë inercinë e një trupi,

Duke ndryshuar mjedisin që e rrethon.

Gjithçka ka ndryshuar, qytetet janë zhdukur.

Shuma e forcave individuale

shtrihet në zero.

Pleqtë vrasin të rinjtë,

Të rinjtë lindin pleq.Nuk mundim

ta ndryshojmë inercinë e një trupi

duke ndryshuar mjedisin. Asgjë s’është më e fortë

për një tjetër trup. Për të ndryshuar njerëzit

trupa njerëzish na duhen. Që të flasin

të vdekurit duhet që të marrin frymë

brenda buzëve të tyre.

NDONJEHERE

Ndonjëherë në mbrëmje zbret nëpër rrugë,

qarkullon në lagje.

Shikon vitrinat e sallamerisë,

Kartolinerinë dhe butikët.

Merr pamjen e zotërisë plak.

Ndihet si të kishte një bastun ose një kallam.

Atëherë blen gazetën e mbrëmjes.

Kthehet shpejt në shtëpi.

Dashuri të zbehta të lira.

Një vejushë e rëndomte e nderuar,

e bollshme dhe e kënaqshme,

që mban bustin dhe një mbeturinë theksi nikaraguan.

Dhe një minorene e pazonja për bretje ndërgjegjeje.

që për pak monedha lumturon dikë

zhveshje me dritare të mbyllura

midis orës shtatë dhe tetë të mbrëmjes midis rrugës

së sekretarisë së fermës dhe autobusit

Në mëngjes kur nuk ngutet për në mësim në lice

studion në shtëpi ose në bibliotekë.

Pasi darkon, në mbrëmje shkon ndonjëherë

në mbledhjet e grupit politik

e dëgjojnë dhe e ndjekin punëtorët dhe studentët.

Nuk do darka miqësore sepse i tharton

tepër gratë edhe pse vera është e mirë

Vepra që harton lehtë me skeda njëra pas tjetrës

Është ajo mbi fatin e Humit në kombin tonë.

parashikon djalin e mijëra shekujve

që kam imagjinuar mbi letër

por që ekziston me të vërtetë në ambiguitetin e reales.

Pleqëria e tij, qenia e tij e mposhtur

janë tema të konsumuara por edhe të mrekullueshme.

Pastaj kadenca e këtyre vargjeve

duhet të jetë solemne dhe te rrahë si bronzi.

Një dritë maji e fuqishme

sulmon personazhin që kam vizatuar këtu.

E rrëmbyen, e përlan,

trupi i saj i zhveshur shkëlqen midis reve.

Kufoma e ndriçuar dhe e ftohur

nga era e hapësirave të larta.

Vitet shtatëdhjetë
ANKIMI I HEROIT MUZIKOR

Në padinë e pakuptueshme të gjatë

Shtrëngoj shpirtin shumë të fortë.

Shiu lag fytyrën budallaçkë dhe vajin.

Lundroj në dete të shurdhër

Të moshës udo, të moshës pa etikë.

PER SIMONIN E B.

Në televizor ke parë Helenën tonë të dashur

midis turmës që qan për Simonin.

Me të vdekur të tjerë është në rregull edhe ajo

Nga ana tjetër e bulevardit Edgar – Kuinet.

Si në prill është e blertë errësira.

Vjen me drita franceze dhe vajza të reja.

I sheh dhe nuk të shohin. Janë siç je ti.

Një që është dhe një që nuk është.

PARABOLË

Nëse do të duash të dish

Kush kam qenë unë në ditët e mia

për veten time, këtë mund të ta them.

Mund krahasoj veten me një fat

që kam parë në fusha:

rrushi që në ditët e begata

u gjet i papjekur

dhe vjelësit nuk e këputën

dhe që në vreshtin e sfilitur

nga fshikullimat e dimrit,

pa arritur ëmbëlsinë pastaj,

e rrahën erërat të zbutur, qull.

1953

Përktheu: Faslli Haliti

Një diptik mes dy kompetencave tekstuale

October 5, 2015 by dgreca

Shkruan: Arjeta FERLUSHKAJ/

Ne Foto: Studiuesja Arjeta Ferlushkaj gjate vizites ne VATER me kryetarin Gjon Bucaj/

Fran Camaj fillimet e veta në fushë të letrave i ka si publicist. Për shumë vite ka qenë edhe mësues i gjuhës shqipe. Debuton në letërsi menjëherë si romancier, ndryshe nga shumica e shkrimtarëve, të cilët, karrierën e tyre letrare e nisën me zhanrin e poezisë. Këto dy profesione, siç duket, kanë ndikuar fort tek kjo zgjedhje e tij, në veçanti lëvrimi i publicistikës. Deri tani që flasim, Fran Camaj ka botuar pesë romane: “Rruga e pamëshirshme”, “Dashuri e dhunuar”, “Mëshira e pamëshirshme”, “Dosja e tmerrit”, “Njeriu me mjekër të thinjur”.

Në dhjetë vjet, autori ka botuar 5 romane, kryesisht çdo dy vjet nga një roman dhe gjithsejt kemi thuajse 1500 faqe prozë të publikuar. Në fokusin tonë kemi përfshirë diptikun “Rruga e pamëshirshme” dhe “Mëshira e pamëshirshme”, ku do të shohim se si dy komponentë të rëndësishëm tekstualë (si autori e lexuesi) bashkëveprojnë mes tyre për të shkuar drejt njohjes dhe kuptimit të veprës letrare.

Romani i parë “Rruga e pamëshirshme” (ne i jemi referuar botimit të 2008-ës) është një vepër prej 269 faqesh, e strukturuar në 33 kapituj. Romanit i paraprin një dedikim: “Kjo vepër u kushtohet dhjetëra të rinjve mërgimtarë nga Malësia e Madhe që e humbën jetën tragjikisht në SHBA, gjatë tridhjetë vjetëve të fundit të shekullit të kaluar.” Më pas, autori dëshiron që t’i qartësojë lexuesit edhe diçka tjetër: “Çdo emër ose ngjarje në roman, që eventualisht përputhet me ndonjë emër ose ngjarje të vërtetë, është rastësi.” Jemi ende jashtë rrëfimit, pra jemi në paratekstualitet. Sipas Gerard Genette, paratekstualiteti orienton lexuesit për të kuptuar apo interpretuar një vepër letrare.

Elementet peritekstuale, siç janë: titulli i romanit – dedikimi – sqarimi autorial- e informojnë lexuesin se ç’lloj vepre do të lexojë: nga titulli “Rruga e pamëshirshme” lexuesi kupton se gjatë leximit të veprës do të ndeshet me një histori të dhimbshme; nga dedikimi kupton se bëhet fjalë për fate tragjike kryesisht të një brezi të ri shqiptarësh mërgimtarë për një periudhë kohore të caktuar dhe së fundi, nga sqarimi autorial, lexuesi parapërgatitet se mund të gjejë edhe ndonjë personazh real në ngjarjet e rrëfyera…

Lind pyetja: çfarë ndodh gjatë aktit të të lexuarit?

Lexuesi po hyn në brendi të rrëfimit me informacione ndihmëse dhe gjatë proçesit të të lexuarit ai nisë të krijojë hipotezat e veta, të cilat kërkon pastaj t’i vërtetojë rresht pas rreshti.

Romani hapet me lutjen “Mos shkoni!” Narratori, duke i spostuar ngjarjet e rrëfyera herë në Malësi, herë në Kosovë, herë në Itali e në SHBA, na fut në brendi të plagës shoqërore që dominon në të gjithë veprën: mërgimin. Në qendër të historisë së rrëfyer është fati tragjik i një familjeje malësore: Markut e Lulës dhe pesë djemve të tyre: Gjergjit, Lecit, Tomës, Prekës dhe Palit.

Në kapitullin e IX, jepen shenjat paralajmëruese të fatkeqësive që do të vijonin një mbas një:

“Një re e zezë si përbindësh ishte shtrirë mbi fshatin…Rrëmuja e madhe mori me vete çatitë e disa kasolleve dhe shtëpive më të vjetra dhe kërcënonte të zbulonte edhe shtëpi të tjera. (…) Vetëtimat e shpeshta shndritnin fshatin, ndërsa bubullimat ishin aq të shpeshta dhe të mëdha saqë mendoje se do i rrënonin malet.”

Sipas teoricienit francez G. Genette, analepsë përbën çdo evokim i fakteve të ndodhura të një ngjarjeje të mëparshme në raport me çastin e ligjërimit kurse prolepsë përbën çdo manovër narrative që evokon paraprakisht një fakt/ngjarje të mëtejshme. Paragrafi i mësipërm mund të themi se merr edhe rolin e prolepsës në rrëfim: d.m.th. “paralajmëron” ngjarjet: në këtë rast vdekjen e Lecit por edhe të mjaft fatkeqësive të tjera. Prania në tekst dhe ndërthurja mes tyre e analepsave e prolepsave i jep rrëfimit një ritëm dinamik dhe e tërheqin lexuesin, sidomos kur ato gjenden që në titull të veprës letrare.

Kapitulli i X-të është një analepsë e gjatë: narratori tregon se si para gjashtë vitesh mbërritën në SHBA Gjergji e Leci. Brenda kësaj analepse, narratori fut sërish prolepsë, duke na parathënë se çfarë do të mësojmë në rradhët në vazhdim:

“…ajo ishte e para prej shumë odiseadave të tjera edhe më të mëdha nëpër të cilat do të kalojë kjo familje (familja e Mark Lul Hasit-shën.im A.F.) si edhe shumë e shumë familje të tjera malësore shqiptare në Amerikë.” (fq.95)

Analepsa vazhdon deri në kapitullin e XV (për të rifilluar sërish), ku narratori ndalet së rrëfyeri për jetën, peripecitë dhe kurthin që po i përgatitet Lecit e Lekës (vëllait të Shpresës, të cilën Leci e dashuronte) dhe e sposton lexuesin në Kosovë, tek historia e dashurisë mes Palit dhe Bukuries. Qëllimi është të krijohet njëfarë suspense/pezulli narrativ, që të mbajë frymën e lexuesit, i cili mezi pret të dijë fundin.

Si çdo akt komunikimi, i cili ka dërguesin dhe marrësin, edhe vepra letrare synon komunikimin. Deri këtu, marrëveshja mes autorit (dërguesit) dhe lexuesit (marrësit) ka rezultuar e suksseshme. Autori dhe lexuesi po “komunikojnë” sipas një marrëveshjeje të vendosur që në fillim dhe kodet e përdoruara janë të njohura e të pranuara nga të dyja palët. Që do të thotë, “kodet/sinjalet” e dhëna në paratekst nga autori, lexuesi lehtësisht i ka kapur dhe ka realizuar pritshmëritë e veta. Mirëpo, në pjesën e tretë të kapitullit VIII, në kulmin e zhvillimit të ngjarjeve, pjesë e rrëfimit bëhet një “personazh”, kategorikisht i papranueshëm nga një lexues empirik: bëhet fjalë për shfaqjen e gjyshit.

Umberto Eco, duke trajtuar praninë e reales (të vërtetës) dhe fantastikes (trillimit) në një tekst letrar, shtron pyetjen: “Çfarë ndodh në një tekst tregimtar kur autori vendos si një element të botës reale (i cili shërben si sfond i botës së mundshme të trillimit) diçka që në botën reale nuk ekziston dhe nuk është verifikuar asnjëherë?”

Një lexues empirik e ka të pamundur të pranojë dialogun mes një të gjalli dhe një të vdekuri, por semiologu Eco na sugjeron se ne si lexues kemi dy mundësi: ta përdorim ose ta interpretojmë një tekst letrar. Nëse do të ndiqnim alternativën e parë, me t’u shfaqur gjyshi në dialog me Palin, do të duhej ta mbyllnim librin dhe ta hidhnim tutje të revoltuar se aty tani nuk po rrëfehen realitete të mundshme por “përralla”. Mirëpo ne na intereson interpretimi dhe për këtë ne nuk jemi lexues empirikë por lexues model. Lexuesi model, sipas Ecos, e pranon me lehtësi këtë dialog sepse eshtë i vetëdijshëm se ndodhet në botën e trillimit artistik dhe e pranon me kënaqësi lojën autoriale. Prirja e perzierjes së realitetit me trillimin e tërheq më shumë lexuesin duke qënë se krijon efektin lojë por përveç kësaj, njëkohësisht krijon edhe njëfarë katarsisi duke e vënë ndërgjegjen përballë të kaluarës dhe të tashmes sonë. Pas takimit të parë të Palit me fantazmën e gjyshit, ai kërkon të konfirmojë të vërtetat e thëna nga ai duke pyetur të atin, Markun. Fakte e profeci që rezultojnë të vërteta, si për të na thënë që e kaluara jonë (si komb) nuk i përket të pavërtetave por as nuk i shmang e nuk po i shmang dot shumë disfata e tragjedi. Citojmë disa raste:

-“Nuk kam forcë shumë por mos më ndërpre! Përndryshe nuk do të mund ta çoj deri në fund bisedën (…) Askush, përveç teje, nuk duhet ta dijë se Prenka ka vdekur. Gjergji duhet të martohet edhe disa javë dhe nuk duhet t’ia prishni dasmën. Ti duhet të shkosh për vizitë në Amerikë. Pasi të përfundojë dasma, thuaju vëllezërve se do të shkosh ta kërkosh Prekën në Majami…” (gjyshi i tregon Palit se ku e si ka vdekur Preka dhe ku është varrosur)

-“Ja ku është varreza numër shtatë (…) Të vazhdojmë pra nga e djathta, – tha gjyshi dhe e udhëhoqi Palin deri te varri numër pesëmbëdhjetë. –Këtu e kanë varrosur Prekën, – tha gjyshi duke bërë me dorë drejt varrit dhe u zhduk menjëherë.

-“Kije kujdes! Kije kujdes djalin se është në rrezik, Palooo! Dritanin, Palooo! Mos lejo…!“

-“Kur më premtove se do të vazhdoje jetën këtu, dheu që më mbulon, m’u duk fare i lehtë. Dhe ja, erdha për të uruar dhe trimëruar për vendimin tënd të guximshëm“.

Këto episode bëhen krejtësisht e besueshme, edhe pse e dimë se nuk i përkasin një realiteti të faktuar. Me një iluzion real të tillë brenda tekstit, përjetimi emocional i lexuesit është më i lartë.

Me personazhin e gjyshit në rrëfim, që tani e tutje mes autorit dhe lexuesit krijohet një sfidë: të dy këto komponentë tekstualë i njohin kompetencat e njëri-tjetrit e tani duan të sfidojnë pritshmëritë mes tyre: lexuesi tashmë kërkon të dijë se çfarë roli ka në rrëfim ky personazh “i çuditshëm”, të cilit i vie era dhe’ dhe vazhdimisht ndjek hap pas hapi nipin e tij Palin. Ndërsa autori, me futjen e këtij personazhi në rrëfim, e fton lexuesin të bëhet bashkëpunëtor aktiv i tekstit për ta pranuar iluzionin e reales që ai ka krijuar dhe i le hapur mundësinë për të mbushur “hapësirat boshe” që sugjeron prania e gjyshit. Natyrisht, secili prej nesh, si lexues, mund ta interpretojë (si njohje e si kuptim) në mënyra krejt të ndryshme praninë dhe simbolikën që rrok një personazh i tillë. Të gjitha mund t’i pranojmë e nuk mund t’i hedhim poshtë, për sa kohë që nuk cënojnë koherencën tekstuale të veprës.

“Çdo tekst letrar shkruhet duke iu referuar një publiku potencial lexuesish dhe përfshin një imazh të atyre për të cilët është shkruar.” E njëjta gjë ndodh edhe në rastin tonë. Shtrojmë pyetjen: Po vepra e Fran Camajt, çfarë lexuesi aspiron?

Me çfarë na sugjeron teksti, mendojmë se autori jonë ka parasysh dy lexues:

lexuesin e siguruar – individë që e njohin sistemin totalitar dhe që e identifikojnë veten lehtësisht me fate të ngjashme tragjike.
lexuesin e synuar – të rinj që nuk e kanë njohur sistemin totalitar komunist dhe dukurinë e mërgimit masiv të asaj kohe.

Sipas teorive të receptimit, horizonti i pritjes nga lexuesi i tipit të dytë nuk është i njëjtë me atë të tipit të parë, që e ka jetuar atë sistem. Receptimi i këtij diptiku, por edhe i krejt romaneve të Fran Camajt, nuk është i njëjtë si para dhjetë vitesh e si tani. Do të jetë i ndryshëm edhe pas 10 vitesh. Ndaj dhe strukturimi i tillë i romaneve, me rrëfime të hollësishme në retro e perspektivë, me korrespondenca të shpeshta e të gjata, kanë për qëllim plotësimin me sa më tepër informacion mbi shumësinë e larminë e fenomeneve social-politike dhe pasojave që i shoqëruan ato dekada. Një letërsi e tillë dokumentare, bën që lexuesi i tipit të parë të përjetojë ndërsa lexuesi i tipit të dytë të njohë e të përjetojë.

Me romanin e dytë “Mëshira e pamëshirshme“, pritshmëria e lexuesit nuk befasohet n.q.s.i referohemi titullit: pra sërish lexuesi është i përgatitur se do të ndeshet me ngjarje tragjike. Por, gjatë proçesit të të lexuarit, krijohen hipoteza të reja të ndryshme nga romani i parë. Rrjedhimisht, lindin pyetje: a do të plotësojë Pali amanetet e nënës dhe të vëllezërve? A do të kthehet Pali në vendlindje ndonjëherë? Çfarë porosish do t’i linte tani gjyshi? etj.

Në 34 kapitujt e këtij romani lexuesi njihet me vazhdimësinë e jetës së Palit dhe njerëzve të tij por janë futur edhe linja të reja rrëfimi siç është fati i dy shokëve Jusufit e Gjonit dhe fëmijëve të tyre, apo fati i Kolës, intelektualit malësor që detyrohet të emigrojë në SHBA etj. Ashtu si në romanin e parë, edhe në këtë roman ngjarjet zhvendosen vazhdimisht mes Malësisë – Kosovës – Podgoricës – Beogradit – Meksikës e Amerikës. Në krahasim me romanin e parë, këtu mund të vemë re se, përveç tragjedive familjare të rrëfyera, çdo episod në jetën e Palit shënjon rrugëtimin e përmbushjes së amaneteve të të parëve. Ja pse mendojmë se personazhi i gjyshit ka vlerë simbolike: ai është historia, është e kaluara e lavdishme edhe pse e dhimbshme, është përvoja e ndërgjegja kombëtare, është liria shpirtërore, është paqja e unit.

“Mirë se të gjeta, shtëpiza ime! Sa më ke munguar vite të tëra!… Të kërkova gjithkund, në Kosovën e gjerë dhe në Amerikën e madhe, por askund nuk të gjeta“ – thotë Pali, sapo kthehet nga Amerika në Malësi.

Përveçse një ballafaqim mes të shkuarës dhe të tashmes, si një reflektim i domosdoshëm në funksion të një vizioni, dialogu mes gjyshit e Palit është një kurorëzim i mesazhit që nis tek romani “Rruga e pamëshirshme” dhe kulmon tek “Mëshira e pamëshirshme”:

–“Mbaje mend mirë dhe kurdo që të kesh mundësi, qiti këto fjalë në letër, që të mbesin të shkruara…Ne shqiptarët jemi populli më i vjetër në Ballkan dhe ndër më të vjetrit në Evropë…Ilirët janë paraardhësit tanë.” (“Rruga e pamëshirshme”)

-“Të mjerët ata që shkelin amanetin e të parëve! Të mjerët ata që i bëjnë tradhëti këtij vendi dhe këtij populli!…Kisha pasur shumë porosi biri im. Porosia ime kryesore është: mos u përçani me njëri-tjetrin! … Jemi një të gjithë! Jemi shumë pak që të përçahemi…Kujtoni ata që kanë luftuar për bashkim, e jo ata që na kanë përçarë, ose duan të na përçajnë….Mos urreni askend sepse ai që urren, nuk di çka është dashuria dhe gjithmonë do të jetë i urryer.”

(“Mëshira e pamëshirshme”)

Një mesazh i tillë, në forma e përmasa të ndryshme, gjendet në çdo roman të Fran Camaj.

Dëshiroj të mos anashkaloj një zgjedhje autoriale, mendoj, të qëlluar: gjyshi i shfaqet Palit që as nuk e ka njohur, i shfaqet më të voglit, më të riut. Ky është testamenti moral që lë Fran Camaj tek lexuesit e rinj, të cilët, ashtu si Pali që nuk e pat njohur gjyshin, as ata nuk e kanë njohur atë kohë të errët e të mundimshme të malësorëve në ato vite. Qëllimi autorial është tejet i qartë: mos harroni!

Ashtu siç i patën lënë porosi At Zef Pllumit “Rrno për me tregue”, Fran Camajt duket se dikush apo diçka e porositë vazhdimisht: “Rrfe për mos me harrue”.

Bibliografia:

ALLEN, Graham: Intertextuality, “Routledge”, London-New York, 2000.
CAMAJ, Fran: Rruga e pamëshirshme, “Toena“, Tiranë, 2008.
CAMAJ, Fran: Mëshira e pamëshirshme, “Toena“, Tiranë, 2008.
EAGLETON, Terry: Hyrje në teorinë e letërsisë, “Camaj-Pipa”, Shkodër, 2005.
ECO, Umberto: Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë, “Dituria”, Tiranë, 2007.
GENETTE, Gerard: Figure III. Discorso del racconto, “Einaudi”, Torino, 1976.

U FLIJUA PËR IDEAL E BASHKIM KOMBËTAR

September 30, 2015 by dgreca

Nga Adil FETAHU*/

Sagës të gjatë të veprave të veta, kohë më parë shkrimtari Ramadan Haziri ia bashkëngjiti romanin historik për atdhetarin e martirin Gjon Serreqi. Lexuesi mund të vihet në dilemë: është ky më tepër roman historik, është biografi për Gjon Serreqin, apo është edhe njëra edhe tjetra. Sepse, autori ka dhënë mjaft shënime biografike për jetën aq të shkurtër, por të bujshme të kryepersonazhit, ndërkaq më tepër u ka kushtuar hapësirë e vëmendje gjendjes, ngjarjeve e fakteve historike të kohës dhe veprimeve të Gjon Serreqit me shokët e idealit. Prandaj, dilemë nuk duhet të ketë: ky është roman historik, për Gjon Serreqin me shokë, dhe për kohën e tij.

Të shkruash libër për një atdhetar të kalibrit të Gjon Serreqit, është nderë për autorin. Është më tepër se ide, është një mision. E Ramadan Haziri i ka bërë nderë vetes dhe kryepersonazheve edhe me libra tjerë, romane historike, që ka shkrua për atdhetarët: Metush Krasniqin, Shefqet Kapetanin etj. Libri është përmendorja më e mirë që mund t’i ngritet një atdhetari, sepse kjo përmendore (e librit) “ndërtohet” në zemrat e lexuesve e ruhet përjetësisht në biblioteka publike e private. Librin e hapë me deklaratën e Gjon Serreqit të dhënë me rastin e hyrjes së tij në Organizatën Nacional-Demokratike Shqiptare, kryetar i së cilës u bë Gjoni, ndërsa deklarata e tij pjesë e programit politik të organizatës: “Kjo organizatë angazhohet për çlirimin e popullit të robëruar shqiptar, për rend demokratik, siç ekziston në një pjesë të Evropës Perëndimore dhe në ShBA. Prandaj, unë këtë e përqafoj dhe do të luftoj për një Shqipëri etnike, demokratike, e jo për një Shqipëri zogiste apo komuniste”.

Gjon Serreqi u lind në Ferizaj, më 11 shkurt 1920, ndërsa vdiq (u pushkatua nga regjimi çetniko-komunist i Jugosllavisë/Serbisë) më 31 gusht 1947. Pas mbarimit të shkollës fillore (katërklasëshe) në gjuhën serbe, në Feriazaj, ku kishte suksesin më të mirë nga të gjithë nxënësit shqiptarë e serbë, si fëmi i një familje të varfër, dërgohet në Seminarin Ipeshkvik për Fëmijë të Varfër, në Prizren, ku arsimtarë dhe edukatorë ishin klerikë, dhe kishte një disiplinë të rreptë si në ushtri. Aty u takua, u njoh e shoqërua me Mark Krasniqin. Në ndërkohë, Gjoni dhe Marku u regjistruan dhe kryen gjimnazin në Prizren. Gjatë shkollimit në seminarin katolik dhe në gjimnaz, duke u përputhur me pikëpamje, ideal dhe qëllime, u bënë shokë të pandashëm, dhe formuan Partinë Zogiste Kombëtare, anëtarë të së cilës ishin vetëm këta të dy! Pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste, Mark Krasniqi, si seminarist, kishte shkruar një poezi, si kushtrim për qëndresë kundër fashizmit: “Çohuni djemtë e Gostivarit/, çohu ti Dibër, çohu Tetovë!/, Çohu Shkup, ndera e shqiptarit,/ Çohu Prishtinë me gjithë Kosovë!/Çohu katund e çohu qytet,/ ndo të çlirohemi, ndo me dekë!/ Çohuni bijtë e Skënderbeut,/ t’ia kthejmë nderën atdheut!/ Kush shqiptar vetit i thotë/ për liri të çohet sot!/. Këtë poezi e kishin shumëzuar në 100 kopje, dhe Marku e Gjoni kishin marrë nga 50 kopje për t’i shpërndarë gjatë festave fetare. Gjoni i kishte shpërndarë të gjitha në Ferizaj, ndërsa Marku i kishte shpërndarë vetëm 5 kopje nëpër shtëpi, kurse të tjerat i kishte shpërndarë në varrezat e Pejës. Dhe kjo u bë humor midis Gjonit e Markut: “Doje t’i mobilizoje të vdekurit kundër fashistëve”, i thoshte Gjoni.Pas mbarimit të gjimnazit në Prizren (1940) Gjoni e Marku morën drejtime të ndryshme të shkollimit të mëtejshëm. Gjoni pak kohë vijoi studimet në Zagreb, por pas pushtimit gjerman, dy vjet (1941-1943) i vazhdoi studimet në Firencë (Itali). Pas rënies së fashizmit italian (1943), Gjoni kthehet në Kosovë. Pushtimin gjerman autori e karikon me një gjysëmhumor, përmes një dialogu të Gjonit, me një fqiun e tij (Mehmetin). Gjoni po ecte me vrull për të lajmëruar se erdhën dy gjerman me një motor të zi, dhe xhandarët serb të armatosur u fshehën diku rrugëve, si mijtë nga bukla. Duke u nisur nga thënia: “armiku i armikut tim, është miku im”, Gjoni pushtimin gjerman e shihte si çlirim nga Serbia, i bindur se nën pushtimin gjerman do të jetë ma mirë se nën atë sllav. Ashtu edhe nisi, u hapen shkolla, erdhën mësues e literaturë për shkollat shqipe. Nga gëzimi e enthusiazmi, blenin libra shqip edhe ata që s’dinin të lexonin. U ngjall jeta kulturo-zbavitëse dhe u ngjall shpirti i ndrydhur gati gjysmë shekulli nën robërimin sllav. Në vitin 1943 Gjoni u emërua kryetar komune në Babush të Ferizajt. Aty kishte kontakte të përditshme e të shumta me popullin, Kur rrinte e kuvendonte me burra nëpër oda, Gjoni ndrinte si llamba në errësirë. Me idealin dhe synimin për çlirim e bashkim kombëtar, nuk mund të pajtohej as me pushtuesin e ri, kështu që në vitin 1944 Gestapoja gjermane e arrestoi bashkë me disa shokë antifashistë, e gjykoi dhe në janar 1945, e internoi në punë të dhunshme, në një kamp të Vjenës, ku kishte shumë shqiptarë antifashistë e komunistë. Ky takim bëri që Gjoni një kohë kishte një relacion të mirë me komunistët. Kur mbaroi Lufta e Dytë Botërore dhe Gjoni u kthye nga kampi në atdhe, e gjeti vendin shumë më keq – të ripushtuar nga çetnikët serbë të shndërruar në partizanë e komunistë, të cilët bënin kërdi mbi popullin shqiptar; ia kishin vrarë edhe vëllain 16 vjeçar.

Si kuadër i rrallë me arsimim të lartë, Gjonit i ofruan ndonjë post në qeveri por ai nuk pranoi, ndërsa në vitin shkollor 1946/47 u caktua profesor i matematikës e historisë, dhe edukator në Konviktin e Gjimnazit “Sami Frashëri” në Prishtinë, ku vepronte një celulë aktive e organizatës NDSh, në të cilën u angazhua edhe Gjoni. Njëkohësisht aty e kishin emëruar edhe një profesor, Nexhip Habipaj nga Gjirokastra, i cili degradoi në spiun të OZN-ës. Pa e bërë një vit pune, Gjonit iu desh të kalojë në ilegalitet, ku u zgjodh sekretar politik i NDSh-s, për Rajonin e Kosovës.

Gjoni promotor i NDSh-së

Me idealin e tij për çlirim e bashkim kombëtar, me sinqeritetin dhe zellin e tij në punë, me aftësinë e komunikimit me njerëz, Gjon Serreqi fitoi besimin dhe simpatinë e masës, sidomos të rinjve; u bë si lokomotivë që tërheq shumë vagona pas vete. Përkushtimi që të realizojë idealin e çlirimit dhe bashkimit kombëtar, ishte më i madh se lakmia për perspektivë personale, se dashuria ndaj familjes dhe të fejuarës, prej së cilës u nda me shumë keqardhje, pasi që Gjoni ishte përcaktuar për luftë a vdekje deri në çlirimin dhe bashkimin kombëtar. Me ndarjen e prekshme e të dhembshme nga e fejuara, vërtetoi në praktikë atë thënien për patriotizmin, se: “Për dashuri e jap kokën, ndërsa për atdheun e jap edhe dashurinë”. Në organizatën e NDSh-së Gjoni ishte promotor i aktiviteteve dhe kreu detyrat më të rëndësishme, siç ishin punët e organizimit dhe masivizimit, zhvillimi i propagandës në popull, pasqyrimi i gjendjes reale, formimi i komiteteve të Organizatës nëpër fshatra e qytete, organizimi i Kongresit V të NDSh-së në Blinajë, ku u zgjodh kryetar i organizatës dhe komandant i Ushtrisë Çlirimtare të NDSh-së. Në një tubim të organizuar në Gadime të Poshtme, ku betoheshin dikush me flamur e dikush me Kur’an, për çlirim e bashkim kombëtar, Gjoni e vuri revolën në tamth e tha: “Kjo ia marrtë jetën Gjon Serreqit po nuk e mbajti premtimin”! NDSh-ja kishte një organizim rajonal, me përgjegjësit e caktuar, ndërsa kishte komitetet e veta nëpër qytete e fshatra; Komiteti Qendror i NDSh-së ishte në Shkup, ndërsa një komitet tjetër në Greqi, për lidhje ndërkombëtare. Pushteti i ri sllavo-komunist e shtoi zullumin mbi popullsinë shqiptare. Ndiqte, burgoste, torturonte, vriste me gjyq e pa gjyq nacionalistët e patriotët shqiptarë. Edhepse NDSh ishte organizatë më vete, pushteti jugosllav dhe ai komunist i Shqipërisë i trajtonin njësoj ballistët dhe NDSh-istët si bashkëpunëtorë të fashizmit. Populli dhe organizata NDSh kishin iluzione, se pushteti i ri komunist i vendosur në vitin 1945, nuk do të zgjaste më tepër se 6-12 muaj, sepse bota demokratike nuk do ta duronte “murtajën e kuqe”, madje edhe nëse duhet të nisë lufta e tretë botërore.

Në ilegalitet Gjoni me atdhetarë tjerë shëtiti gjithë Kosovën anembanë nëpër fshatra, male e bunkerë. Kohën më gjatë të qëndrimit ilegal, me grupin e tij të njerëzve besnikë, e kaloi në rrethin e Kamenicës dhe në shpatijet e maleve të Sharrit. Në rrethin e Kamenicës u njoh me shumë atdhetarë, por duhej të kishte kujdes nga langoitë e OZN-ës.

Është një listë e gjatë e emrave të njerëzve atdhetarë që njohu dhe bashkëpunoi Gjoni me ta për çështje kombëtare, siç ishte Isa Dujaka, toger dhe komandant i policisë në Kamenicë, i cili, përmes njerëzve të besueshëm e njoftoi Gjonin se ishte konspirua e zbulua bunkeri në të cilin Gjoni me shokët kishte ndejtë një muaj ditë. Ky lajmërim bëri që OZN-a e gjeti bunkerin thatë, ku akoma nuk ishte shua zjarri. Mënyra e zbulimit të bunkerit dhe vuajtjet e bariut trim e besnik Asllan Dërmaku nga Shipashnica, që e dinte por kurrë nuk u tregoi për bunkerin, janë storie e posaçme. Pas daljes nga bunkeri, njësiti i tij u shpërbë dhe mori fund iluzioni për krijimin e një ushtrie, që pritnin se pranvera do të sillte ndryshime. Mirëpo, nuk vonoi shumë dhe u arrestua (në Desivojcë, më 24 shkurt 1947). Është e gjatë lista e figurave të personazheve pozitive të romanit, por kishte edhe asi burra të ligj, karrieristë e lakmitarë për para e privilegje, të cilët bashkëpunonin me pushtetin dhe OZN-ën. Të gjithë ata emra të përveçëm janë personalitete reale, kush më shumë e kush më pak të njohur nga historia e asaj kohe. Në gjykimin e mbajtur në Prishtinë, Gjoni pati një dialog të ashpër me prokurorin Ali Shukriu, i cili kërkonte të dinte shokët e bashkëpunëtorët më të ngushtë të Gjonit, mirëpo trimi nuk i tradhton shokët. Po, ta lamë që vetë lexuesit e romanit të njihen me figurën, karakterin, qëndrimin dhe aktivitetin e Gjonit me shokë, dhe të tjerëve.

Dialogje e monologje me humor të lehtë. Mësuesi ia uron qenit vitin e ri

Për ta bërë librin (romanin) më të lehtë për lexim, dora mjeshtërore e autorit ka ndërthurë ngjarje e situata, që për pak kohë ta heqin atë zymtësi të kohës e situatës. Këtë e bënë përmes dialogjeve ose monologjeve, sikur ishte dialogu me Mark Krasniqin, për “mobilizimin e të vdekurve (fq.35), por edhe shumë tjera. Kur hynë dy gjermanë me një motor në Ferizaj, pa e shkrepur asnjë plumb, Gjoni po vraponte për të përhapur lajmin. Një fqinjë e pyet: “- Çfarë ka ndodhur, përse ngutesh? – Po ikin sllavët. – Nga kush po ikin? Nga një motor i zi. – Eja të hash akullore në dyqanin tim, deri sa të ngopesh, për këtë sihariq” (fq.40-42). Një dialog midis një fshatari të zhgënjyer, pse Zoti kishte lejuar këtë zullum mbi popull, i thotë hoxhës: “- Mos më prit më në xhami! – Po përse or burrë? – Sepse Zoti nuk po i dëgjon lutjet tona! – Ku e more vesh? – A po sheh Ai çfarë po na bëjnë komunistët? – Pushtetin e dërgon Zoti, ashtu siç e meritojmë. – Thefsh qafën, hoxhë! Pse bre burrë” – Sepse qenke me komunistët ti! …”. Më humoristik e domethënës është monologu i mësuesit Mateja. Ai e kishte pritur vitin e ri në restorantin e Fabrikës së Drurit në Ferizaj, ku kishte pasur kryesisht muzikë e këngë serbe. Mateja atë natë askujt nuk ia kishte uruar vitin e ri. Me një shokun e tij, i dehur po kthehej në shtëpi para mëngjesit. Rrugës e sheh një qen, të cilit i flet: “Mirëmëngjesi shok! Je komunist? Jo, nuk je. Po ta uroj, pra, Vitin e Ri…” (fq.285).

***

Romani “Endrra atdhetare e Gjon Serreqit” nuk ka tituj e nëntituj, prandaj nuk ka as lëndën e përmbajtjes. Lexuesi i vëmendshëm do të vërejë kapërcime të kohëve dhe ngjarjeve, por nga pikëpamja artistike në romane është e lejueshme, dhe që nuk e humbë konsistencën. Është strukturuar e shtjelluar lidhur me ngjarjet, vendet dhe personazhet, në të cilin është kondensuar realiteti historik e politik i një periudhe të shkurtër të ndërrimit të disa pushteteve okupuese mbi Kosovën, kur për nacionalistët atdhetarë dhe për gjithë popullin shqiptar ishin situata shumë të rënda. Gjon Serreqi të gjitha që kishte: perspektivën, vuajtjet, dashurinë, familjen dhe jetën ia fali atdheut, duke ëndërruar çlirimin dhe bashkimin kombëtar. Për asnjë çast nuk e ndërroi kursin e idealit të tij. Duket se këtë kurs e këtë ideal e mbajti edhe “bashkëpartiaku” e shoku i tij nga ditët djaloshare, Akademik Mark Krasniqi, i cili librin e tij të fundit: “Porosia ime për shqiptarët”, e shkruan me moton: “Mos hiqni dorë kurrë nga bashkimi kombëtar”.

***

Dy fjalë për autorin: Ramadan Haziri është emër i njohur dhe i respektuar në letërsinë tonë, veçmas në Kosovë, si studiues (i historisë) dhe krijues i ma se 30 veprave: publicistikë, tregime, romane për fëmijë, romane për të rritur (disa romane historike, si ky për të cilin bëmë fjalë), drama. U lind në Ferizaj (1940). Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa Shkollën Normale dhe Fakultetin (histori) i kreu në Prishtinë. Si nxënës i Normale, me një grup që i përkisnin një organizimi politik, u arrestua dhe torturua (1961). Punoi si mësues. Disa herë u arrestua, izolua e torturua, si bashkëpunëtor i Adem Demaqit (1975), si nxitës i demonstratave (1981), dhe u përjashtua prej pune si njeri i papërshtatshëm për arsim. Më 1985 u arrestua bashkë me Metush Krasniqin, dhe u dënua me 11 burgim, prej të cilave i ka mbajtur 6 vjet. Pas daljes nga burgu, në kohën e okupimit të Kosovës nga pushteti i egër serb, nuk pushoi së vepruar për çështje kombëtare, prandaj për t’iu shmangë arrestimit, iku dhe u vendos në Shqipëri, ku qëndroi derisa Serbia u shporr nga Kosova. Me shkrime ka filluar të merret vonë (prej vitit 1998), por duket se me punë intensive, me dijen dhe përvojën e akumuluar, e ka kompensuar kohën, ashtu që ka përgatitur e botuar edhe nga disa vepra gjatë një viti, dhe përkundër moshës dhe shëndetit të brishtë, punon pa u ndalur.

*(Ramadan Haziri: “Ëndrra atdhetare e Gjon Serreqit” (roman), SAGA, Prishtinë 2015)

3 ESSE PER 3 POETE TE TREVES SE MYZEQESE

September 29, 2015 by dgreca

NGA FASLLI HALITI/

POEZI QË PËRCJELLIN MENÇURI DHE IDE FISNIKE/

Përsiatje mbi librin poetik të Elmaz Qerreti,“Kamera e diellit”/

Në vitin 1973, punoja si kooperativist i thjeshtë në fushat e Kooperativës së Fier-Sheganit, ku kryeja një konvaleshencë ideologjike për gabime ideore e politike në krijimtarinë time poetike, konvaleshencë e cila do të zgjaste katër vjet në këtë Kooperativë dhe gjashtë vjet në Komunale.

Në verën e vitit 1974, vjen në Kooperativë me mua edhe Elmaz Qerreti, i përzënë nga arsim si nipi i një kombëtaristi, eksponent i Balli Kombëtar. Punonim të dy arave si gjithë kkoperativistët e tjerë, paguheheshim njëlloj si ata.

Një ditë u ulëm nën një mullar me dega për të ngrënë drekë. Elmazi nxori nga borseta e bukës një fletore me poezi. I lexova. Ishin poezi të vërteta, për fëmijë të një cilësie të lartë. I shtrëngova dorën. U gëzuam. Nuk po shkonim më të ngrysur në kooperativë. Poezitë e njeri-tjetrit na kishin çelur, na kishin gjallëruar si me magji.

Na bënë të harronim se ishim dy të dënuar me punë të detyrua në prodhim. Pas konvaleshencës ideologjike, na u dha përsëri e drejta e botimit e cila na ishte hequr prej dhjetë vjetësh. Filluam të botonim përsëri. Që atëherë poeti Elmaz Qerreti, ka botuar disa libra me poezi e poema për fëmijë që janë pritur shumë mirë dhe janë vlerësuar edhe nga poetët e njohur të kësaj fushe si Xhevat Beqaraj e Odise Grillo të cilët e konsiderojnë atë një poet të talentuar për fëmijë. Krahas poezisë për fëmijë, poeti Elmaz Qerreti, ka botuar me sukses në shtypin letrar edhe poezi për të rritur dhe prozë. Romani i tij Kollokotroni, është një roman për emigracionin, me një personazh simpatik, punëtor pa hile, por edhe erudit, njeri me etik të lartë, shqiptar me taban i cili e habit mjedisin grek, ku punon, me aftësitë, sjelljen, ndershmërinë e tij. Me punën e vet, ndershmërinë, aftësitë e dhuntitë tij, ai nderohet e respektohet nga vendasit. Vendasit, jo vetëm e nderojnë, por edhe e mbrojnë nga padrejtësitë, insinuatat raciste apo nga përndjekjet eventuale të policisë.

Edhe në librin poetik Kamera e diellit, përveç poezive të frymëzuara nga jeta e përditshme, poeti ka dhe plot poezi të frymëzuara nga jeta në mërgim, poezi që tingëllojnë të vërteta, plot detaje jetësore, pa e ndarë humorin si puhie e fllad freskues e prehës.

Edhe poezitë e shkruara kudo që ka shkuar nëpër botë janë të ndiera, jo turistike. Gjeopoezia e tematikës së librit është kombëtare, evropiane, pse jo dhe botërore për shkak të mundësisë së hapjes së Shqipërisë dhe e mundësisë së poetit për të qarkulluar kudo nëpër botë.

Natyrisht, poezitë e shkruara me art janë ato që marrin jetë nga njerëzit mes të cilëve ka jetuar e jeton autori. Të ndjera në mënyrë të epërme janë poezitë për nënën, babanë, për dashurinë, natyrën, fshatin nga i cili rrjedh.. Poezitë më të brishta janë ato që u kushtohen të brishtëve: nipit dhe mbesës, lindur si Si zoçkat e vogla,në gardhin e fqinjit, (Itali), dhe s’i afrohet gjyshit.

Mezi më afrohet mbesa,

Lindur dhe rritur

Alpeve

Të Italisë.

Si zoçkat e vogla,

Që s’çelën në furrikun e vetë,

Por në gardhin e komshisë .

(Mezi më afrohet mbesa )

Poezitë erotike, jo vetëm s’janë të pakta në libër, por janë edhe më të ndjerat e të frymëzuarat e librit. Ato janë krijuar me ndjenja të sinqerta, humor aromatik që i bën më të harlisura ndjenjat dhe dashurinë.

Zogu zogun ndjek ndër gjethe,

Luajnë në pluhur, bëjnë rrëmujë,

Ti me hedh një grusht me rërë ,

Unë ta zhys kokën në ujë .

( Në plazh )

Ka disa poezi, ku vajza dhe djali në takimet e tyre s’i frenojnë ndjenjat dhe gjestet dashurore, por ata nuk harbojnë, nuk kalojnë në shthurje, por qëndrojnë të bukur e të dashuruar në çeltirën e blertë të një dashurie me vlagë të pashterueshme.

Kam ca ditë që punoj i vetëm

Në mes të grekëve,

Komunikoj me shenja ,

Si në shkollën e shurdhmemecëve.

Dhe më poshtë me humor të bukur:

Ej , sykaltra Panajote, moj mis greke,

Mos u lodh shumë, mos u mërzit.

Po qëndrove dhe ca pranë meje,

Unë do të harroj të flas dhe shqip.

( Elena Panajotis )

Edhe dashurinë e zogjve në pluhur, poeti e jep të pastër, gjithë cicërima.Qerili dashurohet me pulëbardhat dhe jep shpirt në krahët e tyre mes kaltërsive të qiejve e të detit.

U mplak dhe Qerili çapkën

Dhe krahët, dhe këmbët iu mpinë,

Dhe syri i vuri një cipë,

Dhe kënga në sqep po i ngrin.

( Qerili )

Mençuritë, pasuritë shpirtërore, virtytet, ndershmërinë, bukurinë, poeti i derdh vitrinave të poezive të librit, që lexuesi t’i shoh e të mos i kërkojë nëpër skutat e errëta labirthike. Bukuria nuk pranon të duket përgjysmë, por e tëra. e plotë. Gjeopoezia e librit na flet për një poet që i ka të dy instrumentet e artit: instinktin dhe racionalitetin. Ka disa poezi që e çertifikojnë këtë. Janë ato që e marrin spunton nga historia e lashtë dhe e re, nga mitet, eposet, filozofia, urtësia popullore të cilat do t’i hasni e do t’i lexoni e do të më jepni të drejtë, besoj. Poezitë për vdekjen e babait, të nënës, duket sikur na japin atë kumtin se pasi të vdesim, do shohim njerëzit e mëdhenj: Pitagorën, ndër filozofët; Hekateun, ndër historianët, Homerin, ndër poetët, Olimpin, ndër muzikantët, kumt ky që na bën disi optimist për të përballuar tronditjen për humbjen e njerëzve të afërm

Nëpërmjet poezive të librit ne udhëtojmë njëherësh nëpër njeriun, nëpër historinë, vendet, kultura e ndryshme dhe poeti krijon kështu poezinë e jashtëzakonshme etiko morale, ku shohim një Helenë tmerrësisht të bukur, të pabesë, kurorëshkelëse dhe një shqiptar që edhe pse s’është indiferent ndaj së bukurës, është besnik e respektues i normave dhe zakoneve, i moralit të lartë shqiptar që familjen e ka të shenjtë.

Menelau më sheh me dyshim,

Tek shihem me Helenën sy më sy

Mos u tremb, Menela, miku im,

S’jam Parid, të të vjedh në shtëpi.

( Bised me menelaun )

Poeti, përdor figura, por si figurë më organike ai ka humorin që së bashku me paradoksin, i përdor njëherësh me estetikë duke krijuar kështu një figurë aliazh, të këndshme e. Dy të rinj takohen nën nshelg buzë përroit:

Një përrua nëpër gurë

Bëhet prapë nervoz.

Shelgjet buzë mezhdes,

Si dy desh merinozë.

( Ne dhe Polifemi )

Përroi bëhet nervoz me gurët që i pengojnë rrjedhën. Dy të rinjtë i shqetëson disi hëna me rrezet si miell i verdhë i situr imët, imët dhe me dritë si avuj të florintë buke e cila si një polifem i artë, paradoks i guximshëm ky dhe estetik, kërkon t’i zbuloi dy të rinjtë siç kërkonte dhe polifemi të zbulonte Odisenë me shokët e tij duke prekur me dorë delet një nga një:

Ne të dy nën shelg

Rrimë nën kurorë.

Hëna, porsi Polifemi,

Na kërkon me dorë .

( Ne dhe Polifemi )

Dy të rinjtë bezdisen disi, por s’tunden, sepse ata janë në Itakën e tyre të dashurisë:

Na kërkon e s’na gjen dot

Polifemi plak

Po ne s’ikim. Pse të ikim ?

Jemi në Itakë .

( Ne dhe Polifemi )

Poemat Letër Partizanit Meke dhe Protesta e Dantes, janë dy poema polivalente, ku poeti Elmaz Qerreti tregohet konstruktor me fantazi dhe një poet arkitekt që këto dy ngrehina poetike i ngre solide, funksionale (me ide) dhe estetike, me art.

Perandor është punë e vështirë,

Nuk bëhet çdo njeri, o Meke,

Po ti ishe atëherë kokëshkretë ,

Po ti ishe kokë më vete.

Të ishit bërë me mua ,

S’do ishit, siç jeni kështu.

Të tjerë sot do të vinin

Të punonin argatë te ju.

( Letër partizanit Meke )

Përfundimin e mbarë të këtyre dy poemave cilësore, polivalente, autori nuk ia detyron fatit apo dredhave stilistike, por aftësisë, mjeshtërisë dhe talentit të tij inteligjent. Poeti Elmaz Qerreti është rekordmen në peshën e tij, si në poezinë për fëmijë, në prozën dhe në poezinë për të rritur. Ai nuk është indiferent ndaj krijimtarisë botërore, ndaj poetëve të shquar, por ai di të përfitojë, të përthith nga poezia e cilësore, di të asimilojë.

Qerreti, edhe pse është serioz e i urtë, i matur si subjekt, nuk u druhet finteve elegante poetike dhe, aty – këtu edhe të ndonjë ekscentrizmi të bashkëshoqëruar me humorin e tij të ngrohtë si avull buke. Ai nuk i duron kornizat, por s’është edhe për dritare të shqepura poetike. Në poezinë e tij, ai bën shaka, por nuk ngërdheshet kurrë. Sot, më duket sikur ka më shumë ngërdheshje e banalitete poetike sesa letërsi artistike. Por të shohim se kush do të fitojë: ngërdheshjet apo letërsia artistike.

Unë nuk shoh poezi të shkruara për interes në librin e poetit Qerreti. Ai më duket idealist e fisnik. Po ta shënonim esencën e këtij poetit me numrin dhjetë, siç thotë Hygoi, tek ai do të gjenim një pjesë interes dhe nëntë pjesë sedër.
POEZI ME NUHATJE EVROPIANE/

***

Impresiono për librin e ri «Ujëvara hëne» të poetit të talentuar Miltiadh Davidhi/

NGA FASLLI HALITI/

Miltiadh Davidhi, jeton, punon në Çermë të Lushnjës, por ai shkruan poezi, jo sikur të jetë nga Çerma e Lushnjës, por sikur të jetë nga Parisi i Francës. Kur ai më dha dorëshkrimin me poezi, unë e prita me skepticizëm dhe fillova ta lexoj me fudullek, nga lart. Por poezitë e tij e sfiduan fudullekun tim. Ato më detyruan që unë t’i lexoja me një frymë deri në faqen e fundit. Ishin mbi njëqind poezi. Të njëqindta të pastra, me imazhe dhe figura moderne, por jo histerike, eksentrike, por figura të qëlluara që të çonin mrekullisht nga e njohura, tek e panjohura. Poezitë e Davidhit, nëpërmjet ritmit, kadencave, tingujve të pastër, jozhurmues, nëpërmjet një sintakse jo të komplikuar poetike, me koloritin bleror të fushave myzeqare, të futen në shpirt; të ngrenë, të mençurojnë, të urtësojnë të argëtojnë, të zbukurojnë, por edhe të aktivizojnë, të hapin sytë që ta shikosh jo vetëm mjedisin me ngjyrat e të katra stinëve, por edhe botën, qiellin, universin, kozmosin. Jo, jo, nuk i teproj dimensionet poetike, filozofike, estetike të poezisë së këtij poeti të një fshati periferik. Ai vërtet jeton, punon dhe krijon në fshat, Ky poet lidhet çdo minutë, çdo orë, çdo ditë, çdo javë, çdo muaj, pa u shkëputur asnjë çast, jo vetëm nga metropoli i vendit të tij, por edhe nga bota dhe metropolet e botës. i tëri interesim dhe i etur për dije, njohje, kulturë, Davidhi është poeti dhe njeriu që jeton i përket globalizmit dhe jo parcelizmit feudal. Kjo bën që poezia e tij të ndihet komode në dorën e çdo lexues shqiptar, ballkanik, evropian apo botëror. Mos mendoni se po e teproj, vetëm se po entuziazmohem dhe jo më kot, sepse këtë entuziazëm ma krijon poezia e poetit Miltiadh Davidhi.

Duke jetuar në fshat, poeti mund ta mbushte librin e tij vetëm me poezi me lopë e pëllitje lopësh, me dele e blegërima delesh, me pula e kakarisje pulash, me gjela e këngë gjelash, me grunja e valëzime grunjash; me vidha, plepa, muzgje, me yje dhe me hënë; por jo, ai veç këtyre e ngjesh librin me poezi emocionale, me mendime, ide, imazhe të kohës, me prirje të forta progresiste, civile, të konceptuara në formë moderne duke e afishuar veten si një poet, jo vetëm shqiptar, por edhe evropian. Kështu ndodh edhe me poetin tjetër Xhelal Tosku i cili ka lindur, jeton, punon në qytetin e vogël të Rrogozhinës, por ai shkruan siç shkruan cilido poet i mirë evropian.Nëse gjeniu, jo gjithmonë zgjedh vendet e mëdha për të lindur, e njëjta gjë ndodh edhe me talentin. Miltiadh Davidhin dhe fqinjin e tij me talent fin, Xelal Tosku, na sjellin një poezi moderne nga Çerma periferike e Lushnjës dhe tjetri nga Rrrogozhina ndanë shkumbinit. Njerit ia ushqen poezinë fusha myzeqare me valëzimin e barërërave të saj që luajnë me erën duke nxitur dhe poetin që t’i fusë ato në vargjet e tij, ashtu të hareshëm e blerim prehës dhe tjetri, poeti nga Rrogozhina buzë Shkumbinit valë vallëzuese dhe melos danubian. Pse? Sepse, si poeti i Çermës së skajshme dhe tjetri poet i Rrogozhinës bri Shkumbinit, poetikisht, estetikisht, filozofikisht, kulturalisht jetojnë si gjithë kolegët e tyre: në Tiranë Paris, Londër, Romë, Nju Jork, Moskë, Madrid, Berlin e kudo në botë. Është hapësira demokratike, medja elektronike dhe e shkruar, interneti dhe, mbi të gjitha qarkullimi i lire i ideve dhe i vet subjektit që e mundësojnë këtë duke i dhënë, gati kujtdo shansin për t’u pajisur me informacion, kulturë, përshtypje të gjalla live, nëse kujtdo nuk i mungon vullneti, etja për progres dhe natyrisht, talenti.

Poezitë e Miltiadh Davidhit burojnë nga mjedisi ku ai jeton, por ato e superojnë atë mjedis, sepse janë të një cilësie më të lartë, për nga fryma, origjinaliteti, timbri i ri, ritmi i ri, melosi, drita dhe ngjyra e re, inspirimi dhe vokacioni poetik. Të gjitha këto janë të sinkronizuara te vetë poeti dhe, poezia e tij, vjen tek ne lexuesit e ngarkuar me atë esencë lulesh dhe prodhimi të parcelave të fermerëve, veçanërisht të atyre fermerëve që s’marrin rrugën e emigrantit argat të tokave të huaja, por i qëndrojnë mbi kokë tokës së tyre, që e duan dhe janë të lidhur me të, që më shumë se e punojnë, e qendisin atë me merakun, fantazinë dhe mbi të gjitha me djersën dhe shpatullat e tyre. Si këto parcela e gjej dhe e shoh unë librin poetik të Miltiadh Davidhit me parcela të blerta, ku përzihen natyrshëm lulkuqet me kërcejtë dhe kallinjtë e grunjave. Ashtu si fusha që i kultivon të gjitha kulturat e bimëve, kështu dhe Davidhi i kultivon me merakun dhe finesën e poetit, kulturat poetike: së pari ato shpirtërore, meditative, pa lënë pas dore ato vizive; peizazhin, muzgjet, mjegullat, perëndimet aq mahnitës myzeqar, netët blu, mëngjeset që të lajnë me dritën e tyre të ngrohtë në ngjyrën e pjeprit, me vesën e tyre, që të gjallërojnë me zgjimin e gjithçkaje fushore.

Poezitë e këtij poeti, nuk janë nuska dhe talismane, ato janë bukuri dhe mençuri. Nuska dhe talismani e shtangin, e friksojnë njeriun gjer në nënshtrim. Edhe bukuria dhe mençuria të shtangin, krijojnë habi, por ato nuk frikësojnë dhe nënshtrojnë, përkundrazi, mençuria dhe bukuria tërheqin, afrojnë, bëjnë t’u hidhesh në krahë, t’u futesh në gjoks. Bukuria do të çlirojë botën, thotë Dostojevski. Poeti nuk bën magjira, por bën poezi për jetën, ekzistencën, harmoninë, poezi që ndihmojnë dhe jo poezi që ngatërrojnë dhe frikësojnë njeriun. Të gjithë i ekzagjerojmë nga pak dhimbjet, mundimin, sakrificat, kurse Davidhi nuk ekzagjeron as praninë e njerës as praninë e tjetrës; ai vetëm i shpreh ato duke frenuar teprimin e ndjenjave dhe emocioneve, jo për t’i kursyer, por vetëm e vetëm që të mos i shkatojë drama dhe lemerira askujt.

Poezia e poetit Miltiadh Davidhi, lexohet lehtë, por nuk harrohet lehtë, përkundrazi ajo mbetet gjatë në mendjen dhe shpirtin e kujtdo.

***

POEZI E VRULLSHME DHE DELIKATE

IMPRESIONE ( PëR LIBRIN «REGËTIM A E GJETHES», TË POTIT SAMI VELÇANI,

NGA FASLLI HALITI

Nga titulli Regëtima e gjethes dhe kopertina me një gjethe që dridhet nga ndonjë fllad apo puhi e lehtë, të krijohet përshtypje se do të kesh të bësh me një libër me poezi të qeta, delikate, të brishta, por nuk ndodh kështu. Duke e lexuar i gjen të dyja: delikaten dhe të furishmen; puhinë dhe stuhinë poetike.

Temperament tempestiv dhe prudent autori, me temperament të tillë dhe poezia e tij.

Poeti sheh gjithçka që ia gëzon dhe ia vret syrin, por fokuson, portretizon të bukurën, të pastrën, të virtytshmen, atë që ka tendencë të progresojë, të ecë gjatë. Poeti gëzohet dhe zymtësohet, sipas rastit.Të dyja këto ndjenja i modelon me dritë, por me një dritë që të ndihmon të shohësh më qartë dhe jo që të të verbojë; po kështu dhe zymtësinë nuk e jep me kolor të zi, por me një tis gri që të fut në mendime, që të bën të shtosh vëmendjen ndaj këtij qëndrimi tepër njerëzor.

Atë diell që lindi e bëra vëlla, thotë poeti duke iu gëzuar dritës, pa mallkuar errësirën. Ai më mirë ndez një qiri se sa të mallkoj errësirën. Poezitë e poetit me nerv, por edhe delikat, Sami Velçani, janë qindra, mijëra qirinj dhe prozhektorë që sfumojnë errësirën. Errësira është vazhdimisht në kundërti me dritën dhe vazhdimisht në tërheqje duke bërë që drita të fitojë përherë e më shumë terren.

Lirikat erotike janë gjithë dritë e kolor autokton.

T’i puth supet lakuriqe

Nga deti e porsa dalë,

Bukuroshe djall e Çirçe,

me dy gjokset llambadar.

Poezitë e librit nuk ngujohen, ato kalojnë sa në një gjendje në një gjendje tjetër. Nga puthja e supeve lakuriqe dhe gjokseve llambadarë, poeti kalon në një gjendje krejt dramatike, madje tragjike. Na jep tablonë e kapedanëve që masakrohen pabesisht në Manastir.

Kuajt nëpër udhë

Shfryjnë në frerë ari

Kush këndon ninullë

Si orakull kali.

Kalimi nga një gjendje e lumtur në një gjendje të rëndë nuk bëhet lehtë, ajo kërkon art, talent, dy cilësi që poeti i ka dhe i përdor magjistralisht. Shprehja metaforike Si orakull kali, është jo vetëm origjinale, por përmban bukur e magji gjë që e shpëton nga kadenca kadareane.

Ajrin mbush baroti

Mbi kokë përskuq molla

Njëqind burra moti

Mbledh nuse belholla.

Kalim tjetër ky nga një gjendje dramatike në një gjendje të hareshme, nga britmat, rënkimet, ohet, në këngët, vallet. Një alternim i tillë gjendjesh jo vetëm që arrihet, por arrihet mrekullisht, pa asnjë lloje stonature. Kur ke të bukurën në esencë, realizohen mrekullira poetike dhe estetike.

E theksova se libri është i pasur me gjendjet e alternuara poetike, lirike, dramatike, meditative, filozofike e stil flad e furtun, pasi ka libra me gjendje të njëjta poetike që japin përshtypjen se janë të shkruara brenda ditës, apo javës. Poetit i krijohen gjendje të shumta dhe ai i realizon këto në kohë të ndryshme. Arti fillon aty, ku ti i rishkakton perceptimet dhe përshtypjet nga realiteti, thotë Tolstoi.

S’flenë mëritë e vjetra

Kryq me shpirt mjeran

Nënat me të zeza

Prerë me jatagan.

S’ka se si të jepet më emocionalisht, më mençurisht e më trimërisht drama çame. Poezia zgjon, kumton ringjallje.

Për ku shkojnë karvanët

Përse qajnë kufijtë

Një komb po ringjallet

Bisqet rrit për ditë.

Detaji dhe përfytyrimi poetik janë një pasuri tjetër e librit poetik

Regëtima e gjethes.

Deti mbytej nëpër lot.

Detaji shkrihet me paradoksin dhe ne shijojmë një dopjo figurë stilistike.

Jo vetëm mjeshtër i detajit, por Velçani është edhe mjeshtër i përfytyrimit poetik:

Berati hesht, pamje veziri

Si trup çingije dridhen pishat

Si zjarr që fshihet poshtë një hiri

Gjokset e hovur, çajnë këmishat.

Imazhi, jepet njëherësh me krahasim, metaforë, detaj, mitonnimi. Është një përzierje mjeshtërore dhe jo një nakati, për të dhënë sa më të kulluar e të pastër imazhin e qytetit të lashtë.

Si sythet pa çelur pranvere

Atëherë rinia s’kish vlerë

Ti erdhe trokitje pas dere

Dhe ditët m’i dehe si verë.

Kumti është i kuptueshëm. Sythet e paçelur të pranverës, kanë çelur, shkumëzojnë në lule me mundësira frutash të papara. Dhe ky libër poetik që po promovojmë ka lule dhe fruta njëkohësisht.T’i shijojmë si lulet dhe frutat. Edhe të dish të shijosh është art.

***