Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Search Results for: themistokli germenji

BANDA MUZIKORE “VATRA”, KRIJUSE E BANDËS KOMBËTARE

by

Të njohum historinë e Vatrës-

Vatrani Thoma Nassi, krijues i Bandës zyrtare të Shtetit Shqiptar prej Bandës së Vatrës, që shkoi në Shqipëri më 1920.

NGA DALIP GRECA/

Në një mesazh që mora këto ditë nga kompozitori dhe etnomuzikologuinjohur Vasil LTole, u informova se me 11 prill 2013, në sallën e aktiviteteve të Qendrës së Kulturës, Medias dhe Botimeve të Mbrojtjes(QKMBM) në Tiranë, institucion në varësi të Ministrisë së Mbrojtjes, do të organizohen veprimtari kushtuar Bandës muzikore të Vatrës. Veprimtaria do të jetë komplekse; do të ketë një Ekspozitë fotografike kushtuar Bandës Vatra, si themel i Bandës së Shtetit Shqiptar,një tablo për aktivitetin e bandave të tjera muzikore në Shqipëri, ekspozitë me fotografi që përfshijnë shek. XIX deri në ditët e sotme.

Po ashtu do të organizohet edhe një Akademi Përkujtimore kushtuar krijuesit të bandës, kompozitorit Thoma Nassi dhe rolit të bandës në zhvillimet muzikore dhe politike në Shqipërinë e viteve 1920- 1930, ku do të referojnë studiues të njohur të kësaj fushe Eftim Dodona, Frederik Stamati, Koço Gjipali dhe Vasil S. Tole.

 Me këtë rast iështë propozuar Ministrit të Mbrojtjes z. Arben Imami, që të dekorojë me “Medaljen e shërbimeve të veçanta”  banden muzikore shqiptaro-amerikane “VATRA” dhe themeluesin e saj Thoma NASSI per rolin e tyre të jashtezakonshëm në Luftën e Vlorës-1920 dhe në krijimin më pas të Bandës zyrtare të shtetit shqiptar, sot Orkestra Frymore Kombëtare e Forcave të Armatosura.
Në mjediset e jashtme të QKMBM-së (ish-Shtëpia Qendrore e Ushtrisë), në përfundim të aktivitetit parashikohet organizimi i një koncerti festiv nga Orkestra Frymore Kombetare e Forcave te Armatosura-OKFKA. Federata Vatra do të japë kontributin e saj me materiale fotografike dhe arkivore në këtë veprimtari.

                    SI LINDI BANDA E VATRËS

  … Është rasti që të ndjekim gjurmët e Bandës së Vatrës nga Worcester-i, Massachusetts në Shqipëri.

Banda muzikore me emrin”Vatra” kishte për themeluesThoma Nassi.Ajo lindi në Worcester, Massachusetts, më 11 dhjetor 1917. Kjo e dhënë vjen nga themeluesi i saj Profesor Nassi, ndërsa në një shkrim të botuar në gazetën Dielli në prill 2012, me bashkautorë Frederik Stamati dhe Ariola Prifti, jepet data 17 dhjetor 1916, ndërkohë që po aty konfirmohet se në vulën mbi instrument është stampuar data 11 dhe jo 17.Logjikisht mbetet dat 11 dhjetor si ditëlindje e kësaj bande. Në kujtimet që ka lënë pas Thoma Nassi e përshkruan bandën Vatra si një krijesë që e kërkoi koha.Ajo përbëhej nga emigrantë të zakonshëm që nuk kishin as përvojë dhe as dije muzikore. Natyrisht që kishte edhe njerëz të dijshëm në të, sic ishte dhe kompozitori i Hymnit të Vatrës, Ajdin Asllani, i diplomuar në Bukuresht. Por pjesa më e madhe ishin punëtorë që punonin tërë ditën në fabrika, por me vullnet dhe dëshirë arritën që brenda një viti të mësonin dhe të përballonin me sukses koncerte të shumta në Boston, Worcester, New Bedford, Massachusetts, në Camp Devens, në Portland, Biddeford, në Maine, dhe në qytete dhe qyteza të tjera, koncerte të cilët u dhanë për llogari të Kryqit të Kuq Amerikan dhe organizatave të tjera të bamirësisë.Ndërkohë ekzistonte në SHBA dhe një bandë tjetër muzikore e djemëve shqiptar të Amerikës, në Jamestown në New York, e cila drejtohej nga korçari tjetër, Thoma Vishnja.Kjo quhej banda “Sofia” për nder të Mbretëreshës Sofia, e shoqja e Princ Wiedit dhe ishte krijuar që më 1915.

Në pranverën e vitit 1920 ishte hedhur idea e dërgimit të njëgrupimi të konsiderueshëm emigrantësh në Shqipëri për të ndihmuar çështjen kombëtare.Prej kohësh nën drejtim e Aqif Përmetit kishin nisur përgatitjet për stërvitjen e trupave vullnetare dhe rreth 120 ushtarë ishin të gatshëm për t’u nisur drejt Shqipërisë.Bashkë me ta ishte hedhur ideja qëtënisej edhe banda muzikore e Vatrës, si dhe disa atdhetarë të dijshëm, që me kontributin e tyre do t’i ndihnin çështjes kombëtare.

   Problemi qëndronte se kush do ta drejtonte bandën muzikore të Vatrës? Thoma Nassi ishte i vetmi që kishte përvojën e duhur dhe njohuri profesionale.Ai asokohe sapo qe liruar nga ushtria amerikane, ku kishte shërbyer si drejtues i një orkestre.Nassi e kishte një arsye njerëzore që të hezitonte për t’u nisur, pas lirimit nga shërbimi ushtarak ishte martuar. Në shënimet e lëna në formë kujtimesh ai e pohon se “nusja e re ishte një arsye hezitimi”, por për shkak se banda nuk mund të shkonte pa drejtuesin e saj dhe se ai ishte i vetmi që mund ta kryente atë detyrë,i dha fund mëdyshjes dhe u nis së bashku me grupin muzikor.

  Udhëtimi u realizua me një anije italiane, por italianët u nxorën shumë pengesa gjatë kalimit në Itali, siç u nxorën edhe në Shqipëri, ku ishpallën ”persona non grata”. Pas një qëndrimi të shkurtër në Brindizi, anija u lejua që të nisej drejt portit të Durrësit. Populli i priti me brohoritje në port, edhe pse italianët që atë kohë mbanin të pushtuar Durrësin, e shtuan përshëprimën dyshuese për misionin e tyre. Duke qenë se përveç Durrësit, italianët mbanin të pushtuar edhe Vlorën, Tepelenën, Sarandën e Gjirokastrën, i shihnin dhe i trajtonin si persona të dyshmtë bijtë e shqiptarëve të Amerikës. Pas një qëndrimi disaditorë në Durrës u nisën me kamionë drejt Tiranës, ku populli, qeveria e përkohshme dhe klerikët i pritën me brohoritje, lule dhe bujari. Qeveria e kishte kuptuar vlerën e një turneu të bandës së Vatrës për të rritur moralin e popullatës dhe për ta bërë atë më koshiente për çështjen kombëtare, që ishte e kërcënuar.

    KONCERTE NGA SHKODRA NË GJIROKASTËR, ELBASAN, DELVINE DHE NE DRASHOVICE,KU ISHTE NDEZUR LUFTA E VLORES

Pas qëndrimit në Tiranë, banda e Vatrës u ftua që të jepte koncerte në qytetet e mëdha të Shqipërisë. Këshilli i Regjencës, që drejtonte vendin, në të cilin  bënte pjesë edhe Sotir Peci, e kishte kuptuar fare mirë dobinë e koncerteve të bandës së Vatrës, prandaj kërkoi që koncertet të shtriheshin në të gjithë Shqipërinë. Vetë Sotir Peci e njihte mirë zjarrin e atdhetarisë të shqiptarëve të Amerikës, sepse ai kishte kontributin e vet, krahas Petro Nini Luarasit, Fan Nolit, Faik Konicës dhe patriotëve të tjerë. Gazeta “Kombi” që pat botuar Peci në Amerikë kishte pjesën e saj në rritjen e ndjenjës kombëtare tek shqiptarët e Amerikës.

  Pas Durrësit dhe Tiranës, banda e Vatrës u ftua që të jepte koncerte në qytetin e lashtë me plot kulturë e tradita muzikore, Shkodër. Pritja e shkodranëve ishte e mrekullueshme.Bashkë me bandën këndonte dhe populli.Pas Shkodrës, banda u zhvendos në qytetin e Elbasanit.Edhe aty u dhanë koncerte që u mirëpritën nga elbasansit, të shquar për tradita muzikore dhe arsimore, me të parën shkollë Normale.

Edhe pse italianët i paraljmëruan që të mos udhëtonin drejt jugut, banda e Vatrës, nuk u ndal.Ajo shkoi në Delvinë dhe në Sarandë, ku dha koncerte të suksesshme dhe e bëri popullin për vete. Gjirokastra u bë vendqëndrimi i djemëve muzikantë nga Amerika. Edhe pse aty ishte vendosur komanda italiane që i ndiqte me rreptësi lëvizjet e bandës, koncertet nuk u ndërprenë.Problem mbetej Tepelena.Garnizoni Italian ishte vendosur në kalanë e lashtë të Ali Pashës.Djemtë e ardhur nga Amerika e morën në sy rrezikun dhe u bënë gati të niseshin drejt Tepelenës.Bashkë me ta ishin dhe vullnetarët, bijtë e vatranëve. Forcave u prinin dhe dy gjeneralë shqiptar tëish ushtrisë turke. Ndërkohë i gjithë populli ishte ngritur në këmbë për të nxjerrë italianët jashtë kufijëve.Prania e bandës së Vatrës dhe e djemëve vullnetarë të veshur me uniformat karakteristike të përgatitura në Amerikë, shërbeu si një shembull frymëzimi për të mbushur radhët e ushtrisë popullore në Luftën e Vlorës.

BANDA E VATRES DHE DELEGACIONI I LIDHJES SE KOMBEVE NË KORÇË

Dukej se italianët që nuk donin të lëshonin Vlorën dhe rrethinat, Tepelenën dhe Sarandën, ia kishin shkelë syrin grekëve për trazira dhe pretendime në Korçë, Bilisht, Ersekë dhe Përmet.

Në këto rrethana Qeveria i propozoi bandës së Vatrës dhe ushtarëve vullnetarë shqiptaro-amerikanë një zhvendosje në Ersekë, Përmet dhe Korçë, ku konflikti ishte i ndezur.Si në Përmet ashtu edhe në Ersekë shqiptaro-amerikanët u pritën me brohoritje dhe thirrje gëzimi.Hyrja në Korçë ishte e jashtzakonshme. Ja se si e përshkruan këtë moment Thoma Nassi: Banda ” Vatra” ka luajtur triumfalisht dhe me krenari në Korçë, e  rrethuar nga të dyja anët nga korçarët, të cilët na mbuluan me një shi lulesh, me thirrje gëzimi dhe lot. Korça ishte duke u përgatitur për t’u bërë ballë grekëve të cilët ishin të mobilizuar në pikat kufitare në afërsi të Bilishtit.Presidenti i grupit tonë, Kosta Pano, kaloi shumë netë pa gjumë në biseda me oficerët shqiptarë dhe mbrojtësit në kufi, në pritje të një konflikti të pashmangshëm.”

Është koha kur Lidhja e Kombeve, duke kërkuar për të shmangur gjakderdhjen, dërgoi një delegacion në Korçë nën udhëheqjen e profesorit Sederholm.Delegacionit i ishte dhënë autoriteti për të zgjidhur mosmarrëveshjet ndërmjet Shqipërisë, Italisë, Greqisë dhe, mbi linjat kufitare të përhershme. Grekët pretendonin në mënyrëabsurde  se Bilishti, Korça, Erseka e Përmeti ishin populluar nga grekë.

    Delegacioni i Lidhjes së  Kombeve  ishte i impresionuar pozitivisht nga prania e  Bandës së Vatrës dhe vullnetarët e ardhur nga Amerika. Ata u bënë pjesmarrës të koncerteve. Banda filloi të lunate nga dy koncerte  nëjavë në qiell të hapur në Kopështin e Themistokli Germenjit. Programet e koncerteve përbëheshin nga pjesë të muzikës klasike,nga një uverturë, një pjesë simfonike, zgjedhje operistike (zakonisht Wagner),si dhe pjesë nga  Shtraus, dhe këngë shqiptare, ku shoqëronte dhe komuniteti i pranishëm.Korçarët, të veshur me rrobat më të mira që kishin, merrnin pjesë familjarisht në këto koncerte dhe duartrokisnin me zjarr e brohoritje.Dashuria e njerëzve për muzikën ishte fenomenale, ndërkohë ndjenja kombëtare kishte pjesën e vet në ato koncerte.

Në kujtimet e veta Prof. Thoma Nassi shkruan se nuk  iu shua nga kujtesa nata e Krishtlindjeve në Korçë. Iu desh që tëpërgatitej , të përkthente në gjuhën shqipe tekste të këngëve dhe t’ua mësonte 60 pjestarëve të korit, të cilët i përvetësuan tekstet dhe muzikën në një kohë rekord, ndërkohë që banda lunate pjesë orkestrale. Kjo ishte shfaqja e parë e një oratoriumi në Shqipëri.Pjesmarrja ishte e jashtzakonshme.Gjithandej brohoritje dhe kërkesa për të përsëritur çdo numër të programit.

Gjatë kësaj periudhe, delegacioni i Lidhjes së Kombeve ishte pranë bandës dhe  mori pjesë në koncerte, sidomos Profesor Sederholm, i cili ishte një admirues i zjarrtë Wagner. Ai dhe maestro i bandës së Vatrës, Nassi, u bënë miq, sa profesori shkonte edhe në shtëpinë e Nassit dhe i gëzohej traditës dhe kuzhinës tradicionale shqiptare, si dhe librave të pakta që kishte sjellë nga Amerika.

Në bisedat që bënte me Profesor Sederholm, Nassi ka guxuar dhe i ka kërkuar atij t’i thoshte diçka për të ardhmen e qyetit të lindjes, Korçës. Në intimitet, Profesor Sederholm e paralajmëroi Nassin, që të ishte i kujdeshëm, që të mos e dëmtonte çështjen kombëtare, por i shfaqi mendimin e tij se Kombi shqiptar, që kishte nxjerrë luftëtarë trima, që kishte nxjerrë pjestarët e kësaj bande të mrekullueshme, që kishin aq dashuri për muzikën, që kishte nxjerrë ata djem vullnetarë që kishin lënë Amerikën për të ndihmuar Atdheun, e meritonte lirinë.

Thoma Nassi shkruan në kujtimet e tij se ishte i sigurtë se rekomandimet e Profesor Sederholm, kishin luajtur rolin e tyre përcaktuese për lirinë e Korçës me rrethinat.

Banda e Vatrës, jo vetëm që i dha gjallëri jetës kulturore në Korçë, por ajo nxiti dhe krijimin e grupeve dhe bandave të tjera muzikore. Kështu u krijua  “Banda e Korçes” nga studentët e rinj, dhe në një periudhë të shkurtër kohe, filloi të japë koncerte. Nisi organizimi i festivalit të Muzikës.U vu në skenë Opera e parë shkurtuar,”Il Trovatore” etj. Në këtë ambjent të etur për kulturë Thoma Nassi kompozoi shumë këngë, tekstet e të cilave u shkruan nga shqiptarë të njohur të kohës, si Kristo Floqi, Remzi Ojteze, Ali Asllani, dhe të tjerë. Këto këngë të reja u përhapën me shpejtësi rrufeje në të gjithë Shqipërinë.

NGA KORÇA NË DRASHOVICË, KU ISHTE NDEZUR LUFTA E VLORËS

Kur vera kishte nisë të nxehte dhe banda e Vatrës ishte bërë si e shtëpisënë Korçë, vjen një thirrje nga Vlora, ku bëhej luftë. Ishte qershor 1920.Përmes një telefonate u kërkohej zhvendosja në Vlorë për të dhënë koncerte me qëllim që t’u ngrihej morali forcave që luftonin furishëm në Tepelenë, Drashovicë dhe kodrat përreth qytetit të Vlorës.

Kjo luftë e pashembullt, ku luftonte një popull i vogël dhe i paarmatosur me një fuqi të madhe kishte marrë përmasat e një betejë epike dhe kishte tërhequr  vëmendjen e të gjithë botës. Ndër korrespondentët e huaj që mbulonin luftën, shquhej Edsel Mowrer, që shkruante për  Chicago Daily News dhe Washington Post. Dukej se të gjithë korrespondentët ishin në anën e shqiptarëve ,trimëria e të cilëve përshkruhej me nota epizmi.Luftëtarët shqiptarë kishin tërhequr vëmendjen kur me brucat e tyre të leshta hidheshin mbi barrikadat me tela me gjemba, duke iterrorizuar italianët. Të gjitha këto tërhoqën vëmendjen e djemëve shqiptaro-amerikan që u bënë dëshmitarë dhe luftëtarë të një lufte epike.

Nasi na përcjell informacionin se Banda e Vatrës ishte e vendosur në Drashovicë dhe ishte e mbështetur nga Kryqi i Kuq Amerikan nën drejtimin e Charles Hollingshead, i cili më vonë organizoi Shkollën Teknike në Tiranë. Banda shkonte dhe jepte koncerte në front. Kishte raste, ku jepeshin dhe dy ose më shumë koncerte në ditë. Pjestarët e bandës gjatë kësaj kohe ndihmuan edhe në Spitalin e Kryqit të Kuq, duke u kujdesur për të plagosurit e tëdy palëve, shqiptarë dhe italianë.

Në shënimet e Thoma Nassit vijnë edhe të dhëna për luftën, si psh fakti që nëfshatin Vajzë të Vlorës luftëtarët shqiptarë kishin kapur robër 400 italianë.Problem mbetej ushqimi i tyre dhe transportimi për në Vlorë. Po ashtu Nassi kujton:” Kam bërë disa udhëtime në Vlorë me z Hollingshead dhe vura re demoralizim të plotë të ushtrisë italiane nga njëra anë, dhe luksin në të cilin jetonte Komandanti i Përgjithshëm, Gjeneral Piacentini, në një nga pallatet në Vlorë.”Komandanti i Përgjithshëm na ftoi të ulemi në tryezë me të, dhe ne e bëmë këtë. Natyrisht,unë isha i maskuar si një nga pjestarët e personelit tëKryqit Kuq Amerikan. Sikur Komandanti i Përgjithshëm t’mëkishte  njohur se unë isha një shqiptar “spiun”, fati im do të kishte qenë i dyshimtë!”

 Nassi kujton se ato kohë një poezi e bukur i rrëmbeu zemrat e shqiptarëve, ajo ishte poezia” “Vlora, Vlora, bjeri më të lumtë dora.”, të cilën gabimisht ai ia atribuon si autor Bajrma Currit, por në fakt ishte poeti i njohur vlonjat Ali Asllani.Teksti e impresionoi Thoma Nassin, i cili vendosi që t’i kompozonte muzikën dhe kënga u bëshpejt shumë popullore dhe u përhap në të gjithë Shqipërinë.

Sipas Dorothy Thompson, në një prej transmetimeve tëradios së saj, “Shqiptarët kishin kënduar ‘Vlora, Vlora’, ndërsa ishin duke sulmuar italianët.” Ditën e përfundimit të luftës, ku italianët u tërhoqën në ishullin e Sazanit, Banda e Vatrës ishte në krye të marshuesëve fitimtarë, duke kënduar”Vlora, Vlora…!”.Populli i priti më brohoritje e thirrje gëzimi.Të vegjlit shquheshin duke kënduar bashkë me bandën.

Pas përfundimit të Luftës së Vlorës, banda u kthye sërish në Korçë, ku dha një kontribut të jashtzakoshëm në gjallërimin e jetës kulturore dhe artistike.Vetë Thoma Nassi, i cili u vendos në Tiranë, inspiroi zhvillimin muzikor të vendit.Përmes Ministrisë së Arsimit ai organizoi mësimin e muzikës nëtë gjitha shkollat e vendit. Po ashtu stimuloi artistët e rinj, që vinin nga Shkodra apo Korça si: Kristaq Kono, Juri Trebicka, Luigj Filai, Kristaq Antoniu etj. Ai bashkëpunoi me Fan S Nolin dhe me Ahmet Zogun. Për të dy flet plot simpati për njohuritë dhe shijet muzikore”. Këngët e Nassit u bënë shumë të njohura në Shqipëri si:  “Kenga e Mullirit”, “Kenga e Bariut” dhe “Kater Valle” etj.

                                      ***

Pas gjashtë vitesh kontribut të jashtzakonshmë, në mesin e vitit 1926 Thoma Nassi vendosi që ta linte Shqipërinë dhe së bashku me bashkëshorten dhe tre fëmijët që duheshin shkolluar u kthye në Amerikë.Ndërkohë Banda e Vatrës e kishte kryer shërbimin e saj dhe ishte kthyer në Bandë e Shtetit Shqiptar. Pat disa konflikte mes Vatrës dhe Shtetit shqiptar, konflikt që u debatua edhe ne Parlament, që ishin të natyrës financiare, kush do t’i paguante pjestarët e bandës, që patën lënë Amerikën për të t’i shbyer shtetit shqiptar. Gjithësesi banda i shërbeu Republikë si bandë e saj deri në vitin 1934, kohë kur u ngrit banda e re me përzgjedhje profesioniste me një konkurs ndërkombëtar.

Po kush ishin anëtarët e Bandës së Vatrës? Duke qenë se nuk e disponojmë listën e plotë të anëtarëve, nuk është as në rekordet e arkivit, po përdorim një listë të anëtarëve të Bandës gjatë fushatës për shpëtimin e Shqipërisë, organizuar nga VATRA, për të rikthyer pavarësinë e humbur të shtetit shqiptar. Tek lista e kontributorëve gjenden edhe listat e dhuruesë të Bandës së Vatrës, pa pretenduar se kjo ëhtë lista e plotë.

Kontributi i bandes “Vatra” me 3 Qershor 1917, ne Fushaten “Per Shpetimin e Shqiperise”: BANDA  “VATRA” ,  WORCESTER,  MASS.

Profesori  Thoma  Nasi                   $   10

Kosta  Pano                                        $   15

Vangjel  Sotir                                     $   25

Zissi  Morçka                                      $   10

Loni  Treska                                        $   10

Kristaq  Koço                                      $   10

Koli  Morçka                                       $   10

Sotir  Tërpatsi                                    $   10

Zissi  Stavre                                         $   10

Petraq  Th.  Peci                                                $   10

Vasil  Kristo                                         $   10

Petro  Ndina                                       $     5

Petro  Themistokli                           $     5

Sami  Isuf                                             $   10

Rauf  Grapshi                                     $   15

Dhimitri  Kristo                                  $     5

Kosta  Shoqo                                      $     5

Lambi  M.  Qirjako                            $   10

Stavre  Z.  Boboshtica                     $   10

Kristaq  Vasil                                       $   10

Lazo  Shagla                                        $   10

Bajram  Konispoli                             $   10

SOT, FAMILJA KULLA PRET NGUSHËLLIME NË WATERBURY,CT

by

Familja KULLA në WATRBURY njofton komunitetin se shërbimet funerale për njeriun e tyre të dashur Sami KULLA, i cili ndërroi Jetë të Shtunën me 7 Shtator 2019, do të kryhen sot, ditën e Hënë 9 Shtator 2019 nga ora 5:30 deri në 8:30 p.m. në Shtëpinë Mortore- The Albini Family Funeral Home- që ndodhet në adresën:, 430 Chase Parkway, Waterbury, Connecticut- 06708.
Ceremonia e varrimit do të organizohet të Martën me 10 Shtator 2019 në Shtëpinë Funerale- The Albini Family Funeral Home, ndërsa arkivoli me trupin e të ndjerit do të përcillet në New Pine Grove Cemetery në Waterbury, pas ceremonisë në Funeral Home, që nis në orën 10.00 A.M.

***

Po sjell nje fragment nga shkrimi qe kam publikuar ne gazeten ILLYRIA,12 vite me pare, shkrim historik qe i kushtohet familjes KULLA. Shkrimi -dossier titullohej”“Kulla”, fisi që u ndëshkua pse priti Mbretin kur la Shqipërinë…

NGA DALIP GRECA

(Vijim)

****

Arratisja e vëllait të vogël, Nazmiut

            Fati i familjes Kulla qe i paracaktuar që me arrestimin e Ganiut dhe Ajdint, që përfunduan në plumba. Pas tyre qe radha e Xhevitit që kurrë nuk arriti ta kuptoi se çfarë faji kishte kryer; më pas do ta kishte radhën që të hynte në burg Beluli. I vogli i vëllezërve, Nazmiu, e përjetoi thellë dramën e më të mëdhenjëve. Zemra do t’i dridhej kur do të mësonte pushkatimin e Ganiut dhe Ajdinit. Viti 1945 do ta gjente aty në vendlindje në Zemblak, por jo në shtëpinë që i kishin lënë trashëgim të parët. Që andej i kishin nxjerrë sapo kishin ardhur në fuqi komunistët. Ata jetonin në haur kafshësh. Jetën mezi e shtynin. Gjithçka u qe konfiksuar, pasuria, shtëpia, bagëtia. Edhe pse ua patën sekuestruar pasurinë sërish u kërkonin të paguanin tatimet e larta të shtetit. U detyruan që të shisnin deri edhe kalin e vetëm që u patën lënë. Çdo ditë jeta bëhej më e vështirë. Sa lanin një plan mbërrinte tjetri. Kërkonin t’i gjunjëzonin. U duhej që të blinin misër në treg të Elbasanit me çmim të kripur dhe të lanin planin e tatimit që u vinte shteti.Por mbi të gjitha jeta ishte e pasigurtë, cdo njerin nga fisi Kulla po e arrestonin radhazi.

–           Në këto kushte Nazmiu thuri në mendje planin e arrastisjes, të cilin e realizoi me shumë kujdes. Me vete mori edhe dy nipërit, të cilët kërkonte që t’i hiqte nga thonjtë e diktaturës, e cila nuk kishte për t’u rezervuara tyre të ardhme tjetër veç atë të parardhësve që i pat rrasur burgjeve. Nipërit qenë djem të vegjël; Muhameri  dhe Samiu .Rruga e vështirë e mërgimit për ta nisi me arratisjen në Greqi. Forcat e matanë kufirit, i cuan në kampin grek. Muhameri dhe Samiu, që qenë fëmijë, e ruajnë ende në kujtesë kapërcimin e vështirë të kufirit dhe vështirësitë e jetës nëpër kampet greke. Për tre vjet Nazmiu me të dy nipërit do të përballej me jetën e vështirë të kampeve greke. Pas tre vjetësh ai do të merrte rrugën për në Gjermani. Aty do të qëndronin edhe dy vjet të tjera derisa, pas dy vjetësh do t’i merrnin amerikanët dhe do t’i nisnin drejt kontinentit të largët, ku do të kalonin gati 50 vjet  pa i parë dhe pa marrë lajme për pjesën tjetër të familjes e cila ndërkohë dergjej ca ndër burgje e ca ndër kampe internimi e ferma bujqësore në zona të izluara, nga ku të mos kishin mundësi që të arratiseshin. Beluli, më i madhi i djemve të Jonuzit, kaloi jetën nëpër kampe; në Peqin, në Bishqem, në rrethinate  Divjakës, për të përfunduar në kampine  Savrës, ku edhe do të vdiste. Në rrethinat e Lushnjës qe i internuar edhe Nesheti me Vedatin.  Lufta e klasave i kositi të gjithë, edhe kushërinjtë do të përfundonin kampeve të internimit. Mediu dhe Tefiku, bijtë e  Sabriut , u internua në Çermë, Savër, Gjazë të Lushnjës.

–           Ditët e para të përmbysjes së sistemit komunist fisin Kulla e gjeti të shpërndarë; ca në Amerikë, ca në Kanada , ca në Austri, ndërsa një pjesë ende dergjeshin kampeve të përqëndrimit apo në zonat e izoluara bujqësore.

Sami Kulla:U arratisëm jo për të fituar dollarë

–           Sami Kulla, në bisedën që bëmë të dielën pasdite me 4 prill më sqaron se është arratisur nga Shqipëria jo në moshën 12, por 15 vjeçare. Atëherë shteti e kishtë dërguar që të punonte vullnetar në hekurudhë.

–           – Ndodhesha në Fushë-Mbret, kujton ai. Nazmiu qe ushtar atëherë dhe e njihte mjaft mirë vijëne  kufirit. E dinte shumë mirë se kur dhe si duhet të kalohej kufirit, megjithse nuk qe gjë aq e lehtë. Na u desh që të kalonim 6 seri të minuara. Por gjithçka kaloi pa pasoja ngaqë së bashku me ta ishin edhe Bilal Kalaja me të shoqen Shega, Doko Kalaja, Alithemiu, që qe specialist i minave, përvojë që e kishte fituar në ushtri.Kalimi i kufirit u bë me 3 shtator 1950

–           Bashkimi me të afrmit e tjerë, Samiu kujton se u bë në kampin e Lavros, Greqi. Ai kujton se atëherë pati një ftesë nga vajza e Ganiut, babai i sëcilës qe pushkatura me 20 qershor 1945. Ajo pat ikur shpejt në Kanada dhe e ftoi edhe Samiun që të shkonte atje. Por përgjigja e Samiut qe e prerë:- Ne nuk kemi lënë Shqipërinë për të fituar dollarë, ne kemi dalë që të armatosemi, të stërvitemi dhe të kthehemi që të çlirojmë Shqipërinë nga Komunizmi.

  • Kur morëm rrugën për jashtë Shqipërisë ne kishim dëgjuar për krijimin e  Komitetit Shqipëria e Lirë dhe mendonim se duhej të përgatiteshim për t’u rikthyer për  ta çliruar vendin, por ashtu si rrodhën ngjarjet qe e pamundur.

            Dështimi i desantimeve, tradhëtia e anglezit Filbi, kapja e Hamit Majanit , loja e Sigurimit Shqiptar, bëri që të kërkonim rrugë të tjera nëpër botë… Dhe Samiu mori rrugën drejt Francës, ku qëndroi shumë vite, më pas do të shkonte në Kanada, e pasi do të rrinte ca vite edhe atje, do të merrte rrugën drejt Amerikës…… Kudo që shkoi, Samiu la gjurmët e derës dhe fisit nga vinte. Pronari francez edhe tani e kujton sjelljen e tij ët përsosur. Madje, para ca kohësh, kur një grup specialistësh të bujqësisë(agronomë) nga Shqipëria kishin shkuar në Francë, pikërisht në zonën ku ka pas jetuar dhe banuar Samiu, pronari francez, pasi i kishte pyetur se nga vinin, kishte lëvduar shumë shqiptarin Sami Kulla, që dikur kishte punuar për të. Shqiptarët e kishin ndjerë veten të përkëdhelur në sedër dhe njëri prej tyre i kishte telefonuar Samiut. Dhe ia kishte rrëfyer me krenari lëvdatëne  francezit…

Ndërsa kur ishte në Kanada, nuk numërohen rastet e bamirësisë së tij ndaj shqiptarëve. Kur gazetat e Torontos flisnin për një shqiptare që mbeti rrugëve pas aksidentimit të të shoqit, dhe pa mundësi jetese, Samiu iu gjend për shumë kohë, derisa i shoqi iu rimëkëmb. Nuk është ky i vetmi rast, ndërkohë që në Cunnectikat, ku është vendosur prej kohësh, nuk numërohen mirësitë e tij ndaj shqiptarëve të porsa ardhur.Derë e hapur këtu në Amerikë si dikur dera e madhe në Zemblak…

Syrgjynosja e së shoqes dhe të birit të Ajdin Kullës

Në kohën kur Ajdin Kulla përgatitej për jetën e përtejshme; në kohën kur ai shkruante testamentin e  tij të pavdeksisë, e shoqja Fidaria, qe nuse e re. Në testamentin e tij Ajdini lë vend edhe për shoqen e jetës, fatin e tij, që e pat dashur aq shumë. I ka shkruar përmes Testamentit nënës së tij, padyshim dhe vëllezërve. U është lutur përmes rreshtave të asaj letre-testament:”Pyeteni nusen nëse mbas pushkatimit tim ajo do të dëshirojë të qëndrojë e pamartuar apo jo….”

Shoqja e tij e jetës, Fidaria nuk u nda nga fati i saj i parë, edhe pse ai kishte ikur nga kjo botë aq shpejt. Bashkshortja besnike e lidhi jetën e vet, me djalin Jonuzin dhe me vajzën Luden.Mëma e gjorë  u lidh fort pas fëmijëve dhe i mbrojti ata nga të këqiat e asaj jete plot rreziqe;për 40 e ca vjet jetuan të internuar në kodrat e Dumresë, diku në rrethinat e thella të Belshit.

Pikërisht i biri i Ajdinit, Jonuz Kulla, që mban emrin e Jonuzit, luftëtarit që pat komanduar trimat e asaj ane, të cilët patën luftuar kundër turqëve, grekëve, bullgarëve, i pat treguar profesorit të shquar, historianit të Kosovës, Zekeria Cana, aktakuzën e tmerrshme”Ajdin Kulla dënohet për agjitacion dhe propagandë, koshient për Shqipërinë Etnike!” Kjo ka ndodhur atë ditë, ku gjithçka qe ndryshe: Qe shembur  komunizmi si sistem(I vetmi privilegj që u krijua për të përndjekurit që zhvarrimi dhe rivarrimi).

…. Ngjarjet zhvilloheshin po atje, ku qe hapur ajo gropa e madhe, ku me 20 qershor 1945 qenë pushkatuar si tradhëtar  ata trima që ranë mbi njeri-tjetrin me thirrjen :”Rroftë Shqipëria…Rroftë Flamuri! Ndërsa Ai, 32 vjeçari, Ajdin Kulla, që në çastin e largimit nga burgu drejt vendvrasjes, i pat ngritur peshë zemrat e të burgosurve antikomunistë, duke u lënë amanet Shqipërinë. Ishin të njëjtat fjalë që i dolën nga gjoksi edhe në kohëpushkatimin:Amanet Shqipërinë! Pikërisht atë ditë të ngrohtë vere të vitit 1992, mizëri njerëz qenë mbledhur pranë gropës, ku preheshin të pushkatuarit e pafajshëm pse deshën Shqipërinë. Aty pranë gropës pat ardhë atë ditë edhe Fidaria 80 vjeçare, e cila 47 vjet të shkuara, në një natë pa hënë, pat rrezikuar jetën e vet. Ajo pat ardhur aty tek gropa së bashku me gra të tjera si; të shoqen e Zyhdi Tapisë, të bijën e Sheh Qerimit dhe gra të tjera dhe pasi patën hapur gropën, secilit trup i kishin vënë përbri nga një shishe të taposur me nga një letër ku shkruhej emri i seicilit. Ditën që u gërmua gropa pas 47 vjetësh, njerëzit shtangën kur i panë dy skeletet përmbys, ku krahu i njërit ende qëndronte mbi shpatullën e  tjetrit, ishin ata; xhaxha dhe nip, Xha Ganiu, i quajturi beu i Zemblakut dhe i nipi, Ajdini.

Në atë ceremoni rivarrrimi, i biri i Ajdinit, nxjerr kopjen e Vendimit të Gjyqit, ku shkruhej e bardha mbi tëzezë:”Ajdin Kulla…Gjykata Ushtarake e dënon me vdekje… koshient i Shqipërisë Etnike”…

Po çfarë mendon sot i biri Ajdin Kullës-Jonuzi(i riu)?

Jonuzi e ka përjetuar gjatë humbjen e të atit, Ajdinit. Ai qe një ndër ata që së bashku me nënën dhe të motrën e provuan në shpinë peshën e vuajtjes. Ishin me baba të pushkatuar dhe kjo ishte e mjafët për t’u futur në radhën e të padëshiruarve të rrezikshëm. Por ai nuk do të flasë për vuajtjet e veta, të motrës dhe të nënës nëpër kampet e internimit.

– Ata na kishin vënë në shënjestër dhe ne ishim të destinuar që të vuanim, ndërsa një pjesë jona qe kontigjent për vdekje, më thotë ai dhe parashtron faktet: Pas pushkatimit të Xha Ganiut dhe tim eti, i erdhi radha që të arrestohej Beluli, Mediu, Tefiku, Hymeti.Po i vinin rrotull Nazmiut, vetëm ai pat mbetur dhe si duket ata kishin pritur që të rritej dhe pak. Kur ata po i afroheshin, Nazmiu mori nipërit dhe u arratis. Mos harro se një pjesë ashtu shpëtuan, duke u arratisur; kanë ikur 60 burra dhe gra prej Zemblakut.Nga shënjestra e diktaturës nuk shpëtuan as nipërit, thotë Jonuzi dhe rreshton emrat e Kullëve të tjerë:Hado, Enveri, Sefedini, Fikriu, Selmani, Qerimi….Kush s’mundi të largohej përfundoi në pranga; Faslli Kulla vdiq në tortura, qe vetëm 17 vjeç, se ç’farë i sajuan një aktakuzë koti; ka qenë korrier i diversantëve; Shaban Kulla kaloi 10 vjet në burg, sapo u lirua, vdiq….Jo vetëm nipërit, por edhe kushërinjtë u përcaktuan të padëshiruar. S’bënë përjashtim nga ky rregull as Feridi dhe Muhameri,(jo ky që u arartis) Ibrahimi, Avniu, Mustafaj…Një pjesë vdiqën internimeve si gruaja e Mediut, Kalemi dhe Hedija prindërit e Selmanit….

Pas hesh ca çaste Jonuzi shpërthen:- A e beson se ata, Ramiz Alia me të vetët e realizuan atë që deshën? Na përzunë të gjithëve nga Shqipëria, edhe ne që qemë nëpër kampe u detyruam të merrnim rrugët e mërgimit. Nuk na kanë kthyer asgjë nga pasuria jonë. Dhe kjo është bërë me qëllim të lig. A e ke vënë re se kosovarët janë më të lidhur me Kosovën? Ata janë të motivuar, kanë atje një tokë, kanë një shtëpi, kanë diçka, ndërsa ne asgjë nuk kemi tonën. edhe shtëpinë e madhe tonën, vetëm në letra e kemi…Pse ç’është Atdheu? Ja ajo shtëpia, ajo toka, që ende se kemi toonë…Atdheu nuk është në ajër…..

 

Vizita e Mbretit

Pushimi i Mbretit Zog i në shtëpinë e Kullëve në Zemblak është përfolur shpesh nga shtypi. Është e vërtetë se Mbreti ka qëndruar në atë shtëpi dhe është pritur me gjithë të mirat. Aty familja mbretërore ka qëndruar një natë. Pasi ata u plotësuan me dokumentacionin e nevojshëm nga pala greke, morën rrugën për matanë. Oficeri i Gardës Mbretërore Medi Kulla si dhe Gjeneral Aranitasi, shoqëruan oborrin Mbretëror deri në Follorinë.Por nuk është e vërtetë ajo që shkruan shtypi se gjoja ishte vetëm ajo vizitë që e bëri Zemblakun fshat me biografi të keqe. E vërteta është ajo që u shkrua në radhët e këtij shkrimi:Zemblaku qe një fshat nacionalist dhe bijtë e tij u çuan në plumb, ndërsa ata që mbetën gjallë provuan burgjet, internimet dhe survejimet. Është shkruar se Kullët nuk qenë me Mbretin, por qenë të inkuadruar me Ballin. Në të vërtetë Jonuz Kulla-Plaku, qe emëruar nga Mbreti Oficer rezerve. Ai, Jonuzi, qe krenar për këtë titull dhe e justifikoi atë deri në ditvdekjen e vet.

Në vend të mbylljes…

Familja e madhe Kulla, deri në kohën kur komunizmi nuk kishte ardhur në fuqi, jetonte e bashkuar në Sarajet e veta. Kjo familje me tradita fisnike , e njohur edhe për bujari në të gjithë zonën, numëronte në radhët e veta 43 pjestarë. Ajo qe krenare se futej ndër ato familje që i kishte dhënë Shqipërisë luftëtarë në çdo brez. Jo vetëm pse, Jonuz Kulla-Plaku, qe luftëtar i njohur dhe me çetën e tij pat firmosur në të gjitha luftrat: Në Kapshticë, me 1910, 1911, 1912, në Zvezdë, Pojan pat luftuar me bullgarët, ku la të vrarë luftëtarët e tij besnik Muharremin me gjithë të kushëririn,të atin e Mazarit e të atin e Hamdiut; të cilët qenë nipër të Jonuzit. Jonuzi me çetën e tij u përpoq të merrte hak për masakrat e grekëve, të cilët pasi mblodhën burrat e Plasës së Poshtme të Korcës, i futi të gjithë në xhami dhe i kositi me plumba;kurse fëmijët e vegjël i nxori në lëmë dhe i shtypi me kuaj…Jonuzi me çetën qe krahu i djathtë i francezëve për të mbrojtur Korçën. Në ato luftime Jonuzi do të merrte një plagë në këmbën e djathtë , që do ta linte me shenjë gjatë të gjithë jetës. Kur gjenerali francez u kërkoi korçarëve një njeri besnik që ta shoqëronte Korça zgjodhi Sabrinë, vëllanë e Jonuzit, pasi vetë Jonuzi tashmë e tërhiqte zvarrë këmbën e plagosur në luftë kundër austriakëve. Pas ngritjes së Flamurit në Vlorë, ku mori pjesë edhe Jonuzi, ngjarjet u çvendosën në Korçë. Themistokli Gërmenji bashkë me Jonuzin, marshuan me luftëtarët e tyre nga Pogradeci në Pllocë, në Potgorije, Shëngjergj, Pojan, Pendavinj, hynë dhe në Korçë dhe valvitën flamurin kuq e zi me shkabën dykrenare. Ka qenë ruajtur një fotografi hyrja e tyre triumfuese, por pas ’45-sës, fotografia e Jonuzit u hoq. Atij i qe prishur biografia, edhe pse pat vdekur që më 1931.

Parimi i luftës së klasave do ta gjakoste familjen Kulla, duke u hequr të drejtën e jetës disa prej pjestarëve të saj, të tjerët i stërmundoi dhe i syrgjynosi kampeve të internimit dhe burgjeve.

Ja bilanci i masakrimit të kësaj familje:

Të pushkatuar

1-         Gani Kulla 1945

2-         Ajdin Kulla 1945

3-         Rapo Kulla 1945

4-         Fuat Kulla 1951(Varur në litar)

5-         Fazli Kulla 1951(Vdiq në burg gjatë torturave)

Të burgosur

1-Xhevit Kulla

2- Belul Kulla

3- Medi Kulla

4- Tefik Kulla

5-Hymet Kulla

6-Shaban Kulla

7-Ridvan Kulla

Pjestarët e tjerë të kësaj familje provuan jetën me apel nëpër kampet e internimit, punën e vështirë në zona të izoluara të Shqipërisë dhe mohimin e arsimimit të fëmijëve

Detaje nga një pjesë e vuajtjeve do të sjellë ditari i Xhevit Kullës, të cilin do ta botojmë në origjinal në numrin e ardhshëm…

Kristo Kirka, BASHKETHEMELUSI I VATRES DHA SHPIRT ME 28 PRILL….

by

Nga Dalip Greca/

Homazh për vatranët e martirizuar nga diktatura /

Federata Pan shqiptare e Amerikës Vatra dha gjithëçka për të shpëtuar Shqipërinë.Siç ka theksuar Faik Konica, një ndër shtyllat e Federatës në dhjetëvjeçarin e parë të Shekullit XX, sekretari i Komisionit të  bashkimit të shoqërive që vepronin në SHBA më  1912,-  “Vatra” mori përsipër të veprojë  në vend të shtetit të vdekur shqiptar.

Federata Panshqiptare e Amerikes “Vatra”, ka bërë punë të mëdha për Shqipërinë: Delegatët e Shqipërisë që i shërbyen çështjes kombëtare në  çastet më të vështira gjatë Luftës së Parë  Botërore e më pas, u financuan nga “Vatra”. Ishin harxhet e Vatrës ato që financuan jo vetëm diplomatët shqiptarë, por edhe miq të Shqipërisë si dhe agjensi të huaja të specializuara që punuan në ato vite për të propaganduar çështjen kombëtare shqiptare. Protestat e shumta, telegramet dhe deklaratat e organizuara nag Vatra në SHBA për mbrojtjen e çështjes shqiptare pranë kancelarive, konferencave, forumeve ndërkombëtare, qenë  jetike për kombin.

Sa për kujtesë të  lexuesëve, në gjuhën e shifrave shpenzimet e “Vatrës”  vetëm gjatë Luftës së Parë Botërore dhe pas saj arritën në 198.000.00 dollarë amerikanë, që për kohën ishin shuma të mëdha, ndërkohë qër shqiptarët s’arrinin të merrnin më shumë se 5-7 dollarë  në javë.

Një kontribut i çmuar i Vatrës ishte ai për zgjimin e kombit dhe ndriçimin e vetëdijes kombëtare. “Dielli” dhe Federatës “Vatra”, zgjuan nga plogështia shekullore jo vetëm shqiptarët e Amerikës, por edhe ata të Shqipërisë.Ndihma që dha” Vatra”  për arsimimin e shqiptarëve dhe kulturën kombëtare, janë të  pamohushme. Më shumë se 200 mijë tekste shkollore për shkollat shqiptare i sponsorizoi “Vatra”, ndërkohë që  nxiti botimin dhe përkthimin e dhjetëra veprave letrare, përkrahu materialisht dërgimin e studentëve shqiptarë në shkollat amerikane etj. Nga diaspora e Amerikës Shqipëria fitoi edhe Kishën Autoqefale Orthodokse, që u bë një nga shtyllat e forcimit të shtetit.

Pas Luftës së Parë  Botërore, si dhe në prag të Luftës së Dytë  Botërore, shumë prej vatranëve patriotë iu përgjigjën zërit të Atdheut,  lanë Amerikën për t’i shërbyer Shqipërisë. Disa prej tyre u ndëshkuan nga diktatura komuniste që u instalua në Shqipëri, pa qenë  fajtorë e pa u gjykuar si të atillë. Atdhetarët e orëve të para ranë në kurthin e diktaturës,e  cila shumëzoi me zero kontributin atdhetar dhe sakrificat e mëdha që ata kishin bërë për Shqipërinë.

Është jashtë çdo logjike që atdhetarizmi të shpërblehet me plumba apo me burgime të rënda. Ajo “Vatër” që i kishte paraprirë formimit të shtetit të munguar shqiptar, ajo VATER, që mbrojti Shqipërinë përmes Amerikës në Konferencën e Paqes, merrte shpërblimin e dhunshëm duke u hequr të drejtën për të jetuar vatranëve patriotë, vetëm e vetëm pse nuk kishin pranuar idologjinë vëllavrasëse komuniste. Tre nga delegatët themeltarë të Vatrës; që së bashku me komisionin e bashkimit, sollën krijimin e Federatës; Kolë Rodhja, Kristo Kirka dhe Koço Kosta, u ndëshkuan prej diktaturës vetëm pse nuk u bënë bashkëpunëtorë të saj. Editori i Bahri Omari u pushkatua pa iu provuar asnjë lloj fajësie, Aqile Tasi, që për tetë vjet kishte qenë zyrtar e kryetar i Vatrës si dhe editor i Diellit, dhe pat lënë Amerikën për të pranuar detyrën e drejtorit të Bibliotekës Kombëtare në Tiranë e për të kontribuar në shtypin shqiptar, u dërgua në burgun e Burrelit duke u shpërblyer në mënyrën më çnjerëzore për atdhetarizmin e tij. Kristo Kirka, kryetar i “Besa – Besën”,krahu i djathtë i Nolit në krijimin e Kishës Autoqefale Ortodokse Shqiptare, delegate i krijimit të Vatrës, kryetar i degës së Vatrës në Boston, nënkryetar i Federatës më 1915, manager i Diellit më 1912, deputet në Parlamentin shqiptar për katër vite, nënprefekt në Himarë dhe Bilisht, kryetar i bashkisë së Korçës, ironikisht shpërblehet duke e dërguar në qelitë e ferrit të Burrelit, ku shpirti atdhetar iu shua pa nxjerrë një shenjë pendimi për ç’kishte bërë për kombin. Tek do ta vajtonte atdhetarin e orëve të para, bashkëvuajtsi i tij, poeti i antidiktaturës Arshi Pipa, do të klithte dhimbshëm:

Vdiq flamurtari i moçëm! 

Çfaj kishte bërë Kolë  Tromara,kryetar i “Vatrës” më 1916,  kryetari i Vatrës më  1918, kryeministri i Shqipërisë,  që i kishte dhënë  Shqipërisë gjithëçka kishte të shtrenjtë? Po Andon Frashëri , editor i Diellit, Aqif Përmeti, menaxher i Diellit, Përse u ndëshkua Ali Kuçi, ai vatrani që u printe dhurusve për çështjen shqiptare duke dhuruar më shumë se të gjithë për shpëtimin e Shqipërisë nën thirrjen e imzot Nolit:”Jepni për Nënën”? Edhe shpirti i tij u shua në qelitë e errëta të dhunës.

Vatranët që kishin ndezur ëndërrën për mëvetësinë e Shqipërisë dhe kishin iluminuar shpirtrat e shqiptarëve për të ringjallur kombin e motit të  madh të Skënderbeut, u martirizuan për të mos e tradhëtuar idealin kombëtar. Në memorien e historisë ata do të  mbeten martirë të iedaleve kombëtare. 

ATDHETARI QE DHA FRYMEN E FUNDIT NE DITETHEMELIMIN E FEDERATES

Me 28 prill 1955 pushoi së rrahuri zemra e atdhetarit të orëve të para, një ndër themeltarët e Vatrës dhe krah i djathtë i Nolit në themelimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, Kristo Kirka. Jeta e atdhetarit u shua në burgun politik të Burrelit, një ndër më të egrit e diktaturës komuniste shqiptare. Atdhetarit të orëve të para edhe sot e kësaj dite nuk i janë gjetur eshtrat. Vatrani që kishte vënë jetën në themelet e atdhetarizmit ndëshkohej në mënyrën më çnjerëzore. Cili komb tjetër i ka ndëshkuar atdhetarët në mënyrë kaq të përbindshme?
Kristo Kirka pat ardhë në Amerikë që më 1904. Ai qe një ndër atdhetarët që iu përkushtua kombit dhe ishte me fat që pat miqësi e aktivitet të përbashkët me Fan S. Nolin, Faik Konicën, Sotir Pecin, Koço Kotën, Elio Tromarën e të tjerë. Që më 1906 ai iu përgjigj thirrjes së Sotir Pecit e Fan S. Nolit për të ndihmuar gazetën”Kombi” e para gazetë e shqiptarëve të Amerikës dhe jo vetëm dhuroi, por edhe mblodhi ndihma për të.
Kur Noli do të dorëzohej prift në Nju Jork, Kristo Kirka ishte në komisionin dëshmus të ortodoksëve, së bashku me Sotir Pecin, Vangjel Miller, Gaqo Dushi e të tjerë.
Më 1908 Kristo Kirka është zgjedhur kryetar i Shoqërisë Besa-Besën. Detyrë që duket se e ka mbajtë dhe më 1910, ç’ka e dëshmon një letër e Faik Konitzës, e 11 shkurtit të atij viti,kur kryente detyrën e  editorit të Diellit dhe i drejtohej me mesazhin”Shoqërisë Besa-Besën, kryetarit të palodhur të saj Kristo Kirka,pleqësisë së nxehtë, kurdoherë gati të bëjë detyrën e saj…”.

Kristo Kirka ishte delegate në të gjitha takimet themeluse të Federatës “Vatra” dhe në mbledhjen themeluse ai u zgjodh manager i Diellit.Ai kreu edhe detyrën e kryetarit të degës së Vatrës për Bostonin.
Atdhetari i përkushtuar gjatë të gjithë kohës ishte në krye të veprimtarive antigreke që organizonin shqiptarët e Amerikës. Madje në mitingun madhështor të 2 shkurtit 1913, në “Phoenix Hall” në Boston, organizuar nag Shoqëria Korçare “Arsimi” me përkrahjen e  “Vatrës” ai ishte drejtus  i mitingut kundër barabarizmave greke në jug të Shqipërisë.
Kristo Kirka sipas gazetës Dielli , 2 maj 1913, ishte në krye të një mitingu të organizuar në Boston në mbrojtje të kufijëve të Shqipërisë, reagim kundër vendimeve coptuse të Konferencës së Londrës.

Më 1914 ndodhet në Rumani dhe me delegacionin e shqiptarëve të Rumanisë shkon në Durrës dhe urojnë Princ Vidin. Po atë vit Kristo Kirkën e gjejmë në Korçë, ku komandanti hollandez, e emëron përgjegjës për punët publike. Gjatë përpjekjeve të grekëve për të aneksuar Korçën, Kristo Kirka ishte në krah të Themistokli Gërmenjit, me detyrë përgjegjës për mbrojtjen e postblloqeve të qytetit nga sulmet e andartëve grekë.Pas hyrjes së grekëve në Korçë, Kristo Kirka me atdhetarë të tjerë detyrohen të lënë vendin. Rikthehet sërish në radhët e Vatrës duke u bërë si më parë një përkrahës i zjarrtë i Nolit.Në janar 1921, Këshilli i Vatrës e ngarkon Kristo Kirkën përfaqësues të posaçëm të Vatrës në Shqipëri. Duke qenë një figurë që gëzonte besim në popull ai u zgjodh deputet i Korçës në Parlamentin Shqiptar për katër vite.Qeveria e Nolit e dërgoi konsull në Boston.
Në vitin 1933 riatdhesohet, caktohet nënprefekt në Himarë dhe më pas në Bilisht.Ishte i fundit kryetar bashkie i Korçës, para ardhjes në pushtet të komunistëve. Refuzoi ftesën për të marrë pjesë në Kongresin e Përmetit. Sapo komunistët hyjnë në Korçë, e arrestojnë, por e lirojnë pas një jave.Pas dy muajësh e propozojnë për kryetar fronti për popullaritetin që kishte; por sërish refuzon.Me 12 maj 1946 arrestohet dhe dënohet me 20 vjet burg. Pas 9 vitesh vuajtjesh në burgun e tmerrshëm të Burrelit, vdes, por trupi i tij nuk u kthehet familjarëve.Martiri mbeti edhe pa varr!
Poeti antikomunist, Arshi Pipa,bashkëvuajtës me Kristo Kirkën, do të shkruante aso kohe  elegjinë përjetësuse: ”Elegji për atdhetarin Kristo Kirka”. Në vargje shpërthen dhimbja për atdhetarin dhe mllefi për diktaturën:

Vdiq Flamurtari i moçëm!
Si rrojti: vdiq me nder.
I pastër, i devoçëm,
E pa u përkulë nji herë.

Ndër qela- usos t’Burrelit,
Me dhunën e tradhëtarit,
Me njoll’n e  kriminelit
Mbi ballin e atdhetarit

A u pezmatu, a u-lodh
Se ashtu u-shpërblye i pafati?
Se fëmija pranë s’ju ndodh
Se vorr, as vorr, nuk pati?

Nuk fali, nuk mallkoi.
Por kur fjala ju-pre
Ndigjuem qysh thellë ankoi:
“Për Flamur!…për Atdhe…!
Duke shfletuar kronikën e themelimit të Vatrës,nderojmë themeltarët dhe vatranët martirë që u persekutuan nga diktatura komuniste.Delegatët që themeluan Vatrën, Kolë Rodhja, Kristo Kirka, Koste Kosta,përfunduan burgjeve;ndërsa Bahri Omari, Kolë Tromara, Aqif Përmeti, u pushkatuan; në burg përfunduan edhe Aqile Tasi, Andon Frashëri e vatranë të tjerë…(DIELLI- Arkiv-Dielli)

FALEMINDERIT BIBLIOTEKES KOMBETARE PER INDEKSIN E KATALOGIMEVE TE SHKRIMEVE

by

GJURMET E SHKRIMEVE TE MIA NE ME SHUME SE 2 DEKADA, BASHKEPUNIM ME 17 GAZETA TE TIRANES,RRETH 300 SHKRIME TE BOTUAR/

dalipi ne kompjuter

Duke kërkuar në indeksin online të Blibliotekës Kombëtare në Tiranë, gjeta edhe gjurmët e shkrimeve të mia në me shume se 2 dekadat e pas viteve ’90. Shumë shkrime për dy dekadat e fundit janë shkruar në SHBA dhe janë botuar jo vetëm në gazetat Illyria(Gusht 1999- korrik 2009) dhe në Dielli që nga shtatori 2009-2019 , por pjesa më e madhe e tyre janë botuar edhe në Tiranë. Në disa prej gazetave i kam dërguar me dëshirën time pasi botoheshin këtu, por ka shumë syresh që paralelisht janë marrë nga më shumë se sa një gazetë. Ndjehem mirë se nuk kam munguar në Shqipëri, tek lexuesi im në këto dy dekada mërgim. Sic tregon indeksi i mëposhtëm numri i artikujeve te indeksuar ne katalogim eshte rreth 300, ndersa numri i gazetave në Shqipëri, përjashtuar ato të Kosovës është 17: Ora e Fjalës, Republika, Albania, Rilindja Demokratike, Gazeta Shqiptare, Koha Jone, Gazeta 55, Shekulli, Gazeta Sot, Gazeta “Tema”, Korrieri, Kult-Celesi, Standard, Ndryshe, Tirana Observer, Telegraf, Shqiptarja.com,Bulevard . I falenderoj të gjitha ato gazeta që i kanë vleresuar dhe botuar artikujt e mi.
Per miqtë e mi dhe veten po e publikoj indeksin e shkrimeve, thjesh për Kujtesë, jo per-Doni më për Belulin e Pëllumb Kullës….

– Artistes së Popullit i mohojnë pronat :[Vaçe Zela dhe familja e saj] / Dalip Greca- Republika. – Nr. 72, 25 korrik, 1995, f.5

– Kush e prishi imazhin e shqiptarëve në Greqi? : Sipas bisedës me minoritarin e emigruar në Greqi me 1990, Vangjel Loli / Vangjel Loli; Dalip Greca-Republika. – Nr. 47, 28 maj, 1995, f. 3

– Shteti nuk mund t’i braktisë qytetaret e vet!: Fshati “Pilot” katandiset në një grumbull barakash [Banorët e fshatit Kolsh të Kukësit, vendosur në Stravec të Lushnjes] / Dalip Greca-1996, shtator 18-Republika
– Larg parlamentit të marionetave :[Intervistë] / Dalip Greca-Koha jonë. – Nr. 35, 21 qershor, 1997, f.7
– KATOVICA- [Brenda pjesë nga fjalimi i Gorbaçovit në Katovicë në 1986] / Dalip Greca-Republika. – Nr. 141, 20 qershor, 1998, f.4-

– Një 33 vjeçar përkujton 20 vjetorin e arrestimit :[Artur Kice] / Dalip Greca-Republika. – Nr. 202, 13 korrik, 1996, f. 7

– Belortaja kthehet me Çmim Special nga Stambolli: [Karikaturisti Medi Belortaja] / Dalip Greca-Republika. – Nr. 245, 21 tetor, 1998, f.13

– Traktet që tronditën shtetin…. dhe historia e vajzës emigrante që nuk mund të kthehet në Shqipëri: [Ngjarja është e 11 marsit 1989, Tiranë. Xhuljeta Çuka, Petrit Ishmi, Alfred Berisha] / Dalip Greca-Republika. – Nr. 229, 14 nëntor, 1996, f. 7-

– Rrahman Uruçi – prijës popullor demokrat antifashist / Dalip Greca- 1995-Botoi- Myzeqeja- Nr. 5, F.6

– Divjaksja që i imponon vëmendje kryeqytetit :Studentja nga Divjaka, Brixhilda Ndini me tre librat poetik ka sfiduar moshatarët e vet kryeqytetas. Specialistët e kanë etiketuar si poete magjike / Dalip Greca-Botoi Ora e fjalës. – Nr. 140, 27 nëntor, 1995, f.2
– SOS Anija po mbytet / Dalip Greca-Republika. – Nr. 19, 27 janar, 1999, f.1, 3
– Mbijetesa e kombit, në rrezik / Dalip Greca-Republika. – Nr. 13, 19 janar, 1999, f.1, 6
– Fshatarët e Ballagatit tri herë të gënjyer / Dalip Greca- Republika. – Nr. 22, 19 mars, 1995, f.2
– Pesënjakët, braktisja e frikshme e shtetit / Dalip Greca-Republika. – Nr. 55, 10 mars, 1999, f.2

– Majko, i fshehur pas Nënë Terezes: [Projekti i VEVE për Qender bizneso-kulturor në qendër të Tiranës] / Dalip Greca- Republika. – Nr. 59, 14 mars, 1999, f.10

– Dora serbe trazon politikën shqiptare / Dalip Greca-Republika. – Nr. 134, 10 qershor, 1999, f.1, 3
– Në Shqipëri të besojnë kur gënjen: Në vend të përcielljes të librit “Një jetë fallco” [E autorit Luan Laze] / Dalip Greca- Republika. – Nr. 131, 6 qershor, 1999, f.9
– Fshatarët e Ballagatit, tri herë të gënjyer / Dalip Greca- Ora e fjalës. – Nr. 120, 20 mars, 1995, f.4

– Poeti që këndon dhimbjen e mërgimit :[Mbi librin “Gurë kundër erës” të poetit Gëzim Hajdari] / Dalip Greca-Republika. – Nr. 75, 1 gusht, 1995, f.7

– Kush po e ngre murin e Mitrovicës?: [Rreziku i ndarjes në Kantenc thërret për kujdes!] / Dalip Greca- Republika, Mars 7, 1999
OSBE shtyn “vrapin për Kushtetutën” / Dalip Greca-Republika. – Nr. 258, 5 nëntor, 1998, f. 1, 3
– Çmimi i marrëveshjes dhe gracka e demokratëve / Dalip Greca- Republika. – Nr. 301, 26 dhjetor, 1998, f.1,3
– Desidenca shqiptare – monopol i njerëzve që bien nga fiku / Dalip Greca
– Shtypi në kurth / Dalip Greca-Republika. – Nr. 282, 4 dhjetor, 1998, f.1,3
– Gjenerali i Atdheut, me eshtra të mërguara : [Abaz Kupi] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 80, 7 prill, 2000, f. 6
– Dosje e pazbuluar e Ahmet Zogut : Zogu – njeriu që fiset i bashkoi në komb, ndërsa kombit i dha shtetin / Dalip Greca- Albania. – Nr. 86, 14 prill, 2000, f. 6
– Flamurtari i moçëm, Kristo Kirka / Dalip Greca-Albania. – Nr. 101, 3 maj, 2000, f. 6-

– Uashingtoni i bën radiografinë politikës së Tiranës : [Nga takimi i parë i Albanian Forum, mbajtur në SHBA] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 79, 6 prill, 2000, f. 6
– Epilogu i një regjisori : [Viktor Stratobërdha] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 124, 30 maj, 2000, f. 10
– Si u vra Prof. Fehmi Agani truri i LDK-së : [Dëshmon i biri, Mentori] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 43, 23 shtator, 2000, f. 8
– Masakra çame : [Vështrime historike] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 145, 23 qershor, 2000, f. 10
– Marrëdhëniet pozitë-opozitë, turpi i Shqipërisë së sotme : Intervistë e shkrimtarit të shquar Ismail Kadare / Ismail Kadare; Dalip Greca-Albania. – Nr. 147, 25 qershor, 2000, f. 4

– Në penelin e Alush Shimës, Shqipëria… : [SHBA] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 163, 14 korrik, 2000, f. 10
– Të orientohemi nga Atdheu : [Zenun Halili me banim në SHBA] / Dalip Greca- Republika. – Nr. 50, 2 mars, 2000, f. 10
– Antonio Belushi : “Të mos strukemi në mbretërinë e harresës” : [Anton Belushi dhe aktiviteti i tij mes shqiptarëve jashtë atdheut] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 184, 4 gusht, 2000, f. 10

– Bisnesi amerikan i basketbollistit të “Dinamos” : [Lulzim Tela ndërton rrobaqepsinë SHBA] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 186, 10 gusht, 2000, f. 4

– Lufta për statujat e politikës…Politika jo gjithmonë e largon topin nga vetja për ta pasuar…- (Në prag të zgjedhjeve lokale) / Dalip Greca- Republika. – Nr. 8, 13 janar, 2000, f. 9

– Piktori i shpirtrave në Nju Jork : [Piktori Arben Morina] / Dalip Greca- Albania. – Nr. 61, 15 mars, 2000, f. 10

– Varen eshtrat e shqiptarëve nëpër sqepat e sqifterit … : Ali Asllani, atdhetari, diplomati, shtetari, këngëtari magjik i dashurisë, mjeshtri i përsosur i poezisë shqipe / Dalip Greca- Albania. – Nr. 254, 28 tetor, 2000, f. 10

– Familja DILO- Nga Sheperi në Amerikë : Historia tragjike e një familje me rrënjë tek Rilindja Kombëtare … : [Familja Dilo] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 270, 16 nëntor, 2000, f. 10

– Rugova : “Kosova e ka fituar pavarësinë, pritet vetëm akti formal i shpalljes” / Dalip Greca-Albania. – Nr. 270, 16 nëntor, 2000, f. 4

– Jemi t’birtë e Skënderbegut,… Qitni pushkë, o djelm të Malëcisë!: figura e Mehmet Shpendit në shtypin e kohës, në vargjet e poetëve dhe këngët e rapsodëve / Dalip Greca- Illyria. – Nr. 971, 15-18 shtator, 2000, f. 20-21

– Mid’hat Frashëri, profet e misionar i kohëve të reja : [Libri “Gjeniu i kombit”] / Uran Butka; Dalip Greca-Rilindja demokratike. – Nr. 2711, 10 dhjetor, 2000, f. 21

– Dy akuzat e mia për klasën politike / Ismail Kadare; Dalip Greca-Albania. – Nr. 32, 9 shkurt, 2001, f. 4

– Demokracia nuk presupozon pushtet të pazevëndësueshëm : [Intervistë me botuesin e gazetës “Illyria”] / Ekrem Bardha; Dalip Greca- Albania. – Nr. 85, 14 prill, 2001, f. 4

– Të mjekohesh nga kompjuteri : [Mjeku Rifat Latifi dhe idea e tij për krijimin e spitalit ndërkombëtar virtual elektronik të Kosovës] / Dalip Greca- Albania. – Nr. 88, 18 prill, 2001, f. 6
– Pse e kujtojnë shqiptarët Mbretin e tyre ? : [Ahmet Zogu] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 82, 11 prill, 2001, f. 4

– Sislej Xhafa mes pikturës dhe performancës / Dalip Greca- Koha. – Nr. 53, 1 prill, 2001, f. 25 – 29

– 100 vjet nga historia e një familje dhe pengu që nuk e tret koha : [Familja Lepenica] / Dalip Greca-Gazeta 55. – Nr. 147, 2 qershor, 2001, f. 20

– PD-ja të rishikojë marëdhëniet me SHBA-në : [Intervistë] / Pjetër Arbnori; Dalip Greca- Albania. – Nr. 283, 2 dhjetor, 2001, f. 4

– Koha për të konkuruar alternativat jo grindjet : [Me biznesmenin, botuesin e gazetës “Illyria” Ekrem Bardha] / Ekrem Bardha; Dalip Greca- Albania. – Nr. 18, 24 janar, 2002, f. 6

– Presidenti të vijë nga diaspora : Ish-kryeministri demokrat, komenton krizën politike në vend / Aleksandër Meksi; Dalip Greca-Albania. – Nr. 26, 2 shkurt, 2002, f. 4-

– Italiani që për 13 vjet mashtroi shtypin shqiptar dhe atë botëror / Dalip Greca-Illyria. – V. 12 Nr. 1118, 1-4 mars, 2002, f. 18

– Bomba në ambasadën sovjetike në Tiranë dhe zhdukja e mistershme e kolonelit që e denoncoi / Dalip Greca-Illyria. – V. 12 Nr. 1120-1121, 8-11, 12-14 mars, 2002

“Shqipëria i ka rihapur dyert e Zotit; Zoti nuk i braktis ata që besojnë në të” : Simpozium në qendrën “Nënë Tereza” pranë Kishës “Zoja e Shkodrës” ne Nju Jork / Dalip Greca- Illyria. – V. 12 Nr. 1147, 11-13 qershor, 2002, f. 30-31

– Një amerikan tregon aventurën shqiptare : [Pjestarë të Korpusit të Paqes në Shqipëri] / Dalip Greca- Illyria dhe -Albania. – Nr. 146, 23 qershor, 2002, f. 22

– Mihal Zallari : Atdheun dhe kombin t’i duam pa kondita! / Dalip Greca- Illyria. – Nr. 1140-1142, 17-27 maj, 2002

– Emigrantët, “delja e zezë” për politikën dhe median italiane / Dalip Greca-Albania. – Nr. 148, 26 qershor, 2002, f. 16 – 17

– 825 fëmijë të ngujuar nga gjaku / Dalip Greca-Albania. – Nr. 171, 23 korrik, 2002, f. 12 -13
– Vatra, zemra e lëvizjes kombëtare : [Beqir Meta “Federata Panshqiptare “Vatra”] / Dalip Greca- Albania. – Nr. 198, 23 gusht, 2002, f. 21

– Mirëkuptimi, sfida që krijon shpresë për të ardhmen e Shqipërisë : [Presidenti takohet me një komunitet gazetarësh shqiptarë në Nju York] / Alfred Moisiu; Dalip Greca–Albania. – Nr. 218, 15 shtator, 2002, f. 8 – 9

– Vajza shqiptare qe studion per mjeke….aktorja e re që u zbulua nga Stan Dragoti / Dalip Greca- Shekulli. – Nr. 20, 23 janar, 2003, f. 17

– Pena, revista e frymëzimit shqiptar : [Revistë e shkrimtarëve të diasporës] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 25, 2 shkurt, 2003, f. 20.

– Bashkim Muhedini : “Porta e futbollit, jeta dhe drama ime” / Dalip Greca- Albania. – Nr. 30, 8 shkurt, 2003, f. 22 – 23.

– Natë shqiptare në New York : [Spektakli- Inva Mula-Ardit Gjebrea- Pirro Cako] / Dalip Greca- Gazeta Sot. – Nr. 43, 26 shkurt, 2003, f. 20.

– Botohet “Pena” në Amerikë : Revista e shkrimtarëve në diasporë / Dalip Greca- Gazeta Tema. – Nr. 812, 4 shkurt, 2003, f. 12.

– Bashkim Muhedini : porta e futbollit u bë dera e jetës sime, ajo ishte dhe drama ime plot ankth / Dalip Greca-Illyria. – V. 13 Nr. 1206, 10-13 janar, 2003, f. 18-19

– Kledi Kadiu, ylli shqiptar i spektakleve italiane që ndërton ura miqësie mes dy brigjeve / Dalip Greca-Illyria. – V. 13 Nr. 1213, 4-6 shkurt, 2003, f. 16

Jeronim De Rada, pararendësi i Rilindjes Kombëtare, vigani i botës
italo- shqiptare, “vjen” në Amerikë, 100 vjet pas vdekjes Dalip Greca-Illyria. – V. 13 Nr. 1219, 28 shkurt – 3 mars, 2003, f. 23

– Poeti mes reales dhe absurdes : [Eqrem Basha, “Neither nor a song” ose “As plagë, as këngë”] / Dalip Greca- Albania. – Nr. 128, 3 qershor, 2003, f. 20 – 21

-Qerim Haxhiu, memoria e mërgatës shqiptare në Egjipt / Dalip Greca- Illyria. – V. 13 Nr. 1222, 11-13 mars, 2003, f. 24

– Mid’hat Frashëri, udhërrëfyes dhe shërbestar i kombit : me rastin e përvjetorit të lindjes, 25 mars 1880-25 mars 2003 / Dalip Greca- Illyria. – V. 13 Nr. 1226-1229, 25 mars – 7 prill, 2003

– Një letër e panjohur e Abas Kupit drejtuar ministrit të Punëve të Jashtme të Anglisë, Anthony Eden / Dalip Greca- Illyria. – V. 13 Nr. 1231, 11-14 prill, 2003, f. 24

– Historia e Amerikës vjen në shqip : Albana Mëlyshi, shkrimtarja, poetja, gazetarja që vendos ura lidhjeje me Shqipërinë dhe shqiptarët në botë / Albana Lifschin (Mëlyshi); Dalip Greca- Koha jonë. – Nr. 162, 15 qershor, 2003, f. 21.

– Djemtë e Abas Kupit rikthejnë tablonë e Luftës së II-të Botërore në Shqipëri : Julian Amery, oficeri anglez “flet” shqip për pozicionin e palëve në luftën e partizanëve, ballistëve dhe legalistëve kundër italianëve dhe gjermanëve / Dalip Greca- Illyria. – V. 13 Nr. 1242, 20-22 maj, 2003, f. 23

– Poeti Eqrem Basha, mes reales dhe absurdes, një zë i veçantë i poezisë shqipe / Dalip Greca-Illyria. – V. 13 Nr. 1244, 27-29 maj, 2003, f. 22

– Anton Çefa – poeti i disidencës së heshtur / Anton Çefa; Dalip Greca- Illyria. – V. 13 Nr. 1268, 22-25 gusht, 2003, f. 28

– Shuhet mjeshtri i instrumenteve muzikore që fitoi të drejtën për të konkuruar në Londër… / Dalip Greca-Illyria. – V. 13 Nr. 1274, 12-15 shtator, 2003, f. 24

– Dëshmia e rrallë e Gjekë Gjonlekës : Nënë Tereza u lut në gjuhën shqipe gjatë meshës me shqiptarët e Amerikës / Dalip Greca- Albania. – Nr. 173, 25 korrik, 2003, f. 18 – 19.

“Shqiptarët e Amerikës” i Vehbi Bajramit, enciklopedia e diasporës më të vjetër shqiptare / Dalip Greca- Illyria. – V. 13 Nr. 1292, 14-17 nëntor, 2003, f. 18-21

” Dilemat e mëdha” ballkanase që po shoqërojnë shenjtërimin e Nënë Terezës / Dalip Greca- Gazeta”Korrieri”. – Nr. 186, 9 gusht, 2003, f. 14 – 15.

– Një histori në tre shekuj : [Vehbi Bajrami, “Shqiptarët e Amerikës”] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 287, 5 dhjetor, 2003, f. 20 – 21.

– Sadik Rama nuk e ndërroi Atdheun për flori e grada / Dalip Greca- Illyria. – V. 14 Nr. 1321, 2-4 mars, 2004, f. 25

– A i dëgjon diaspora shqiptare këmborët e helenikëve të Amerikës?! / Dalip Greca- Illyria. – V. 14 Nr. 1325, 16-18 mars, 2004, f. 10

– Shtatë gjuhët e Frederik Ndocit : [artistët shqiptarë në SHBA] / Dalip Greca-Albania. – Nr. 181, 6 gusht, 2004, f. 20 – 21.

– Laureta Meçi, shqiptarja në “Shadow Kill” / Dalip Greca-Albania. – Nr. 186, 12 gusht, 2004, f. 18 – 19.

– Arbërori i parë që u mor me historigrafinë shqiptare : [Athanas Gegaj] / Dalip Greca-Gazeta “Korrieri” – Nr. 47, 26 shkurt, 2005, f. 14 – 15.

Lamtumirë Anthony Athanas legjenda shqiptare e Amerikës / Dalip Greca-Albania. – Nr. 125, 31 maj, 2005, f. 16 – 17.

– Marinsi shqiptar – hero i Amerikës, që u vra ditën e bombës në Nagasaki : 9 gusht 1945 – 9 gusht 2005, 60 vjet nga hedhja e bombës atomike në Nagasaki, Odise Koleka / Dalip Greca- Koha jonë. – Nr. 218, 9 gusht, 2005, f. 12 – 13.

– Teprimi me lirinë dhe histeria prodiktatoriale / Dalip Greca- Albania. – Nr. 245, 18 tetor, 2005, f. 14 – 15.

– Zbulimi japonez me “Prillin e thyer” : [studiuesi Kazuhiko Yamamoto njohu Kanunin përmes librit të shkrimtarit Ismail Kadare dhe botoi librin “Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore”] / Dalip Greca- Albania. – Nr. 247, 20 tetor, 2005, f. 14 – 15.

– Safete Juka, Dora D’Istria e mosnjohur nga shteti Shqiptar / Dalip Greca- Gazeta Tema. – Nr. 1643, 11 – 12 dhjetor, 2005, f. 16.

– Zemra e Nexhatit digjej për Shqipërinë… : duke përkujtuar Nexhat Peshkëpinë që ndërroi jetë në Detroit, shkurt 1970 / Dalip Greca- Republika. – Nr. 40, 19 shkurt, 2006, f. 10 – 11.

– Si u përgatit pushtimi i Shqipërisë dhe versioni i vrasjes së Mbretit Zog / Dalip Greca-Illyria. – V. 17 Nr. 1637, 10-12 april, 2007, f. 28-29

– Pushtimi i Shqipërisë u vendos që me 6-7 shkurt 1939 / Dalip Greca-Illyria. – V. 17 Nr. 1638, 13-16 April, 2007, f. 19

– Nënë Tereza u lut në gjuhën shqipe gjatë meshës me shqiptarët e Amerikës / Dalip Greca-Kult nga çelësi. – Nr. 153, 23 gusht, 2006, f. 23.

Odhise Paskali : artisti mit që krijoi në katër regjime / Dalip Greca-Illyria. – Nr. 1634, 30-2 prill, 2007, f. 36-37

– Shqiptarë, ruani familjen se ajo është më e pasur se Amerika! : [intervistë e Ipeshkvit të Kosovës] / Imzot Dodë Pashku Gjergji; Dalip Greca- Illyria. – 21-27 dhjetor, 2007, f. 10-11
– Blerim Destani, në një rol në Hollywood : po vjen “Koha e Kometës” me mesazhin: “Mos kërko luftën, ajo mund të të gjejë vetë ty” / Blerim Destani; Dalip Greca-Illyria. – Nr. 1709, 28-3 dhjetor-janar, 2007-2008, f. 24-25

– Duke përkujtuar Hysen Mulosmanajn : jeta dhe poezia e Hysen Mulosmanajt, testamenti, ku janë hipotekuar dashuria për atdheun, dhe pengu për Kosovën e lirë / Dalip Greca-
Illyria. – Nr. 1709, 28-3 dhjetor-janar, 2007-2008, f. 27

– Shqiptarja e parë që synon Parlamentin Evropian : prej tre vitesh Mirela Bogdani është anëtarësuar në Partinë Konservatore Britanike, dhe ka kapërcyer me sukses dy faza të konkurimit drejt Parlamentit Evropian / Mirela Bogdani; Dalip Greca- Illyria. – 8-10 janar, 2008, f. 34-35

– Ish kampioni i Shqipërisë, zv/trainer në SHBA : [intervistë me Janko Markon] / Janko Marko; Dalip Greca-Illyria. – Nr. 1726, 29-3 shkurt-mars, 2008, f. 38

– Kur mbi tryezat e OKB hidhej Çështja e Kosovës : intervistë me z. Pëllumb Kulla, ish kryetar i Misionit të Republikës së Shqipërisë pranë OKB në vitet 1993-1997 / Pëllumb Kulla; Dalip Greca- Illyria. – Nr. 1730, 14-17 mars, 2008, f. 29

– Lirio Nushi : Edhe në fund të botës do të them se jam shqiptar: këngëtari i denjë si ambasador i kulturës duke shpalosur artin shqiptar / Dalip Greca- Albania. – Nr. 65, 24 mars, 2007, f. 19.

– Formati botëror i regjisorit Pirro Mani : me rastin e 75 vjetorit të lindjes së regjisorit të madh të Teatrit Shqiptar / Dalip Greca- Albania. – Nr. 84, 15 prill, 2007, f. 23.

– Mjeshtri i madh Pëllumb Kulla fafenderon nga larg : [Presidenti i Shqipërisë dekoron Pëllumb Kullën me titullin e lartë “Mjeshtër i Madh”] / Pëllumb Kulla; Dalip Greca-Albania. – Nr. 99, 3 maj, 2007, f. 13.

– Odhise Paskali, artisti mit që krijoi në katër regjime : flet e bija e artistit :Ju tregoj sekrete e atit tim… / Floriana Paskali; Dalip Greca- Albania. – Nr. 143, 23 qershor, 2007, f. 10.

– Sikur ta meritonim Kadarenë president! / Dalip Greca- Albania. – Nr. 143, 23 qershor, 2007, f. 10.

– Ali Kuçi, vatrani që dha shpirt në hetuesinë e Beratit… : diktatura komuniste nuk i kurseu bashkëpunëtorët e bashkëluftëtarët e Nolit dhe të Konicës / Dalip Greca-Albania. – Nr. 179, 4 gusht, 2007, f. 18.

– Një lidhje shkrimtarësh shqiptare në Nju Jork : Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikane ndan çmimet letrare / Dalip Greca- Albania. – Nr. 183, 9 gusht, 2007, f. 21.

– Nano, bashkëpunëtor shumë i mirë i i Berishës : [ish – presidenti Moisiu flet për gazetën “Illyria” të Nju Jorkut] / Alfred Moisiu; Dalip Greca- Shekulli. – Nr. 2075, 11 tetor, 2007, f. 5.

– Kolec Traboini, “Bukuri shkodrane” dhe “Koha e Prostitutave” / Dalip Greca-Republika. – Nr. 264, 15 nëntor, 2007, f. 19.

– Kërkohet një klasë e re politike që të çojë Shqipërinë në BE : Mirela Bogdani konkurron në radhët e konservatorëve britanikë drejt Parlamentit Evropian / Mirela Bogdani; Dalip Greca- Republika. – Nr. 3, 10 janar, 2008, f. 10 – 11.

– Parashqevi Qiriazi, një grua mes diplomatëve burra në Konferencën e Paqes në Paris…. / Dalip Greca- Republika. – Nr. 12, 20 janar, 2008, f. 18.

– Qëndrimi ndaj hebrejve i bën nder kombit shqiptar : kur hebrejve ju kërcënohej jeta, shqiptarët u ofruan miqësinë sipas kodit të lashtë të besës / Dalip Greca- Republika. – Nr. 29, 9 shkurt, 2008, f. 14 – 15.

– Urat matanë dhe këndej oqeanit që ndërton Albana Mëlyshi Lifschin : [“Ura mbi oqean : tregime nga Amerika”] / Dalip Greca- Republika. – Nr. 59, 14 mars, 2008, f. 18.

– Kur Kongresisti Tom Lantosh vizitoi Kosovën dhe Shqipërinë komuniste : bisedë me aktivistin, i cili siç thotë ai ishte ndërmjetës i vizitës në Tiranë / Shaqir Gashi; Dalip Greca- Republika. – Nr. 66, 22 mars, 2008, f. 14 – 15.

– Testamenti i Safete Jukës si akt shqiptarie dhe leksion për shtetin shqiptar – Jeta dhe veprimtaria e Safete Jukës. Fondi prej 40 000 $ dhuratë për
Bibliotekën Kombëtare. Letra e motrës së S. Jukës, Lume Juka, drejtuar
drejtorit të këtij institucioni, z. Aurel Plasari. / Dalip Greca
Dielli. – V. 100 Nr. 2, , october, 2009, f. 17-18

– Dobrescu : “România a fost pentru albanesi o a doua patrie” : Intervistë me shkrimtarin rumun dhe studiuesin e gjuhës dhe letërsisë shqipe, Marius Dobrescu, për vëllimin me tregime “Atdheu prej dëbore” të shkrimtarit Ramiz Gjini. / Dalip Greca- Prietenul albanezului = Miku i shqiptarit. – Nr. 92, , Iunie, 2009, f. 20-22

– Pasardhësit e heronjve të “Lahutës së Malësisë” e zhvendosën betejën në Amerikë : [pasardhësit e Vocërr Balës] / Dalip Greca- Gazeta “Standard” – Nr. 945, 13 korrik, 2008, f. 18 – 19.

– Pasardhësit e heronjve të “Lahutës së Malësisë” e zhvendosën betejën në Amerikë : [pasardhësit e Vocërr Balës] / Dalip Greca-Standard. – Nr. 946, 14 korrik, 2008, f. 18 – 19.

– Çamëri moj Çamëri na mbeti loti në sy… veprimtaria që u organizua në Nju Xhersi nga Shoqata për të Drejtat e Njeriut “Çamëria” në SHBA / Dalip Greca-Gazeta “Ndryshe”. – Nr. 660, 9 korrik, 2008, f. 13.

– Shqiptarët në “Kohën e kometës” : [intervistë me aktorin mbi filmin e tij të fundit] / Blerim Destani; Dalip Greca- Gazeta Standard. – Nr. 987, 23 gusht, 2008, f. 18 – 19.

– Enver Shaska, nacionalisti që u burgos nga fashizmi dhe u shpall kriminel nga Enver Hoxha / Dalip Greca- Gazeta Standard. – Nr. 980, 17 gusht, 2008, f. 18 – 19.

– Operacioni i CIA-s dhe Mi6 kundër komunizmit : rrëfimi i parashutistit të mbijetuar, dëshmon nga Cleveland i Ohio-s, SHBA, / Zef Luka; Dalip Greca- Gazeta Standard. – Nr. 967, 4 gusht, 2008, f. 18 – 19.

– Historitë e grupit parashutist, që do të rrëzonte Enver Hoxhën : rrëfimi i parashutistit të mbijetuar, dëshmon nga Cleveland i Ohio-s, SHBA-II, / Zef Luka; Dalip Greca- Standard. – Nr. 968, 5 gusht, 2008, f. 18 – 19.

– Ramiz Dani, roja besnike e Abaz Kupit dhe shoqërues i anglezëve : [kujtimet e dy oficerëve anglezë: Julian Amery dhe David Smiley] / Dalip Greca-Standard. – Nr. 971, 8 gusht, 2008, f. 18.

– E vërteta e vdekjes së parashutistit që do të rrëzonte Enver Hoxhën : rrëfimi i parashutistit të mbijetuar, dëshmon nga Cleveland i Ohio-s, SHBA, III / Zef Luka; Dalip Greca-Standard. – Nr. 969, 6 gusht, 2008, f. 18 – 19.

– Ramiz Dani, roja besnike e Abaz Kupit dhe shoqërues i anglezëve : [kujtimet e dy oficerëve anglezë: Julian Amery dhe David Smaley] / Dalip Greca-Illyria, 2 Gusht 2008

– Dr. Fuad Myftia, shkodrani që udhëhoqi legalistët në emigrim për më shumë se 30 vjet / Fuad Myftia; Dalip Greca- Gazeta Standard. – Nr. 1016, 21 shtator, 2008, f. 18 – 19.

– Korrieri partizan në Oborrin e Mbretit : [Hajdar Tonuzi] / Dalip Greca-Standard. – Nr. 997, 2 shtator, 2008, f. 20 – 21.

– Hajdar Tonuzi i internuar në Korsikë me Abaz Ermenjin : [Hajdar Tonuzi] / Dalip Greca- Standard. – Nr. 998, 3 shtator, 2008, f. 20 – 21.

– Aventura drejt Italisë [dhe Egjiptit] : [Dr. Fuad Myftia, shkodrani që udhëhoqi ilegalistët në emigrim për më shumë se 30 vjet] / Fuad Myftia; Dalip Greca- Standard. – Nr. 1017, 22 shtator, 2008, f. 18 – 19.

– Si depërtoi agjenti i Sigurimit i shtetit shqiptar në udhëheqjen e lartë të legalistëve : [Dr. Fuad Myftia, shkodrani që udhëhoqi ilegalistët në emigrim për më shumë se 30 vjet] / Fuad Myftia; Dalip Greca- Standard. – Nr. 1018, 23 shtator, 2008, f. 18 – 19.

– Njëmbëdhjetë kongreset e legalistëve në emigrim : [Dr. Fuad Myftia, shkodrani që udhëhoqi ilegalistët në emigrim për më shumë se 30 vjet] / Fuad Myftia; Dalip Greca- Standard. – Nr. 1019, 24 shtator, 2008, f. 18 – 19.

– ” Kulla”, fisi që u ndëshkua se priti Mbretin kur la Shqipërinë / Dalip Greca- Standard. – Nr. 1002, 7 shtator, 2008, f. 20 – 21.

– Si e masakruan komunistët familjen Kulla / Dalip Greca-Standard. – Nr. 1003, 8 shtator, 2008, f. 20 – 21.

– Historia e dhimbshme e familjes Çoku / Dalip Greca-Standard. – Nr. 1032, 7 tetor, 2008, f. 18 – 19

– Historia e dhimbshme e familjes Çoku-2 / Dalip Greca-Standard. – Nr. 1033, 8 tetor, 2008, f. 18 – 19.

– Fati i mbrapshtë, por poezi me fat : [Vaid Hyzoti, “Jemi të pandehur”] / Dalip Greca-Albania (“Albania e vogël”, suplement). – Nr. 44, 2 nëntor, 2008, f. 19.

– 100 vjetori i Kongresit të ABC-së u përkujtua në Nju Jork / Dalip Greca-Republika. – Nr. 275, 22 nëntor, 2008, f. 16.

– Kombi ndihet krenar me diasporën shqiptare në Amerikë / Flamur Gashi; Dalip Greca-Republika. – Nr. 296, 18 dhjetor, 2008, f. 16 – 17.

– I mbijetuari : Ju rrëfej çetën antikomuniste të Kurbinit / Bardhok Ndreu; Dalip Greca-Standard. – Nr. 1111, 26 dhjetor, 2008, f. 18 – 19.

– Sigurimi i dha Zefit helm që të helmonte Mark Pirolin : familja Qypi e Kurbinit, që humbi 9 pjesëtarë në luftën kundër komunizmit / Bardhok Ndreu; Dalip Greca-Standard. – Nr. 1112, 27 dhjetor, 2008, f. 20 – 21.

– Pengu i madh i të birit të Abaz Kupit : dëshmi dhe kujtime për jetën e Abaz Kupit dhe të birit të tij Fatbardh Kupi / Dalip Greca-Standard. – Nr. 1134, 23 janar, 2009, f. 18 – 19.

– Kur Fan Noli bënte paqe me Mbretin Zog : [marrëdhëniet e Ahmet Zogut me anëtarët e shoqërisë “Vatra” në SHBA, qëndrimi i Faik Konicës dhe ngjarjet që pasuan në fund të viteve ’50] / Dalip Greca-Shekulli. – Nr. 2549, 11 shkurt, 2009, f. 22 – 23.

– Kur artisti i bindet fatit dhe jeton me shpresa / Zoi Shyti; Dalip Greca- Shekulli. – Nr. 2560, 22 shkurt, 2009, f. 23.

– Leka Zogu pritej si “Mbret” në Amerikë : [vizita e Leka Zogut në SHBA me anëtarët e shoqërisë “Vatra” në vitin 1967] / Dalip Greca-Shekulli. – Nr. 2554, 16 shkurt, 2009, f. 20 – 21.

– A mundet ky shekull ta shpallë shenjtë Imzot Nolin? : [veprimtaria që u organizua në varrin e Fan S. Noli me rastin e 100 -vjetorit të Meshës së parë në gjuhën shqipe] / Dalip Greca-Republika. – Nr. 46, 26 shkurt, 2009, f. 18 – 19.

–
– Jonuz Ndreu, Dibrani që shërbeu në ushtrinë amerikane, nga SHBA-ja në Gjermani : [Jonuz Ndreu] / Dalip Greca- Standard. – Nr. 1216, 16 prill, 2009, f. 18 – 19.

– Si e bëri kadri Hazbiu agjent në këmbim të jetës së vëllait [Pertef Agaj] : ditari i Reshat Agajt / Dalip Greca- Standard. – Nr. 1233, 3 maj, 2009, f. 18 – 19.

– Takimi me Kadri Hazbiun : -E more Reshat, a e fitove luftën? : [Si e bëri Kadri Hazbiu agjent në këmbim të jetës së vëllait Pertef Agaj, ditari i Reshat Agajt] / Dalip Greca-Standard. – Nr. 1234, 4 maj, 2009, f. 18 – 19.

– Rrefimi: Vasil Mano spiunoi shokët, por e vranë bashkë me ta : [Si e bëri Kadri Hazbiu agjent në këmbim të jetës së vëllait Pertef Agaj, ditari i Reshat Agajt / Dalip Greca-Standard. – Nr. 1235, 5 maj, 2009, f. 18 – 19.
-Muajt e ferrit në Kënetën e Maliqit : [Si e bëri Kadri Hazbiu agjent në këmbim të jetës së vëllait Pertef Agaj, ditari i Reshat Agajt] / Dalip Greca-Standard. – Nr. 1236, 6 maj, 2009, f. 18 – 19.
– Takime me vëllanë peng para arratisjes në Greqi, ku u njoh me Hamit Matjanin : [Si e bëri Kadri Hazbiu agjent në këmbim të jetës së vëllait Pertef Agaj, ditari i Reshat Agajt] / Dalip Greca- Standard. – Nr. 1237, 7 maj, 2009, f. 10 – 11.
– Rrëfehet tek amerikanët : sigurimi më ka mbujtur vëllanë peng : [Si e bëri Kadri Hazbiu agjent në këmbim të jetës së vëllait Pertef Agaj, ditari i Reshat Agajt] / Dalip Greca-
Standard. – Nr. 1238, 8 maj, 2009, f. 18 – 19
-Kadri Hazbiu i shkruan në SHBA me emër të rremë : [Si e bëri Kadri Hazbiu agjent në këmbim të jetës së vëllait Pertef Agaj, ditari i Reshat Agajt] / Dalip Greca-Standard. – Nr. 1240, 10 maj, 2009, f. 18 – 19.

– Gazeta “Dielli”, pas një mungese dyvjeçare, tashmë e përmuajshme / Dalip Greca; Astrit Lulushi- Zeri i Amerikes- Republika. – Nr. 206, 2 shtator, 2009, f. 18.

– Përkthimi i parë i kujtimeve të Ismail Qemalit është kryer nga Reshat Agaj : ju tregoj vlonjatin që solli i pari në gjuhën shqipe “Kujtimet” e Plakut të Vlorës / Dalip Greca- Gazeta -55. – Nr. 4, 8 janar, 2010, f. 15.

– Ekspozita e piktorit Nazmi Hoxha u fal buzëqeshje njujorkezëve : një udhëtim me penel përmes stinëve në Nju-Jork / Dalip Greca- Gazeta DIELLI, Gazeta “Metropol”. – Nr. 2035, 19 prill, 2010, f. 22.

– Dyluftimi Noli-Konica, “Dielli” : Fan Noli, bolsheviku republikan : [përmes gazetës “Dielli’] / Dalip Greca-Standard. – Nr. 1525, 25 prill, 2010, f. 10 – 11.
– ” Vetëvrasja” politike e Nolit, admiroi paradën e ushtrive të Stalinit [1927] : [përmes gazetës “Dielli’] / Dalip Greca- Standard. – Nr. 1526, 26 prill, 2010, f. 18 – 19.

– ” Dorëzimi” pa kushte i Nolit dhe paqja me Konicën : [përmes gazetës “Dielli’] / Dalip Greca- Standard. – Nr. 1527, 27 prill, 2010, f. 14 – 15.

– Kur atdhetarizmi ndëshkohej me plumba : [98 vjetori i themelimit të Federatës Panshqiptare “Vatra”] / Dalip Greca- GAZETA 55. – Nr. 135, 19 maj, 2010, f. 6.

Gazeta “Dielli”, shkollë e shtypit të lirë për gazetarinë shqiptare / Dalip Greca- Republika. – Nr. 166, 22 korrik, 2010, f. 14 – 15.

Operacioni i CIA-s dhe Mi6 kundër Shqipërisë : flet nga SHBA një nga parashutistët e dërguar në Shqipëri nga CIA / Zef Luka; Dalip Greca-Tirana observer. – Nr. 494, 17 gusht, 2010, f. 10 -11.

– ” Ju rrëfej si na futi në kurth Sigurimi i Shtetit” : flet nga SHBA një nga parashutistët e dërguar në Shqipëri nga CIA / Zef Luka; Dalip Greca- Tirana observer. – Nr. 495, 18 gusht, 2010, f. 10 -11.

– ” E vërteta e vdekjes së Alush Lleshanakut” : flet nga SHBA një nga parashutistët e dërguar në Shqipëri nga CIA / Zef Luka; Dalip Greca- Tirana observer. – Nr. 496, 19 gusht, 2010, f. 10 -11.

– Historia e marinsit nga Vunoi që luftoi për amerikanët në Japoni : kush janë shqiptarët që kanë rënë për luftërat e SHBA-ve / Dalip Greca-Tirana observer. – Nr. 524, 21 shtator, 2010, f. 10 – 11.

– Shuhet prof. Peter R. Prifti, ndër të fundit e kohës noliane / Dalip Greca- Gazeta Dielli, Gusht 2010

– Poezitë e Faslli Halitit botohen në New York / Dalip Greca-Gazeta “Metropol” – Nr. 2149, 2 shtator, 2010, f. 18 – 19.

– Shqiptarët e Amerikës e shpallën shenjtëreshë Nënë Terezën, që në vitet ’80-të / Dalip Greca- Republika. – Nr. 32, 10 shkurt, 2011, f. 18.

– Kristo Floqi, i harruari bashkëthemelues i “Vatrës” dhe editor i “Diellit” : në prag të 100 vjetorit të “Vatrës” / Dalip Greca- Gazeta 55. – Nr. 277, 6 tetor, 2011, f. 6.

Kristo Floqi, i harruari bashkëthemelues i “Vatrës” dhe editor i “Diellit”2 : në prag të 100 vjetorit të “Vatrës” / Dalip Greca-55. – Nr. 278, 7 tetor, 2011, f. 8.

– Zbardhet enigma e Himnit të federatës “Vatra” : cilët ishin krijuesit e himnit të Federatës / Dalip Greca-Gazeta 55. – Nr. 280, 9 tetor, 2011, f. 6.

– Avokati shqiptar, në radhët e avokatëve milionerë në ShBA / Ylber Dauti; Dalip Greca-Gazeta “Telegraf” – Nr. 304, 19 dhjetor, 2011, f. 24-25.

– Nelo Dizdari, editori i Diellit, gazetari i parë shqiptar i diplomuar në SHBA : 100 vjet Federata “Vatra” / Dalip Greca- Gazeta 55. – Nr. 300, 29 tetor, 2011, f. 8.

– Pj II- Nelo Dizdari, editori i Diellit, gazetari i parë shqiptar i diplomuar në SHBA : 100 vjet Federata “Vatra” / Dalip Greca–55. – Nr. 301, 30 tetor, 2011, f. 14.

– Ja përse shqiptarët e Amerikës duhet të mblidhen rreth “Vatrës” 100 vjeçare / Dalip Greca-55. – Nr. 27, 31 janar, 2012, f. 4.

– Kujtojmë Kostë Çekrezin, gazetarin që e bëri “Diellin” të përditshëm : (Kostë Çekrezi 1892 – 1959) / Dalip Greca-55. – Nr. 30, 3 shkurt, 2012, f. 6.

– PJ II- Kujtojmë Kostë Çekrezin, gazetarin që e bëri “Diellin” të përditshëm : (Kostë Çekrezi 1892 – 1959) / Dalip Greca- 55. – Nr. 31, 4 shkurt, 2012, f. 18.

– Pj III- Kujtojmë Kostë Çekrezin, gazetarin që e bëri “Diellin” të përditshëm : (Kostë Çekrezi 1892 – 1959) / Dalip Greca-55. – Nr. 32, 5 shkurt, 2012, f. 14.

– Gjon Mili, i madh si fotograf, por edhe si patriot : letra e përkthyer në shqip nga origjinali që ruhet në arkivin e Federatës “Vatra” / Dalip Greca-Telegraf. – Nr. 76, 2 prill, 2012, f. 18.

– Kostë Çekrezi, një kapacitet intelektual që nuk u vlerësua kurrë për ato që bëri për Shqipërinë : [gazetari, përkthyesi, shkrimtari] / Dalip Greca- Telegraf. – Nr. 78, 4 prill, 2012, f. 14 – 15.

– Një foto e rrallë dhe 100 – vjetori i themelimit të Vatrës : takim me Presidentin Wilson gjatë homazheve në varrin e presidentit të parë të Amerikës, George Washington. Krahas përfaqësuesve të Kombeve të tjerë edhe Fan Noli / Dalip Greca-Shqiptarja.com. – Nr. 34, 12 shkurt, 2012, f. 19.

– Historia e gazetës “Dielli” që u bë 103 vjeç ! / Dalip Greca-Tirana observer. – Nr. 859, 16 shkurt, 2012, f. 8.

– Sot ditëlindja – Dielli u bë 103 vjeç : [përvjetori i gazetës Dielli] / Dalip Greca-55. – Nr. 45, 18 shkurt, 2012, f. 22 – 23.

– Historia e Kostë Çekrezit, antizogistit që pati kundërshtarë Faik Konicën dhe Fan Nolin : [gazetari, përkthyesi, shkrimtari] / Dalip Greca- Tirana observer. – Nr. 866, 24 shkurt, 2012, f. 10 – 11.

– Tonin Mirakaj i “Vatrës” që priti presidentët e Shqipërisë në Amerikë : është një nga aktivistës e shoqatës “Vatra” dhe komunitetit shqiptar në kontinentin e largët / Dalip Greca-Telegraf. – Nr. 138, 19 qershor, 2012, f. 18 – 19.

– Nelo Dizdari, editori i Diellit, gazetari i parë shqiptar i diplomuar në SHBA : 100 vjet Federata “Vatra” / Dalip Greca- 55. – Nr. 299, 28 tetor, 2011, f. 8.

– Nelo Dizdari, editori i Diellit, gazetari i parë shqiptar i diplomuar në SHBA : 100 vjet Federata “Vatra” / Dalip Greca- Telegraf. – Nr. 113, 17 maj, 2012, f. 16

– Nelo Drizari : gjuhëtar, përkthyes dhe… / Dalip Greca-55. – Nr. 298, 27 tetor, 2011, f. 6.

– Kronika e vonuar e një vdekje të papritur : më 11 dhjetor 1947, 65 vite të shkuara, u nda nga jeta Vasil Pani, ish-kryetar dhe arkëtar i Vatrës, ish luftëtar i çetës së Themistokli Gërmenjit / Dalip Greca-55. – Nr. 343, 13 dhjetor, 2012, f. 6.

– Si e rilinda gazetën “Dielli” të Nolit e Konicës : kryeredaktori i gazetës flet për median dhe organizatën “Vatra” / Dalip Greca; Raimonda Moisiu-Tirana observer. – Nr. 2337, 25 janar, 2013, f. 10 – 11.

– Prof. Nelson Çabej, shqiptaro-amerikani që ka tronditur opinionin shkencor me teorinë e tij të evolucionit / Dalip Greca-Telegraf. – Nr. 185, 8 gusht, 2013, f. 10 – 11.

– Vatra dhe vizita e Mehmet Shehut në New York, përleshja e shqiptarëve me grekët / Dalip Greca-Republika. – Nr. 199, 14 shtator, 2013, f. 16 – 17.

– Venizellos i hodhi benzinë zjarrit dhe Mehmeti u kthye krejtësisht i vetmuar : shqiptarët e Amerikës harrojnë Mehmet Shehun dhe i vërsulen grekërve : [shtator 1960, manifestim proteste i shqiptarëve para Kombeve të Bashkuara] / Dalip Greca-Telegraf. – Nr. 202, 25 gusht, 2013, f. 14 – 15.

– Zbulohet letra e “Vatrës” për Mehmet Shehun : letra e botuar para se të shkonte në OKB. Si u hakmor Mehmet Shehu me vatranët e Nju Jorkut përmes Radio-Tiranës. Historia e panjohur e tri kryengritjeve që u bën kundër Shehut në vitet ’60 / Dalip Greca-Shqiptarja.com. – Nr. 202, 27 gusht, 2013, f. 12 – 13.

– Si e denoncuan Mehmet Shehun për krimet në OKB : [Nju-Jork 1960, manifestim proteste i shqiptarëve] / Dalip Greca-Shqiptarja.com. – Nr. 203, 28 gusht, 2013, f. 20 – 21.

– Konica, letër Nju York Tajmsit : nuk mbulohen të gjitha gratë shqiptare : Konica reagon ndaj gazetës prestigjioze. Ishte koha kur shtypi amerikan po shkruante për Shqipërinë si për një vend musliman fanatik / Dalip Greca-Shqiptarja.com. – Nr. 16, 23 janar, 2014, f. 19.

– Përkujtohet me nderim Abaz Kupi në Nju York / Dalip Greca- Gazeta 55. – Nr. 8, 14 janar, 2014, f. 6 – 7.
– Asgjë e re në deklaratën e Servet Pëllumbit për Ramiz Alinë, Gorbaçovin dhe Katovicën shqiptare : Tomorr Malasi e ka publikuar 15 vjet të shkuara dokumentin e Katovicës shqiptare të Ramiz Alisë në gazetën “Republika”… / Dalip Greca- Republika. – Nr. 227, 17 tetor, 2013, f. 15.

– KADARE- Viti 2001 : takimi i fshehtë Nano-Kostunica gjë e keqe : asnjë lider partiak s’ka mandate të përfaqësojë shtetin / Ismail Kadare; Dalip Greca-Telegraf. – Nr. 126, 4 qershor, 2014, f. 10 – 11.

– Dr. Agim Leka, mjeku që kuroi plagët e kombit dhe shërbeu për 50 vjet shqiptarëve të Amerikës / Dalip Greca-Telegraf. – Nr. 133, 12 qershor, 2014, f. 16 – 17.

– Keqardhje për gazetarinë e sotme : rrëfim ekskluziv i ish-sportistit / Gavrosh Levonja; Dalip Greca-Telegraf. – Nr. 252, 23 tetor, 2014, f. 10 – 11.

– Lirika fushore : poezi / Baki Nezha; Dalip Greca- Parathenie- Botoi – Mendimi i lirë, 1995
– Udhëtim në historinë amerikane / Albana Lifschin (Mëlyshi); Dalip Greca-Republika)
– Shqiptarët e Amerikës / Vehbi Bajrami; Dalip Greca, Illyria,
– Vëllai i pengut : ditar i mbajtur në Amerikë / Reshat Agaj; Dalip Greca-Vlorë : Europrint, 2009-
– Paskal Milos i vjedhin pallton në Ambasadën Shqiptare në Ankara : Intimitete, flirte, incidente të delegacionit presidencial në Turqi. / Dalip Greca-Republika. – Nr. 36, 15 shkurt, 1998, f.10
***
SHKRIME NGA ORA E FJALES 1991-1996
– Une nuk i mbaj meri Atdheut- Ora Fjales,11 Tetor 1991- Dalip Greca & Prenjo Imeraj

-Zoti Ju dhashte! – Dalip Greca- Ora e Fjales, 27 Djetor 1991

– Opozita nuk Premton Parajsen, por do te beje Shqiperine-Ora e Fjales- 24 Janar 1992

-Kombi ne provim perballe Demokracise-Ora e Fjales- 7 Shkurt 1992

-Mos e Vrisni Demokracine!- Dalip Greca- Ora e Fjales- 6 Mars 1992

-C’deshen Portretet e Enverit ne Pluk? Dalip Greca- Ora e Fjales, 6 Mars dhe 13 Mars

-Jemi kunder Bejlere te Kuq!- dalip Greca-Ora e Fjales, 13 Mars 1992

– Demokracia do te fitoje- Dalip Greca- Bisede me shqiptaro-Amerikanin Adem Rushit- Ora e Fjales-13 Mars 1992

– Kur Nderron duart Pushteti- Dalip Greca- Ora e Fjales- Qershor 1992

– Nena Ime Doli Njerke– Guzhina e Beogradit Gatuante Edhe Per Tiranen…Dalip Greca , Ora e Fjales Qershor 1992

– Ata qe vrane Friken dhe ata qe vrane Shpirtin- Dalip Greca, Ora e Fjales, Qershor 1992

– Gorbacovi dhe Jaruzeski Po shkruajne Kujtimet, Po Ramizi cafre do te shkruaj?- Ora e Fjales-Gusht 1992
– Partite jane shume, Shqiperia eshte vetem Nje- Dalip Greca Gusht 1992.
– Kush i hodhi ne Greven e Urise Ballgatasit?- Dalip greca-Ora e Fjales-19 Mars 1993
– Kush e dogji dhe e shkaterroi Lushnjen? -Dalip Greca- Ora e Fjales- 18 qershor 1993
– Ores se Fjales kerkojne t’i heqin Fjalen!-Dalip Greca-Ora e Fjales- 20 Korrik 1993
– E burgosen pse kerkoi te jetoje- Dalip Greca- 20 Korrik 1993
– Kronike e vonuar e nej vdekje tragjike- Dalip Greca- Ora e Fjales- 2 Gusht 1993…
– Mesazhe Paqeje ne Kohe nervoze- Ora e Fjales, 31 Gusht 1993
– Nje Grua Paralajmeron- Do te Digjem me Benzine po me nxoren nga shtepia- Ora e Fjales- 14 Shtator 1993
–
Bisede me Visar Zhitin- Dalip Greca: Ne jemi Antifunerali qe po sjellim Konicen nga varri i harrimit-Ora e Fjales-10 nentor 1993

– Si tek Maria Oktober- Dalip Greca- Ora e Fjales- 2 Prill 1994

– Lushnja kundershton Qeverine- Ora e Fjales Gush 1994

– Kushtetuta nuk i shpetoi Kurthit Politik- Ora e Fjales- 11 Nentor 1994

– Mbjellja e Vetetimave e Visar Zhitit- D. G”Ora e Fjales” Dhjetor 1994

– Bomba Plasi ne Durres, Tymi ne Lushnje- Dalp Greca- Myslym Murrizi, mbahet Peng- Ora e Fjales- 11 Shkurt 1995
– Pakti i se Djathtes-Dalip Greca- Ora e Fjales- Shkurt 1995

– C.I.C.A.L, Ambasador i dy Brigjeve- Bisede me Frfanko Bruno(D greca)-Ora e fjales nr 118, 25 Shkurt 1995

-Hija e Blerimit nuk tremb njeri ne Lushnje- dalip greca-Ora e fjales- Mars 1995

– Para qe pikojne gjak- Dalip Greca-vMars 1995

– Ka Pushtetare qe nuk duan t’i shohin me sy ish te persekutuarit- dalip greca-Bisede me Deputetin Esat Coku. Ora e Fjales Prill 1995

– Bisede me Sabri Godon: Askush nuk niset ne Lufte per te humbur- dalip Greca -Ora e Fjales -Prill 1995
– Deputete e pushtetare t’i kerkojini falje mesuses Liri Kazazi-dalip Greca- Ora e Fjales 1 Korrik 1995-

– Nga Brindisi ne Torino, mes emigranteve shqiptare ne Itali-Dalip Greca-Ora e Fjales, Gusht 1995

– 19 vjet pas aventures qe e coi ne qeli kur ishte 13 vjec- dalip Greca- bisede ma Artur Kice-Ora-nentor 1995

– Etiketojne Komunist edhe Ylberin pse ka ne spekter edhe ngjyren e kuqe- Bisede me poetin(ish kulak) Sherf Bali-dalip Greca- Ora e Fjales-10 Dhjetor 1995
* Natyrisht ne ktalogim mungojne shume shkrime te botuara si ne Illyria ashtu edhe ne Dielli.

SHKOLLAT SHQIPE DHE MËSUESIT SHQIPTARË TË ÇAMËRISË

by

Shkruan: Adil FETAHU/

Vetë lavdërohemi, por edhe studjues e historianë të huaj e pranojnë se Shqiptarët, si pasardhës të pellazgëve, ilirëve e arbënorëve, janë raca dhe populli më i lashtë në Ballkan dhe në Europë, që dikur kishte një shtrirje të gjërë. Përkundër kësaj, në historinë më të re kemi ngelur ndër popujt më të prapambetur në Europë, në pikëpamje ekonomike, sociale, arsimore, shkencore e kulturore. Kjo prapambetje jona është pasojë e pushtimeve të perandorive dhe fuqive të huaja pas rënies së Mbretërisë Ilire, tkurrjes së hapësirës jetësore dhe zhvillimit të vonshëm të shkollimit dhe arsimit në gjuhën amtare, shqipe.Në kohën e Perandorisë Osmane, hapësira etnolinguistike homogjene shqiptare shtrihej nga Sutomore dhe Pazari i Ri deri në Gjirin e Prevezës (në vijën veri-jug), dhe nga deti Adriatik dhe Joni deri në Preshevë (në vijen perëndim-lindje). Në këtë hapësirë etnolinguistike bënë pjesë edhe Çamëria dhe i tërë Epiri, deri në Artë e Prevezë, i banuar me shqiptarë autoktonë. Gjuha shqipe e popullit të Çamërisë dhe Epirit është një dialekt i shqipës që ka ruajtur format arkaike qysh prej gjuhës ilire, të cilën poeti ynë i madh Naim Frashëri e quanë “gjuhë e perëndive”: “Eni vjen pej Çamërie/, me ato milëra fjalë/e me gjuhë Perëndie”.

Sami Frashëri, në Enciklopedinë e tij (1889), kur bënë fjalë për Shqipërinë, në zërin “Arnavutlluk”, shkruan: “Bregu jugperëndimor i Shqipërisë thirret Çamëri. Ka pamje parajse, me ullinj, portokalle, limona e kullota të bukura dimërore. Në brendi ka lugina shumë të bukura midis maleve, pllaja e fusha të larta, siajo e Janinës”. Ndër të tjera, Samiu thotë: “Viset më të begatshe të Shqipërisë janë fushat e Myzeqesë (1000 km/katrore), ndërsa më e  bukura është Çamëria (5000 km/katrore)”.

Historia e Çamërisë është e dhembshme, por edhe krenare, me personalitete të shquara që kanë dritësuar dhe i kanë dhënë lavdi vendit dhe kombit, prej historisë së lashtë  e deri në historinë më të re. Nuk ka një vend tjetër në botë kaq i vogël, që i t’i ketë dhënë njerëzimit aqë shumë figura të shquara,  të përmasave botërore, e të profileve të ndryshme, sikur ka dhënë Çamëria në tremijë vjetët e fundit të historisë.

Çamëria, i tërë Epiri dhe pjesa më e madhe e territorit shqiptar ra nën pushtimin e Perandorisë Osmane në vitin 1449. Pushtimi osman shkaktoi valë të migrimit të popullsisë së Çamërisë dhe gjithë Epirit, në drejtim të ishujve të Greqisë dhe në Itali (Arbëreshët).  Megjithatë, Çamëria deri në vitin 1944 është dominuar nga popullsia autoktone shqiptare, veçse pa të drejta elementare kombëtare për gjuhën, arsimin dhe kulturën e vet, e shtypur nga regjimet fashiste të  Greqisë. Sipas statistikës turke, në vitin 1910 Sanxhaku i Çamërisë kishte 72999 banorë, prej të cilëve 60897 ishin Myslimanë dhe 29593 Ortodoks (A.Baltuçi). Ndërsa sipas statistikës greke, në vitin 1937 Çamëria kshte 279 fshatra, me 112619 banorë, nga të cilët vetëm 20200 ishin grekofonë.

1.Politika arsimore e Perandorisë Osmane  Pas reformave të Tanzimatit, me një Rregulloren për Arsimin  e Përgjithshëm (1869), arsimi u fut në mbrojtje të shtetit, do të thotë se shkollat themelohen, financohen dhe mbikqyren nga shteti, ndonësese lejoheshin edhe shkolla private. Rregullorja përcaktonte  që në  çdo fshat të ketë shkollë fillore të ciklit të ulët, katër klasëshe (“Iptidayie Mektebi”); çdo fshat, vendbanim apo qytet me mbi 500 familje, ta ketë shkollën fillore të ciklit të lartë (“Rushtiye Mektebi”), e cila zgjaste 6 vjet dhe pas saj mund të vazhdohej shkolla e mesme; çdo qytet me mbi 1000 familje, një shkollë të mesme (“Idadiye Mektebi”), ndërsa në qendrat e mëdha nga një shkollë e lartë (“Sulltaniye”). Për mësuesit dhe arsimtarët parashihej të kishin kualifikimin “Darulmualim”, që nënkuptonte të kenë të kryer universitetin. Rregullorja kishte paraparë edhe shkolla profesionale (industriale) dhe shkolla ushtarake. Mirëpo, shqiptarët, përveçse të shkolloheshin në shkolla të huaja e në gjuhë të huaj (turqisht, greqisht, gjermanisht, italisht),  nuk përfituan nga ajo Rregullore, ngase atyre  nuk iu lejohej hapja e shkollave në gjuhën shqipe.  Nga ajo Rregullore përfituan “miletet” tjera: greke, bullgare, serbe, rumune, po edhe Austrohungaria dhe Italia, të cilat, për interesa të veta e me synime djallëzore,  zgjëruan rrjetin e shkollave të tyre edhe në tokat shqiptare.  Që prej shekullit 15, me islamizimin e një pjese të popullsisë, shqiptarët ishin të ndarë në tri fe, dhe ata vetëm gjuhën e kishin të përbashkët. Ndërsa  Perandoria osmane bazohej në sistemin e “mileteve” e  jo të kombeve.  Milet quhej kombi i përkufizuar sipas besimit fetar (myslimanë ose të krishterë: ortodoksë e katolikë). Dhe me qenë se shqiptarët ishin shpërndarë në tri fe, ata nuk ishin një “milet”, prandaj mund të ndiqnin shkollat në gjuhë turke (me alfabetin arab), në gjuhën greke, sllave ose latine, me alfabetet e tyre. Në fund të shekullit 19, në katër vilajetet shqiptare, kishte 1187 shkolla turke (1125 shkolla fillore, 57 shkolla “plotore”- fillore të ciklit të lartë, dhe 5 të mesme), kishte më se 1000 shkolla greke dhe mbi 300 në gjuhën serbe e bullgare, si dhe disa tjera në gjuhën italiane ose gjermane (austriake). Kështu, Perandoria otomane ua kishte mohuar shqiptarëve jo vetëm lirinë dhe pavarësinë kombëtare,  por edhe gjuhën, pasi nuk iu lejonte shkolla, administratë as aktivitete kulturore në gjuhën shqipe. Edhepse shkollat e hueja iu shërbenin qëllimeve dhe interesave tjera, shqiptarët që u shkolluan në to përfituan dije e kulturë. Disa sish punonin në shkollat ose administratat e hueja, dhe ata që kishin ndjenja kombëare, dijen e tyre e shfrtyëzonin për t’i ndihmuar popullit të vet; ata  fshehtas ua mësonin gjuhën  shqipe fëmijëve e të rriturve. Këtë e bënë veçmas në periudhën e Rilindjes kombëtare.

2.Roli i rilindasve në përhapjen e arsimit shqip

Rilindja kombëtare shqiptare, si një lëvizje e përgjithshme, që veproi prej vitit 1931-1912, e sidomos pas Lidhjes së Prizrenit (1878), të cilën Engelsi e quante se ishte lëvizja më përparimtare në Ballkan,  në programin e saj politik kishte çlirimin nga pushtuesi otoman, pavarësinë dhe bashkimin trojeve shqiptare, ndërsa në fushën ideologjike e sociale kishte – hapjen e shkollave, zhvillimin e arsimit në gjuhën shqipe dhe  të kulturës mbarëkombëtare. Rilindasit e njohur,si: Naum Veqilharxhi, Konstantin Kristoforidhi, Anastas  Kullurioti, Dhaskal Thodri, Abdyl, Naim e Sami Frashëri, Hoxhë Tahsini,Pashko Vasa, Jani Vreto, Zef Jubani, Koto Hoxhi, Thimi Mitko, Petro Nini Luarasi, Papa Kristo Negovani, Pandeli Sotiri, Nuçi Naçi, Mihal Grameno, Themistokli Gërmenji e  shumë të tjerë,  përkundër vështirësive, pengesave dhe rreziqeve që iu kanoseshin,  bënë punë të mëdha në formimin e klubeve dhe shoqërive kulturore,  hapjën e shkollave, botimin dhe përhapjën e librave e gazetave në gjuhën shqipe. Porta e Lartë dhe kisha greke merrnin të gjitha masat dhe bënin çmos për të mos lënë shkolla në gjuhën shqipe. Në vitin 1867, një delegacion i popullit shqiptar, i përbërë nga K.Kristoforidhi,Pashko Vasa, Hasan Tahsini dhe Ismail Qemali, i kërkoi perandorit osman çeljen e shkollave shqipe, por Porta e lartë jo se lejoi ato, veçse ndërmori masa më të rrepta për ndalimin e tyre. Edhe në ato kushte, fshehurazi mësohej  shkrim-këndimi i gjuhës shqipe.

Një frymëmarrje më e lehtë për të hapjen e shkollave dhe zhvillimin e mësimit në gjuhën shqipe u krijua pas “Hyrjetit” ( korrik, 1908) kur, me ndihmën e shqiptarëve, xhonturqit erdhën në pushtet,   dhe filloi çelja e shkollave gjithandej nëpër Shqipëri,  veçse ajo periudhë nuk zgjati. Sepse, programi politik i xhonturqëve ishte i kundërt me ineresat kombëtare shqiptare. Haki Pasha, në mbledhjen e parë të qeverisë së tij (1911), pasi u bë kryeministër, kishte deklaruar: “Rreziku më i madh nga të gjitha kombet që rrojnë nën imperatorinë tonë janë shqiptarët; ky komb mos zgjohet nga gjumi i rëndë dhe mos përkëmbet, mos marrë diturinë dhe gjuhën e vet, se atëherë e mori lumi Turqinë Evropjane, madje shqiptarët që kanë zënë të hedhin temelet e kombësisë me anë të shkrimit e këndimit shqip, një ditë mund të vënë tërë Turqinë në dorë”!

3.Hapja e shkollave  dhe mësuesit në Çamëri

Si të gjitha viset shqiptare nën pushtimin otoman, edhe krahina e Çamërisë ishte në situatë të vështirë, sa i përket  shkollimit dhe arsimimit të popullit në gjuhën amtare. Bile ishte në pozitë edhe më të keqe, për shkak se përveç pushtetit turk, gjuhën shqipe e urrenin akoma më tepër kisha dhe shteti i Greqisë. Në të vërtetë në Çamëri asnjëherë nuk pati një sistem të mirëfillt të shkollimit dhe arsimimit në gjuhën shqipe. U bënë disa përpjekje, fshehtas e herë-herë edhe haptas për të mësuar shkrim-lexim e për të çelur shkolla në gjuhën shqipe, por përndiqeshin me ashpërsi, arrestoheshin, persekutoheshin ose likuidoheshin aktivistët,  mësuesit, shpërndarësit e librave dhe përkrahësit e përhapjes së gjuhës shqipe.

Lidhja Kombëtare Shqipatare i kishte dy qendra kryesore patriotike në Çamëri: Preveza (në jug) dhe Filati (në veri),  nëpërmes të cilave zhvilloi aktivitetin e vet, si në pikëpamje të luftës për liri e pavarësi, ashtu edhe në përpjekjet për ruajtjen, mësimin dhe përhapjen e gjuhës shqipe. Përhapja e mësimit të shkrim-leximit dhe të librave në gjuhën shqipe bëhej kryesisht nga klubet dhe shoqëritë atdhetare, të mëdha e të vogla,  që ekzistonin ose formoheshin asokohe: në Stamboll, Sofje, Bukuresht, Selanik, Shkup,Manastir,Janinë, Elbasan, Korçë, Berat, Delvinë, Gjirokastër, Filat, Prevezë, etj. Dhe ky aktivitet mori hov pas Revolucionit xhonturk (1908).   Në Prevezë, Sheh Sabri Preveza, formoi shoqërinë “Dituria” dhe në teqën e tij çeli “shkollën” shqipe. Në Filat, atdhetari Rexhep Demi  mbante lidhje të dendura me klubet dhe shoqëritë shqiptare të Stambollit, Bukureshtit, Sofjes, Janinës, Aleksandrisë etj, dhe menjëherë pas Hyrjetit (korrik 1908), formoi klubin “Vëllazëria”, duke mundësuar kështu që përmes klubit të përhapte aktivitetin e mësimit të gjuhës shqipe. Ai edhe vet punoi si mësues në Konispol, Gjirokastër, Libohovë etj. Veç kësaj, u angazhua kundër shpërnguljes së çamëve për në Turqi. Shkolla e parë në Filat u çel më 7 shtator 1908, ku mësues të  parë  ishin Qamil Izet Çami dhe Hamit Demi. Pas kësaj,  deri më 1910 u çelën edhe disa shkolla tjera,  në Luros, Mallakastër, Konispol, Ninat, Koskë, Janjar, Konicë, Mazarek, etj. Qamil Çami bëri përpjekje edhe për hapjen e një shkolle të mesme në Filat, për të përgatitë mësues për shkollat shqipe.  Përveç mësimit të fëmijëve gjatë ditës në shkollë, mësuesit mbanin edhe kurse  të natës, për të mësuar  edhe të rriturit shkrim e lexim shqip. Me insistimin e aktivistëve dhe të popullit të Çamërisë, gjuha shqipe nisi të mësohej edhe në shkollat turke dhe  në ato greke, ndonëse me fond të vogël orësh dhe e nënçmuar nga udhëheqësit e atyre shkollave. Një formë të mësimit të shkrim-leximit në gjuhën shqipe e ndihmuan edhe “mësuesit shetitës”. Shkollat shqipe (1908-1912) i ndihmuan me libra e financa klubet dhe shoqëritë atdhetare brënda e jashtë atdheut, ndërsa populli i lëshoi shtëpitë për shkolla. Ndihmë të veçantë asokohe dha Dervish Hima, doktori Asaf Çami-Ajdonati po edhe shumë të tjerë. Rasih Dino mbante me financat e tij katër shkolla dhe paguante nga 350 grosh në muaj tre mësues “shetitës”, për t’ua mësuar njerëzve shkrim-këndimin, dhe kishte filluar ndërtimin e një godine shkollore në Filat. Rexhep Demi, në moshën 62 vjeçare kreu kurse për mësues. Dhe këta mësues e aktivistë, sa bënin luftë për gjuhën, poaq bënin për alfabetin latin,  pasiqë xhonturqit ua impononin alfabetin arab, ndërsa kisha greke alfabetin grek.

Duke vlerësuar punën në mësimin e gjuhës shqipe në periudhën prej Lidhjes së Prizrenit,  Sami Frashëri në librin e tij: “Shqipëra ç’ka qenë, ç’është, e ç’do të bëhet”(1899), shkruan:“Shkollat nuk u shtuan e të vinin mbarë si duheshe, po shkronjat shqip u përhapnë nëpër gjithë anët e Shqipërisë, edhe burra e gra, djem e vasha, gjithë mësuanë në pak kohë të shkruajn’ e të këndojnë gjuhënë shqip. Më njizet vjet shkronjatë shqip lëshuanë aqë  rrënjë të shëndosha e zun’ aq themele të fortë, sa s’mund të çkulet e të rrëzohet kurrë. Ky dru q’u vu njizet vjet më parë, u lulëzua edhe dha pemë fort t’ëmbla e të bukura”.

Por ai proces, ai aktivitet dhe ai enthusiazëm i popullit të Çamërisë e gjithë Shqipërisë për mësimin e gjuhës dhe për shkollën shqipe, u ndërpre me shpërthimin e kryengritjeve të armatosura për çlirimin e vendit dhe me Luftën Ballkanike,  me ndarjen e Çamërisë nga Shqipëria, të cilën Konferenca e Londrës (1913) ia dha Greqisë, e cila jo se nuk lejoi shkolla shqipe, por bëri terror mbi popullsinë myslimane të Çamërisë, duke i detyruar të shpërngulën për në Turqi, Shqipëri e deri në Amerikë, ndërsa shqiptarët e krishterë duke i asimiluar në grekë.

4.Periudha mes dy luftërave botërore

Gjatë Luftës së Parë Botërore, në vitin 1917 Çamëria ishte nën pushtimin e ushtrisë italiane. Për ta joshur e qetësuar popullin, Komesariati i Përgjithshëm Italian lejoi përdorimin e Flamurit kombëtar shqiptar dhe hapjen e shkollave shqipe. Menjëherë u çelën shkollat në Filat dhe Gallbaç, por kjo situatë nuk zgjati, pasiqë Greqia iu bashkua fuqive të Antantës, ashtu që ushtria italiane e la Çamërinë përsëri në zotërim të ushtrisë e të pushtetit të egër fashist grek. Me politikën raciste e fashiste, Greqia bëri gjithçka që myslimanët e Çamërisë të shpërngulën prej vendit të tyre, ndërsa orthodoksët të asimilohen. Për shkolla shqipe as që mund të bëhej fjalë më.

Pas shpalljes së Republikës së Shqipërisë (21 janar 1925), po edhe pas shpalljes së Mbretërisë Shqiptare (1 shtator 1928), qeveria shqiptare shumë herë  paraqiti ankesa në Lidhjen e Kombeve,  për diskriminimin e shqiptarëve të Çamërisë nga sheti grek.  Pas shumë ankesave,  në vitin 1926, u arri një marrëveshje reciproke  midis qeverisë së Shqipërisë dhe asaj të Greqisë, për mësimin e gjuhës shqipe për minoritetin shqiptar në Greqi dhe minoritetin grek në Shqipëri, por edhe ajo sabotohej nga regjimi i Greqisë. Në vitin shkollor 1936/37, në Çamëri u hapën 6 shkolla, me 10 mësues, për mësimin e gjuhës shqipe, por kjo bëhej në shkollat greke, dhe nga mësues grekofonë! Megjithatë, prej vitit 1929 deri më 1939, në disa qytete e fshatra të rrethit të Pramithisë dhe të Filatit, në Çamëri,  funksionuan disa shkolla fillore për nxënës dhe kopështe për fëmijë, diku të ndara veçmas për myslimanë, e diku të përziera. Kështu, bie fjala, në vitin shkollor 1937/38, në  shkollat e Çamërisë mësonin gjuhën shqipe 387 nxënës,në: Filat (85), Lopës (75), Smartë (14), Nistë (40), Solloëi (27), Gurrës (16), Mazarek (80), Grikohor (50), ndërsa për shkollat në Karbunara dhe Vrohona nuk kishte mësues. Edhepse  ai nuk ishte një sistem i shkollimit kombëtar, sadopak e mbajti gjallë gjuhën shqipe. Asokohe, nxënës nga Çamëria u shkolluan edhe në shkollat në Shqipëri. Në këtë drejtim, një kontribut të veçantë të shkollimit të çamëve e dha Konvikti ”Çamëria”, në Sarandë, i cili  funksionoi prej vitit 1928 – 1941, dhe gjatë asaj kohe shumë nxënës nga Çamëria, me shpenzimet e shtetit shqiptar,  kryen shkollimin cilësor në shtetin amë. Shqipëria e asaj kohe i kishte kushtuar  vëmendje të posaçme shkollimit të popullit, duke përfshirë edhe shqiptarët jashtë Shqipërisë (Kosovë, Çamëri e vise tjera). Shteti investonte në shkollimin brënda dhe jashtë vendit. Në periudhën 1925-1939, në gjithë Shqipërinë ishin çelur 643 shkolla fillore dhe 18 shkolla të mesme, të cilat i kryen mbi 60000 nxënës. Se sa ishte e lartë cilësia e mësimit në shkollat shqiptare të asaj kohe, tregon fakti se me diplomën e shkollës së mesme të Shqipërisë, pranoheshin pa konkurs në studime kudo në shtetet e Europës: Itali, Austri, Francë, Angli, Gjermani, Turqi, Rumani, Greqi. Sheti shqiptar i paguante mirë mësuesit dhe oficerët e ushtrisë. Në pyetjen e një gazetari të huaj, përse shteti i stimulon veçmas këto dy kategori, Ahmet Zogu ishte përgjigjur: “Mësuesi e ndriçon mendjen e kombit, ndërsa oficeri i ruan kujftë e atdheut”.

5.Periudha 1941-1944

Gjatë Luftës së Dytë Botëtore,  shqiptarët jashtë Shqipërisë  londineze pushtimin Italian dhe gjerman (1941-1944) e përjetuan si çlirim nga regjimet fashiste serbo-malazeze dhe greke. Sepse pushtuesit e ri lejuan bashkimin e trojeve shqiptare,  hapjen e shkollave shqipe dhe përdorimin e simboleve kombëtare. Ministri i arsimit në qeverinë e Shqipërisë, Ernest Koliqi, ndërmori masa të menjëhershme për hapjen e shkollave dhe dërgimin e mësuesve në “trojet e çliruara”, në Kosovë, Çamëri e Maqedoni. Në Çamëri u hapën shkollat shqipe në rrethin e Filatit, Gumenicës, Margëlliqit e Paramithisë. Pa patur të dhëna tjera, për numrin e shkollave e të nxënësve dhe funksionimin e atyre shkollave, për to po shënojmë vetëm emrat e  24 mësuesve veteranë të asaj periudhe, që punuan në Çamëri, e të cilët presidenti i Shqipërisë, Sali Berisha, i dekoroi në vitin 1994, me motivacion: se hapën dhe shërbyen në shkollat shqipe të Çamërisë, gjatë periudhës 1941-1944.  Ata mësues të dekoruar janë (për rrethin e Filatit): Dino Aqif Abedin, Zeqiraj Mehmet Abdyl, Sejko (Zelfo) Mahmut Abdul, Sejko (Adem) Jakup Shefqet, Sejko Beqir Fejzi, Duçe Mete Ilaz, Demi Avdi Isa, Feçi Ismail, Çumani Sulo Jakup, Sejko Rahmi, Husa (Niza) Riza, Muharremi Alush Sami, Muharremi Halim Sadik, Vëllazërori Nikollë Spiro, Dino Vesel, Çomi Hamza Zenel; (për rrethin e Margëlliçit): Çeço Hasan, Dauti Jahja, Mehmet Halil Jasin; (për rrethin e Gumenicës): Rusi Kasi Musa, Sejko Abdul Qamil, Beqo (Meço) Duro Shaban;  dhe (për rrethin e Paramithisë): Saliko Hasim Sadik (*emrat e mëspipërm për të dekoruarit, janë marrë nga libri i Tahir Z.Berishës: “Emra që nuk harrohën III”, Prishtinë, 2005).

Dhe vëtetë, emrat e atyre rilindasve, atyre atdhetarëve që luftuan me pushkë e me penë, për çlirimin e atdheut e për  ruajtjen e gjuhës shqipe dhe të ndjenjave kombëtare, qoftë në cilësi të udhëheqësve të klubeve e të shoqërive atdhetare,  atyre mësuesve, atyre që dhanë pa kursim për mësimin e gjuhës dhe arsimimin e popullit, atyre që lëshuan shtëpitë për shkolla, atyre që përhapën librin shqip, duke sakrifikuar e rrezikuar jetën e vet e të familjeve të tyre, duhet të kujtohen e të mos harrohën kurrë, të shkruhen e të ruhen për brezat e ardhshëm.