Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Search Results for: themistokli germenji

Lamtumirë Niko Kirka !

by

nikokirkav

Nga Skënder  Shkupi/

E njoha për herë të parë në Nju Jork ku na bashkoi një mërgim i detyruar. U bëmë shumë shpejt miq të afërt. Ai ushtronte tek unë një tërheqje të veçantë që buronte nga afëria e madhe e pikëpamjeve tona mbi kombin, historinë tonë të përgjakur dhe zig-zaget politike të viteve pas shembjes de-jure të diktaturës komuniste. Por ndryshe nga unë që qëndroja disi gjakftohtë edhe kundrejt absurditeteve më të pabesueshme të ish-komunistëve që bënin të pamundurën për ta shpëlarë disi, qoftë edhe me ujë të ndotur, realitetin e shëmtuar të viteve 1944-1991, Niko Kirka shpërthente. Ai nuk kursente askend, qoftë edhe njeriun më të afërt që shfaqej si ‘vërejtës objektiv’ për të maskuar subjektivitetin e tij të tejskajshëm në analizat e situatave të kaluara që përjetoi një komb i tërë për gati pesëdhjetë vite të gjata vuajtjesh e mjerimi të paparë që deformuan deri ADN-në e racës sonë.

Nuk e di pse shpesh më ngjante si Rilindas i mirëfilltë (kuptohet s’është fjala për ata modernët, ngjyrë mavi), diçka ndërmjet Petro Nini Luarasit dhe Themistokli Gërmenjit, njeri i mendjes dhe i veprimit, me një vendosmëri të rallë në mbrojtje të interesave të kombit për të cilat – unë kisha krijuar bindjen time të patundur, – ai nuk do të kursente asgjë, as edhe jetën e tij. Sa vuante tek vërente që punët në Atdheun e largët nuk venin mbroth. Si bir i denjë i Kristo Kirkës, njërit nga themeluesit e ‘Vatrës’, mikut të afërt të Nolit e të Konicës, interesat e Shqipërisë ishin gjëja më e shenjtë për të dhe në asnjë rrethanë ai nuk pranonte të bënte kompromis për to. Sa më prekte kjo anë e karakterit të tij. Nuk është se këto tipare të Nikos u demonstruan vetëm në bisedat që bënim rëndom në lokalet e Nju Jorkut. Jo, jo, ai pat tërbuar xhelatët komunistë në Kampin e tmerrshëm të Maliqit të cilët të xhindosur nga qëndrimi i tij burrëror, e lanë të lidhur në një hu në mes të kampit tri ditë e tri net, gjysmë të zhveshur, për ta thyer, për ta mposhtur, për ta nënshtruar. Por nuk e thyen dot.

E arrestuan më 1946, pasi e përjashtuan nga gjimnazi i Korçës, fill pas burgosjes së Kristo Kirkës, ish prefektit të atij qyteti, që shpëtoi qindra jetë njerëzore nga pushkatimi hakmarrës i nazistëve. Shpërblimi i komunistëve qé burgu. I njëjti fat ndoqi edhe të birin. Përplasjet e tij me policët e kampit ishin të përditshme. Por edhe reagimi i dhunshëm i xhelatëve të Tasi Markos, komandantit të kampit, ishte thellësisht mesjetar. Në një vend të hapur, lidhur tek një hu i trashë, me ca lecka mbi trup ngrihej si monument i qëndresës, në të ftohtit e hidhur të asaj zone, ditën e natën, figura sfiduese e Niko Kirkës si një Jezu Krisht i shekullit XX që luftonte me tiraninë e kuqe sunduese mbi gjysmën e Europës.

Niko Kirka ishte këmbëngulës në përpjekjen që duhej bërë për rivlerësimin e figurave të shquara të së kaluarës, të demonizuara nga komunistët. Të shumtë ishin shkrimtarët, studiuesit, politikanët e diplomatët të cilëve u qé hedhur baltë nga historianët komunistë. Përfaqësuesi më i spikatur i tyre ishte pa dyshim Mid’hat Frashëri.

Me  nismën e tij u nisëm, bashkë me mikun tonë të përbashkët  Pëllumb Kullën, rreth 12 vjet më parë, në varrezat e Nju Jorkut, për t’i bërë homazh njerit prej burrave më të mëdhenj të shqiptarizmës, Mid’hat Frashërit. Arritëm atje dhe me ndihmën e hartave të përpikta që na dorëzuan nëpunësit e Varrezave gjetëm atë që kërkonim. E vështroja me kureshtje Nikon tek qëndronte thellësisht i menduar përpara varrit të shqiptarit të madh. Ishim që të tre mjaft të emocionuar. Ai nuk nguroi ta quajë Mid’hatin një ndër etërit e kombit të shekullit XX për ndihmesën e tij të jashtëzakonshme në emancipimin europian të shqiptarëve, si një mbartës i denjë i ideve dritëdhënëse të prindërve të tij.

Për vite me radhë takoheshim çdo të shtunë paradite te ‘Kafja e Kuksianit’ në Rrugën 186 të Bronksit. Bisedat me Nikon ishin të këndshme. Ai kishte njohuri shterruese në temat politike dhe ato historike. Interesant është fakti që nëse ndokush mundohej të shfajësonte ndonjë të afërm të tij për mëkatet që kishte bërë në të kaluarën e afërt komuniste të Shqipërisë, Nikoja ia priste me ‘sëpatën e dardharit’. I tillë ishte ai, armik i mashtrimit dhe i hipokrizisë.

U përpoqa ta takoja Nikon e sëmurë para tri javësh kur gjendesha në Nju Jork. Por qé e pamundur. Meri, gruaja e tij fisnike që i qëndroi gjithmonë pranë atij burri të papërkulur e trim më kërkoi ndjesë : ‘Është në gjendje kome – më tha në telefon – nuk njeh njeri.’ Dy pika lot më rodhën padashur. E parandjeva të keqen. I kthyer në Tiranë mora vesh lajmin e hidhur. Niko Kirka, ky Rilindas i fundit, ndërroi jetë.

Lamtumirë i dashur Niko. Të qoftë i lehtë dheu i Amerikës, Atdheut tënd të dytë, dheu i atij vendi që u bë limani shpëtimtar i qindra mijëra shqiptarëve të përzënë nga trojet e tyre prej trilleve tekanjoze të historisë sonë të dhimbshme.

JOSIF E VASIL PANI-DY BIJ TË SHQUAR TË DARDHËS

by

1 at e bir

1 at arthuriNga Niko Dako/*1 folesi

1 sotiri

 Rreth një vit para se të botohej libri “Atë e bir për Mëmëdhenë”, autori i tij, Sotir Pani, ma dha në fletë të printuara për ta lexuar e për t’i shfaqur mendimin tim. Sot gjej rastin ta falenderoj edhe këtu për vlerësimin dhe nderin që më bëri, si dhe ta uroj për botimin.

E lexova me kënaqësi dhe me një ndjenjë të thellë emocioni, sepse në faqet e tij gjeta jetën, përpjekjet dhe sakrificat e dhjetëra atdhetarëve shqiptarë të Amerikës, të cilët mund t’i quaj me pa frikë “brezat e fundit të rilindësve tanë të mëdhenj”, breza ku zënë një vend të nderuar dy bij të Dardhës, Josif e Vasil Pani, atë e bir.

Ashtu si edhe disa shokë e miq të tjerë të autorit, e inkurajova, mbase me një farë këmbëngulje të tepruar, për ta botuar si libër, sepse isha i bindur për vlerën e tij.

Kushdo që e ka lexuar apo do ta lexojë, do të bëhet i vetëdijshëm se këtu nuk bëhet fjalë thjesht për gjyshin dhe babain e autorit, por, nëpërmjet tyre, edhe për gjithë ata veprimtarë që, ndonëse Amerika iu bë atdhe i dytë, nuk e harruan Shqipërinë, por u vunë gjoksin luftës dhe përpjekjeve për çështjen e mëmëdheut, për ata që sollën vetëdijen kombëtare shqiptare, për ata që s’kursyen as jetën, as familjen, as pasurinë e venë me mundim, në fund të fundit, për ata që bënë Shqipërinë.

Besoj se është kuptimplotë edhe fakti që ky prezantim libri bëhet këtu, në këtë kishë të shenjtë të Fan Nolit, pragun e së cilës Josifi dhe Vasili e kapërcyen shumë herë, folën e rrahën problemet e kombit me peshkopin e mençur dhe ndezën nga një qiri duke iu lutur të Plotfuqishmit jo aq për veten e tyre sesa për atdheun e largët, për Shqipërinë e dashur, për njerëzit e zemrës, për Dardhën e shtrenjtë, që i fali kombit dhjetëra burra të shquar, të cilët, mbi çdo gjë vunë atë që Perëndia na e jep vetëm një herë në jetë e që është i pazëvendësueshëm: MËMËDHENË.

Libri të bën përshtypje të thellë që në vështrim të parë, me kopertinën: një titull i goditur dhe një fotografi e bukur e dy njerëzve të pashëm, fisnikë, atë e bir, që iu kushtuan pa kursim çështjes kombëtare.

Libri ndahet në 25 kapituj. Gjashtë të parët i kushtohen jetës dhe veprimtarisë se Josifit, kurse 14 të tjerë i kushtohen Vasilit. Meritë e veçantë e veprës është pajisja me një numër të madh fotografish, rreth 100 të tilla, të bëra në Amerikë dhe në Shqipëri (në Dardhë kryesisht). Në fund është edhe një album i veçantë me foto. Zënë vend, gjithashtu, edhe plot fotokopje të artikujve në gazetat e kohës, shkruar nga Josifi e Vasili ose artikuj që bëjnë fjalë për këta, si dhe fotokopje dokumentash të ndryshme, letrash etj.

Autori ka përfshirë edhe një shkrim të publicistit Kolec Traboini, që ka jetuar para disa vjetësh ketu në Boston, një shkrim plot vlerësim për pasionin e palëkundur të Sotirit për të krijuar një muze në shtëpinë e tij në Dardhë me material nga veprimtaria atdhetare e gjyshit dhe babait të tij, si dhe e dardharëve të tjerë. Libri përmban edhe një bibliografi ose referenca, siç i quan autori.

Çdo lexues preket që në rreshtat e parë të parathënies, shkruar nga Sotiri, fjalë plot dhemkë e nostalgji për vendlindjen, Dardhën, për plagën e kurbetit që e përjetuan aq thellë breza të terë dardharësh, për burrat që ai fshat i përcolli larg, larg por që s’e turpëruan kurrë, sepse, ashtu si gjyshi dhe babai i tij, u rreshtuan me forcat më përparimtare të kohës. Ndaj dhe justifikohet qëllimi  i ketij botimi për t’ua bërë të njohur, siç thotë autori, jetën dhe veprimtarinë patriotike të Josifit dhe Vasilit gjithë pasardhësve të tyre, nipërve dhe mbesave, farefisit, brezave që do të vijnë dhe kujtdo tjetër.

Josif Pani, biri i Ligor Panajot Panit dhe i Sofisë, u lind më 1868 në Dardhë. Më 1903 qe nga dardharët e parë që mori rrugën e Amerikës, fillimisht në Natick. Në Dardhë la djalin, Vasilin, dhe tre çupa.

U aktivizua në shoqëritë dardhare si “Bleta”, në Federatën “Vatra”, duke qenë i pandarë nga Faik Konica, Sotir Peçi e Fan Noli. U zgjodh gjithashtu, kryetar i shoqërise “Besa-Besën”.

Më 1907 shkoi në Shqipëri dhe u kthye sërish në Amerikë duke sjellë me vete djalin, Vasilin 12-vjeçar. Më 1922 shkoi përfundimisht në Dardhë dhe mbylli sytë përgjithmonë në fshatin e dashur më1934. Figurën e tij e vlerësuan lart gazetat e Amerikës, “Dielli” etj., dhe gazetat e Korçës. Por nuk vdiq i zhuritur, siç përdoret kjo shprehje në Korçë, sepse një muaj e gjysmë para se të largohej nga kjo jetë, përjetoi gëzimin më të madh për lindjen e nipit, djalit të Vasilit, Sotirit, i cili na ka mbledhur sot këtu.

Një sagë më vete përbën jeta dhe veprimtaria e Vasil Panit. Ishte vetem 12 vjeç kur u nda nga vatra amtare dhe nga Dardha me shpirt të këputur. Në fillim në Natick e pastaj në Boston, ndoqi rrugën e t’et. Që i ri mori pjesë në veprimtaritë e atdhetarëve. Më 1912 shkoi si vullnetar me shokë te tjerë në Shqipëri, ku luftoi me çetat e Themistokli Gërmenjit kundër  andarteve grekë. U kthye në Boston i burrëruar dhe, duke shfrytëzuar talentin e të shkruarit, botoi me dhjetëra artikuj në “Dielli” dhe në gazetat e tjera. Atdhetar i palëkundur, u zgjodh në fillim sekretar, arkëtar dhe më pas kryetar i “Vatrës”, një nder i madh për të dhe për dardharët e tjerë. Më 1922 bleu restorantin “Court House Lunch” në Cambridge, që u kthye në një seli tepër aktive për vatranët.

Vasili shkoi dhe dy herë të tjera në Shqipëri, më 1933, kur u martua në Dardhë me Evriviqi Gjikën dhe, për herë të fundit, më 1937, kur i biri, Sotiri, ishte 3-4 vjeç. Ja fati i dhimbshëm i mërgimtarit: me gruan dhe me djalin nuk rrojtën bashkë veçse reth një vit e gjysëm, kurse çupën Dhoksinë, s’e pa asnjëherë, përveçse në fotografi.

Vatrani Vasil Pani ndërroi jetë papritur në Dhjetor 1947, pas 40 vjetësh larguar nga vendlindja. Për të përgjithësuar ndjenjën e dhimbjes dhe vlerësimet më të larta që bënë bashkatdhetarët për të, po përmend vetëm një fjali, por me domethënie të madhe, nga fjalimi që mbajti imzot Fan Noli në drekën pas varrimit: “Vasil Pani,-tha ai,- kish qëndurar kurdoherë në krye të taborit të shqiptarizmës”.

Pas 50 vjetësh mbylljeje të Shqipërisë në monizëm, i pari erdhi në Amerikë Andrea, djali i vogël i Sotirit, më pas Sotiri dhe gjithë pjesa tjetër e familjes. Të dhënat për këto fakte jepen në kapitujt e fundit të librit. Për emocionet që përjetuan pasardhësit e dy vatranëve, askush s’mund të flasë më mirë se ata. Ndaj kanë të drejtë të jenë krenarë për të parët e tyre, ashtu siç përkulemi edhe ne të gjithë në nderim të kujtimit të atyre atdhetarëve të palodhur.

Duke vlerësuar kontributin e tyre, më 1992 Presidenti i Republikës së Shqipërisë i dha Josif Panit Urdhërin për veprimtari patriotike të klasit III, kurse Vasilit Medaljen për veprimtari patriotike.

Sot, në këtë ditë jo të zakonshme për familjen Pani, kur, nëpërmjet veprës së Sotirit, kujtojmë e vlerësojmë dy nga paraardhësit e saj, nuk mund të mos shprehim një peng e një ndjenjë të thellë nderimi edhe për një personazh tjetër, që, ndonëse nuk zë shumë faqe, ka një vend me peshë, si një gur i rëndë, në fletët e librit. Sot, pra, nderojmë dhe kujtimin e gruas së Vasil Panit, nënës së Sotirit, Evriviqit, e cila, mbetur e ve dhe veshur me të zeza që në moshën 34-vjeçare, rriti me përkushtim, me sakrifica e dinjitet dy fëmijët mbetur pa baba, ashtu si shumë gra dardhare që pritën tërë jetën burrat të ktheheshin nga kurbeti i largët dhe e lanë me lot fatin e tyre, me lot shpirti që thërmojnë edhe gurin…. E kush më mirë e më shumë se burrat e gratë e Dardhës dhe të ngjashmit e tyre mund t’i ndiejë aq me shpirt vargjet e njohura të poetit të Rilindjes sonë Kombëtare A. Z. Cajupit, shkruar me aq realizëm e shqetësim qytetar: Kurbeti, shokë, kurbeti/Kush vate e nukë mbeti?

Theksova se kjo ditë është e veçantë për familjen Pani. Por në këto momente emocinuese, fatkeqësisht, na mungon edhe një njeri tjetër, na mungon bashkëshortja e ndjerë e Sotirit, Margarita, nëna e shtëpisë, nëna e djemve, nuseve dhe nipërve, e cila, në çdo sukses e në çdo ngjarje të madhe të familjes, ka pjesën e vet të meritës, si një grua e mençur, e sinqertë, nikoqire dhe e fisme. Por le të shpresojmë se edhe ajo gëzohet sot bashkë me ne, që aty lart ku e ka thirrur i Plotfuqishmi.

Po e mbyll me nje pasazh domethënës nga shkrimi i K. Traboinit. Ky, kur e sheh një ditë Sotirin që po nisej si shumë herë të tjera nga Bostoni për në Shqipëri, i thotë: “Po rrugë e gjatë o Soto, si nuk u lodhe….” Sotiri, me mençuri i përgjigjet: “ Nuk lodhet njeriu duke rendur pas dashurisë”!

Vërtet, nuk lodhet…sepse ato janë dashuritë më të shenjta, dashuria për familjen dhe dheun mëmë, dashuri që na i fshijnë thinjat e na japin forcë të jetojmë e t’u percjellim edhe brezave të rinj këtë flakë të perëndishme që nuk shuhet kurrë.

*Ditë më parë në kishën e Shën Gjergjit në Boston, u promovua libri i Sotir Panit “ Atë e bir për mëmëdhenë”. Mernin pjesë shqiptarë që banojnë në Boston e qytete të tjerë rreth tij. Shkrimi i mësipërm ishte ligjërata kryesore e mbajtur prej  mëuesit të letërsisë, Niko Dako.

Prof. Isuf Luzaj shkroi :”Prosopopean” , mendohej se ishte krijuar nga Musine Kokalari

by

 Prof.Dr. Isuf Luzaj

Vepra është daktilografuar me makine shkrimi në 36 faqe, të formatit të zakonshëm. Titulli është “Prosopopea”, që në shqip do të thotë:” libri i shenjtë, pjesë nga ungjilli. Autori nuk shënohet, ndërsa shënohet viti dhe vendi i përfundimit të poemës: Vlorë, fruer 1944. Vepra është një poemë epiko-lirike, ose poemë dramatike. Autori i panjohur ua kushton poemën: Dëshmoreve të Kombit me citimin: “Asnjëri gjatë jetës së tij nuk bën për Atdhe, aq sa bën heroi në një çast”./

Nga Gëzim Llojdia/

1.Nisja e Isuf Luzajt, në udhën e letërsisë fillon në vitin 1937 ,thotë studiuesi Enver Memishaj ,kur botoi në Korçë “Rrëfime”, vargje lirike. Libri u konfiskua dhe autori u burgos për 94 ditë. Po këtë vit, bashkëpunon me revistën “Përpjekja” të Branko Merxhanit.Vepra e Isuf Luzajt është thellësisht atdhetare dhe përshkohet fund e krye nga parimi: “E keni për detyrë kombëtare dhe fetare, që për atdheun ta jepni jetën, pa u menduar fare”.Emri i Isuf Luzajt, si letrar i ri është i njohur në vitet ’40, në shtypin letrar shqiptar, me daljen e tij në mërgim në SHBA u njoh si pedagog, poet e shkrimtar të fushës së filozofisë, shkruan Dr. Leka Ndoja, në temën e tij doktorate.Mendimtar i cili arriti të bëjë analiza socio-politike për situatën e Shqipërisë gjatë sundimit komunist. I përfshirë në travajet politike të Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore në radhët e Ballit Kombëtar,‖ ai në vitin 1945, mërgoi fillimisht në Itali pastaj në Argjentinë dhe me vdekjen e‖Mithat Frashërit‖ më 1963, thirret në SHBA për të marrë drejtimin e partisë:”Balli kombëtar”‖ në mërgim. Gjatë kësaj periudhe mbrojti gradën profesor të filozofisë në Kolumbia University‖ dhe ushtroi profesionin e pedagogut në universitete të ndryshme të SHBA. Njëkohësisht Prof Luzaj i njohur me shkrimet e tij letrare në Shqipëri vijoi të shkruajë në poezi e të hartojë ese filozofike të cilat i botoi pjesërisht në të përkohshmet e mërgatës dhe në Shqipëri në vitet (‘90).Poezia e tij është me frymë popullore të trevës së Vlorës dhe ndikimet e tij të para i shkojnë poezisë së Ali Asllanit.

2.Në vitin 1996, ndërsa po punoja për veprën “Hysni Lepenica…”, në gazetën “Liria”, gjeta poezinë:”Martiri,, me vlera ideo-artistike, kushtuar Hysni Lepenicen, sipas gazetës ishte një krijim i Musine Kokalarit,thotë   E.Memishaj:”Mbi një vepër të pa njohur të prof. Isuf Luzaj”.Po në këtë gazetë, Makensen Bungo në artikullin “Një vepër e panjohur”, bënte të ditur se gjatë hulumtimeve të tij ,kishte gjetur në fondin e Musine Kokalarit poemën :”Prosopopea”pa emër autori, të pa njohur më parë dhe të pa botuar. Z. Bungo bënte thirrje, që nëse ndokush e dinte emrin e autorit të kësaj poeme ta publikonte atë. Poezinë, apo poemthin “Martiri”, e përfshiva ne librin tim “Hysni Lepenica…”, që botova në vitin 2000, me këtë post shënim:”Marrë nga “Zëri i Lirisë”, Tiranë, Organ i Partisë Socialdemokrate, dt. l janar 1944. Ka mendime se autorja nuk është Musine Kokalari. Kur punoja me këtë libër u njoha me z. Hektor Kokalari, i cili ruan origjinalin e librit “Prosopopea”. Atë e posedonte i ati, Vesim Kokalari para pushkatimit. Hektori pohon se babai tij këtë libër, ia ka marrë autorit të saj ,që  është z. Isuf Luzaj, që banon në Çikago, SHBA”.Pavarësisht nga këto informacione, unë e botova poezinë si krijim të Musine Kokalarit. Më pas gjatë hulumtimeve në fushën e historisë, gjeta në Arkivin Qëndror të Shtetit, poemën “Prosopopea”, të plotë, e cila ashtu si edhe Makesen Bungos,më tërhoqi vëmendjen për vlerat e sajë ideo – artistike.  Aty gjeta se poezia “Martiri”, ishte pjesë e kësaj poeme dhe ishte nxjerrë prej sajë e botuar në gazetën “Zëri i Lirisë”, organ i Partisë Socialdemokrate, në Nr.l, date 1 kallnor 1944 ditë e shtunë, identifikonte autorin e kësaj poeme dhe nuk ka dhënë asnjë mendim për autorin e saj, por në vitin 1997 ai shkoi në Amerike dhe atje pati korrespodencë me Isuf Luzin për të cilin shkruan:”Me të unë këmbeva vetëm tri letra. Kur i shkrova së pari, ai pranoi të bisedonte me mua me gëzim, megjithëse nuk njiheshim.Duke vijuar shqyrtimin rreth kësaj gjetje, autori E.M shkruan:”Isuf Luzi, kur u largua nga Shqipëria, dorëshkrimet e disa veprave, që kishte bërë gati për botim, nuk i mori me vete, i la në atdhe. Kështu, më ka shkruar në njërën nga letrat, që më dërgoi këtu në Amerikë. Fati tyre është për të ardhur keq ,se duhet të kenë humbur. Njëra nga këto më ka rënë mua në dorë rastësisht. U lidha me atë dhe me anë të një letërkëmbimi të thjeshtë mësova të dhëna mbi formimin e Partisë Socialdemokrate më 12 tetor 1943 dhe veç të tjerave edhe se kur ishte larguar nga Shqipëria, Prof. Isuf Luzaj kishte lënë në atdhe disa vepra të pabotuara, midis te cilave edhe një poeme titulluar “Prosopopea”.

 Nga ky letërkëmbim me Prof. Dr. Isuf Luzaj, mësova se cili ishte autori i veprës “Prosopopea” .Edhe studiuesja Mimoza Hysa, pohon autorësinë e Isuf Luzajt për poemën “Prosopopea”, kur shkruan: “Pas kapitullimit të  Italisë, Isuf Luzaj kthehet në Vlorë i lodhur, i dërrmuar, i zhgënjyer nga politika e krerëve të Ballit Kombëtar. Me largimin nga radhët e Ballit, përpiqet të realizoje ëndrrën e projektuar, që në burg në Itali, krijimin e Partisë Socialdemokrate. Kësaj here ia arrin qëllimit së bashku me Musine Kokalarin, Vesim Kokalarin, Kujtim Koculin, Manush Peshkëpinë dhe Selami Jelen. Partia e posakrijuar e shtrin aktivitetin e sajë në Tiranë, Shkodër e Vlorë dhe nxjerr gjithashtu shtatë numra të gazetës “Zëri i Lirisë”, ku profesori do të botojë me pseudonim, shkrime dhe krijime: programi i Partisë Socialdemokrate, artikuj edhe shkrime filozofike e vjersha, poezi për Hysni Lepenicën. C’farë gjetëm në dosjen e Raile Muhamet Luzi ?

Për të mos lënë asnjë dyshim për autorin e veprës, pas këtyre të dhënave mendova të shfrytëzoja dosjen e Raile Luzit, motrës së vogël të Isuf Luzit, e cila ishte dënuar për motive politike ,shkruan studiuesi E.Memishaj.S hkurt ,autori thotë se Raile Muhamet Luzi, kishte lindur në vitin 1928 në Kanine dhe banonte ëe lagjen Uji i Ftohtë Vlorë, fshatare e mesme, shtëpiake, me arsim fillore pa triska fronti. Ajo u arrestua më 29 janar 1953 dhe në procesverbalin e kontrollit të banesës së kësaj date, shënohen shumë materiale të sekuestruara me interes historik si thirrje, Statut i Partisë Socialdemokrate, procesverbal mbi formimin e kësaj partie, historik i ngjarjeve të luftës, etj, por që nuk u gjetën në dosje. Këto materiale ose janë marrë nga studiuesit komunist ose janë zhdukur për shkak të injorancës së hetuesve. Pavarësisht nga shqetësimi im, që materialet e sekuestruara nuk i gjeta në dosje më gëzoi fakti se në faqen 15-16 të dosjes gjeta dorëshkrimin e poezisë “Martin” ,që i dedikohej Hysni Lepenices.

Po shënojmë për interes të lexuesit se: vajza 25 vjeçare Raile Luzaj u akuzua dhe dënua se:Familja e sajë ka ndihmuar deri në fund Organizatën e Ballit Kombëtar, vëllezërit e sajë: Isuf dhe Ifrahim Luzi kanë qenë udhëheqës dhe organizator të Ballit Kombetar, të arratisur jashtë shtetit në vitin 1944 si dhe disa akuza konkrete. Më poshtë E. M thotë:Tani pasi u njohëm me vuajtjet e padrejta të kësaj zonje, le të shqyrtojmë poezinë “Martiri”, që gjetëm në dosjen e sajë kushtuar Komandantit të Përgjithshëm të Ballit Kombëtar Hysni Lepenica. Poezia është shkruar me shkrim dore në format të zakonshëm, po në atë format, që është daktilografuar edhe poema “Prosopopoea”. Nga krahasimi i kësaj poezie me atë të botuar në poemën ” “Prosopopoea” dhe në gazetën “Zeri i Lirisë”, të cituar më lartë, del se është e njëjta poezi fjalë për fjalë. Autori nuk e shënon emrin e tij në këtë poezi, por mendja vet-vetiu na shkon se ai s’është tjetër veçse Isuf Luzi, vëllai i Ralile Luzit. Sipas hetuesve kriminel kjo poezi ishte kaq e rrezikshme sa që e kanë detyruar zj. Raile të konfirmojë me dorën e sajë pas letrës format ku është shkruar poezia: “Vërtetoj që u gjet në kontrollin, që u bë në datën 26.1.1953. Firma”.Por për të mos lënë asnjë dyshim për autorin e kësaj poezie dhe për pasojë edhe të poemës ‘Trosopopea”, dorëshkrimi i poezisë së bashku me një letër të Isuf Luzit datë 16.11.1992, drejtuar deputetit Ibrahim Vasiari në Vlorë, shkrimi iu nënshtruan një këqyrje dhe analize nga një specialist i Ministrisë së Brendshme. Specialistit iu kërkua t’i përgjigjet pyetjes: Dorëshkrimi i poezisë tek e cila nuk është shënuar autori dhe letra e shkruar nga Isuf Luzaj, a janë shkruar nga e njëjta dore nga i njëjti person?

Përgjigja e z. Arvit Mitkolli ishte: “Po .Poezia dhe letra janë shkruar nga i njëjti person”, gjë do të thotë se autori i poezisë dhe poemës “Prosopopea”, ishte pa asnjë dyshim Isuf Luzi. Edhe një detaj tjetër duhet marrë parasysh se Raile Luzi ka disponuar një makinë shkrimi ,të cilën ia ka dhënë Petref Bajramit nga Vlora, të dënuar më vonë me pushkatim, për pjesëmarrje në organizatën antikomuniste “Rilindja Kombëtare”.Ky fakt na bën të mendojmë se edhe poema “Prosopopea” është daktilografuar në shtëpinë e Isuf Luzit dhe Raile Luzit me këtë makinë shkrimi.

 Përmbajtja e poemës dramatike “Prosopopea“

Vepra është daktilografuar me makine shkrimi në 36 faqe, të formatit të zakonshëm. Titulli është “Prosopopea”, që në shqip do të thotë:” libri i shenjtë, pjesë nga ungjilli. Autori nuk shënohet, ndërsa shënohet viti dhe vendi i përfundimit të poemës: Vlorë, fruer 1944. Vepra është një poemë epiko-lirike, ose poemë dramatike. Autori i panjohur ua kushton poemën: Dëshmoreve të Kombit me citimin: “Asnjëri gjatë jetës së tij nuk bën për Atdhe, aq sa bën heroi në një çast”. Në këtë poemë janë himnizuar denjësisht heronjtë dhe dëshmoret ,që u dalluan ne betejat për liri dhe pavarësi të popullit shqiptar ,që nga plaku Ismail Qemali e deri tek Selam Musai, duke mos harruar Bajram Currin, Preng Bib Doden, Naim Frashërin e Themistokli Gërmenjin.Vepra i bën jehone heroizmit të popullit në shekuj dhe veçanërisht vullnetarëve të lirisë gjatë Lëvizjes Antifashiste, 1939 – 1944. Poema dramatike, fillon me “Proemio”, ku autori i drejtohet Zotit. Rëndësia e këtij zbulimi ka disa arsye:Kjo vepër kushtuar figurave madhore të kombit mbante autorë tjetër. Dhe e dyta është një vepër, që i kushtohet një pjese patriotike, që ndonëse humbën luftën rreth 80 vjet më parë ,nxirren në pah vlerat  e tyre atdhetare. Ndërsa së fundi kjo vepër është shkruar nga një filozof shqiptar i vlerësuar shuam në perëndim,i dënuar nga Stalini i vlerësuar nga SHBA ,që kishte letërkëmbim me Sartërin ,ka marrë titullin “Profesor emeritus” në SHBA, një dekoratë, që mban shënimin “Profesor i Amerikës” dhe të cilën ia pat dorëzuar vetë presidenti  Regan, ka dhënë mësim në universitetet amerikane: Harvard, Columbia, Vox Hampshire, Indiana, Illinois, etj. Ka botuar libra në fushën filozofike. Poet dhe  mendimtar. Duhet vlerësuar punimi shkencor rreth kësaj gjetje historike për rëndësinë e saj artistike  me rreth 130 faqe me shënime të dhëna dhe fotografi të studiuesit të shquar, E.Memishaj,

Shkëlqimi i familjes së madhe, Selim Mborja

by

Seelim-Mborja-e1456425024671

Shkëlqimi i familjes së madhe, Selim Mborja (Venxha), bën dritë edhe sot/

Selim Mborja dhe fabrika e Birres (1)Si i shpëtoi Selim Mborja ekzekutimit nga njësiti gueril i Korçës/

Nga Vepror Hasani/

Atë mbrëmje, Selim Mborja (Venxha) me bashkëshorten e tij, Fitreten, u kthyen vonë në shtëpi. Në Korçë kishin 65 dyqane, kafene dhe banesa, mijëra hektarë tokë dhe pyje. Fillimisht kishin banuar te shtëpia në fshatin Mborje, në krah të kishës së Ristozit, te një ndërtesë e madhe dykatëshe, me pamje madhështore, ndërtuar me gurë të skalitur, me shumë dhoma të dekoruara me elemente druri të gdhendur dhe tavane të zbukuruara, me oborr të madh në pamjen ballore e të thurura me avlli. Përreth kësaj shtëpie ngriheshin shtëpitë e tjera të fisit Mborja (Venxha), Më pas ndërtuan një shtëpi tjetër të madhe dhe të bukur mbi fabrikën e birra Korçës. Tashmë jetonin aty. Me të hyrë në shtëpi vunë re se dikush poshtë derës u kishte hedhur një letër. Selim Mborja e mori dhe nisi ta lexonte. Vështrimi i tij lëvizi i shqetësuar nëpër rreshta: “Unë që po ju shkruaj jam një miku juaj, – thuhej në letër, – nuk pata guximin t’ju sqaroj nga afër sepse kam frikë për veten dhe familjen time, dhe për këtë ju kërkoj ndjesë, por para dy-tri ditësh mora vesh se njësiti gueril i Korçës ka marrë vendimin t’ju ekzekutojë, ndaj duhet të largoheni…”. Bashkëshortja e Selimit, Fitretja, bijë e Neki Starovës, ndër më të pasurit e asaj zone, mbeti e shqetësuar. Trupi i saj dridhej si gjethe në erë. Priste çdo t’i thoshte Selim Mborja. Sido që të ishte vendimi i të shoqit, do të qëndronte me të edhe sikur të shkonin në fund të botës. E adhuronte bashkëshortin. Selimi ishte njeri i zoti dhe me kulturë, kishte studiuar në Perëndim. “Do ta pleqërojmë me njerëzit tanë”, – i tha Selim Mborja, – dhe do të vendosim çfarë duhet të bëjmë. Duhet të ketë qenë shtator-tetor i vitit 1944.

2    –Selim Mborja (Venxha) nuk e besonte dot që do të largohej nga Korça dhe nga Mborja ku kishte lindur. Gjithë jeta e njerëzve të tij, brez pas brezi, i ishte përkushtuar Korçës, dhe sa herë e kishte sjellë rasti kishin dalë në mbrojtje të saj me jetën e tyre. I pari i Venxhave, quhej Banush; ishte një legjendë e gjallë bamirësie, të tillë e mbanin mend edhe më të vjetrit. Emri i tij i mirësisë mbërriti edhe te brezat e rinj. Deri në fund të shek. XVIII kishin jetuar në Greqi, kishin prona të shumta dhe ishin shumë të pasur. Me pasuri të madhe u vendosën edhe në në Mborje. Ndihmonin familjet e varfëra. Banushi kujdesej për ta si për familjen e vet: “Bëj mirë dhe mos e përmend kurrë të mirën që bën”, –  ishte porosia e tij, – Zoti i shikon të gjitha.”. Për shkak të pasurisë së madhe që kishte, në Mborje njihej me emrin Banush Aga ose Banush Efendiu, por shpesh e thërrisnin edhe Banush Venxha, sepse kështu quhej vendi ku kishte jetuar në Greqi në zonën e Grevenasë. Bamirësia e familjes së madhe Mborja (Venxha) nuk shteri kurrë. Banushi la pas 7 fëmijë: Mustafajin, Osmanin, Hysenin, Mehmetin, Saliun, Rexhepin dhe Islamin. Fal kësaj familjeje të madhe që shkëlqente me mirësitë e saj, fshati Mborje mori pamjen e një qyteti, me dyqane dhe kafene të famshme si në asnjë vend tjetër. Vinin aty edhe nga Korça; myslimanë e të krishterë festonin bashkë. Në një nga kronikat e kohës shkruhet: “Nuri Efendiu, avokati, javën që shkoi bëri synet djemtë. Në dasmë kishte ftuar gjithë nëpunësit e qeverisë dhe shumë myslimanë e të krishterë. Darkën e bëri në kafenetë që janë nga Mborja. Një shumicë e madhe të ftuarish, me këngë dhe me muzikat e vendit, u zbavitën gjer në mëngjes. Atë natë shumë fishekë u hodhën sipër në qiell dhe shumë pushkë u zbrazën.”. (Gazeta Korça, 11 qershor 1909).

3-Në mëngjes Selim Mborja shkoi te pazari i Korçës, te  klubi i “Pellallit” dhe i la porosi pronarit të lokalit. Nëse vjen Qemali (djali i xhaxhait të Selim Mborjes), Mehmeti apo Syrjai (kushërinj të tij), sepse lokali ishte i preferuar i tyre, t’u thoshte që i kërkonte Selim Mborja dhe donte t’i takonte patjetër. Mehmet Mborja (Venxha) kishte mbaruar shkollën e policisë “Skuola Alleievi Carabinieri”, në Firencë të Italisë, dhe kishte njohuri mbi grupet e fshehta kriminale siç ishte njësiti gueril i Korçës. Në kryengritjen e ashtuquajtur të “Vorioepirit” më 2 prill 1914, sipas gazetës “Koha”, 15 maj 1914, Mehmet Mborja; komandanti i xhandarmërisë shqiptare, hollandezi Snellen Van Vallenhoven; Themistokli Gërmenji, konsulli i përgjithshëm amerikan Spenser, kapedan Kajo, Dervish File, Turhan Hysen bej Pirgu, Jashar bej Starova, Agush Çaushi e qindra të tjerë, luftuan trimërisht dhe ia dolën të çlironin Korçën. Por Selimi donte me patjetër edhe mendimin e Qemalit dhe Syrjait, nëse duhej të qëndronte apo të largohej përfundimisht nga Korça. U takuan te shtëpia sipër fabrikës së birrës. Bashkëshortja e Selimit, Fitretja, ndoqi me shqetësim gjatë gjithë kohës bisedën e burrave. Rreziku u vlerësua real. Njësitet guerile kishin filluar të eleminonin njerëz që nuk i pëlqenin regjimit që po vinte në pushtet. Miku që u kishte shkruar letrën kishte të drejtë. Ekzekutimi i tij mund të ndodhte nga dita në ditë. U pa e arsyeshme që Selimi të largohej nga Korça sa më parë. Kur kushërinjtë e tij u larguan, Selim Mborja vështroi një çast nga e shoqja dhe i tha: “Do të largohemi!”. Nga syri i Fitretes u shkëput një pikë loti: “Do të vij me ty kudo që të shkosh”, i tha ajo. Dhimbja e fshehur e burrit përshkoi gjithë qenien e Selim Mborjes.

4-Selim Mborja (Venxha) dhe bashkëshortja e tij, Fitreti, ende nuk e kishin vendosur ç’ditë do të largoheshin nga Korça. Për ta gjithçka ishte e padrejtë; vendimi i marrë nga njësiti gueril i Korçës ishte kriminal; po luhej me jetën e një familjeje të madhe patriotike. Babai i Selim Mborjes, Mustafaji, ishte kujdesur gjithnjë që edhe miqësitë t’i bënte me njerëz që e donin vendin. Në një rast të tillë shtypi shkruante: “Myftar Aga nga Sevrani, i cili më përpara ka qenë komandant i Xhandarmërisë së Korçës për të martuar të birë që pat zënë të bijën e Mustafa efendi Mborjes urdhëroi këtu bashkë me dhëndrin, zotin Kadri, i cili ka qenë kajmekan në Leskovik, në Tepelenë në Vlorë e gjetkë. Myftar Aga, si mori të renë, pardje u kthye për në Përmet. I urojmë me gaz dhe martonjësit u trashëgofshin!”. (Gazeta e Korçës, e enjte 22 vjesht’  e II-të).

Vetë Mustafa Mborja (Venxha) doli në mbrojtje të vendit që nga dita e parë e hyrjes së grekëve në Korçë më 7 dhjetor 1912. Ndihmoi kthimin e  njerëzve që ishin larguar për shkak të luftës. Emri i tij gjendet i shënuar te “Komisioni i të ikurve”, renditur me emrat më të nderuar të qytetit të Korçës: “Komisioni përbëhej nga: kryetari Abdyl Ypi. Anëtarë: Riza bej Zavalani, Tefik Rushiti, Qani bej Dishnica, Stavre Karoli, Petraq Kondi, Kristo Dako, Sadik Voskopi dhe Mustafa Mborja.”. (Gazeta Koha, e shtunë, 24 maj 1914).Kurse Abedin Mborja (Venxha), nipi u Mustafait ishte zgjedhur te “Komisioni i Marrëdhënieve”, i cili raportonte gjendjen te autoritetet vendase dhe të huaja. Anëtarë të këtij komisioni ishin: “Kryetar Emin Efendi, anëtarë: Maliq Bej, Ahmet Efendi kryetari i Bashkisë; Shaqir Efendi, Emin Efendi, Rakipi Aga, Abedin efendi Mborja, Miçe Çikozi, ( ka dhe një emër tjetër, por nuk lexohet), Abidin efendi Tregtari, Xhafer bej Luarasi, Mehmet Ali Bej, Rakip Aga Jemenli dhe Andrea Turtulli.”. (Gazeta Koha e shtunë, 24 maj 1914).
Gjatë kësaj kohe, një i afërm tjetër i familjes Mborja, Ismail Sali Mborja, më 1914-1915, sponsorizoi botimin e abetares shqipe të hartuar nga Jashar Agjahu. Botimi i saj u bë nga shtypshkronja “Korça”.

5-Kurse  Haki Mborja (Venxha), djali i xhaxhait të Selim Mborjes shkëlqeu me patriotizmin e vet. Lindi në Mborje më 1876, mësimet e para i mori në Korçë e më pas në Manastir. Studimet e larta për mjekësi i kreu në Stamboll, ku mori gradën më të lartë shkencore, atë të doktorit. Në vitin 1908 u emërua mjek në Bashkinë e Manastirit, ku u njoh me shumë patriotë që synonin krijimin e lëvizjeje për çlirim kombëtar. Në shtator të vitit 1908 u bë pjesë e shoqërisë “Dituria” dhe  “Përparimi”. Pas dy vitesh erdhi mjek në Bashkinë e Korçës. Më 16 qershor 1911, bashkë me botuesin e gazetës “Korça”, Sami Pojani, u bënë iniciatorë të krijimit të Komitetit të Kryengritësve. Po atë muaj Haki Mborja krijoi çetën e parë shqiptare dhe doli maleve. Bashkëpunoi me Bajo Topullin, Qamil Panaritin, Shahin Kolonjën etj. Çeta e tij u bë e njohur me luftimet e saj në Korçë, Devoll, Kolonjë, Opar, Gorë, Mokër, Gjirokastër dhe Elbasan. Përveç gazetave shqiptare për Haki Mborjen shkroi edhe gazeta londineze “Time”, kurse konsulli serb në Manastir i raportonte qeverisë së vet: “Në Korçë ka maleve mbi 500 vetë të prirë nga Haki Beu.”. Në gusht të vitit 1911 mori pjesë në Kuvendin e Kryengritësve të Elbasanit, organizuar në fshatin Shelcan për realizimin e veprimeve të përbashkëta. Më 1912 mori pjesë në shpalljen e Pavarsisë. Pas thyerjes së kryengritjes “Vorioepirote”, çeta e tij u bë mburoja e Korçës: territoret nga Guri i Cjapit deri te Grykat e Mborjes u bënë të pakapërcyeshme nga grekët. Që nga dita e krijimit të çetës së tij, Haki Mborja u quajt “Doktori kryengritës”. Me ardhjen e francezëve, ndihmoi për shpalljen e Krahinës Autonome të Korçës dhe mori pjesë në qeverinë e saj. Gjatë kësaj kohë ndihmoi në hapjen e 60 shkollave në krahinën e Korçës, përfshi edhe shkollën e Mborjes. Gjatë  vitet 1918-1920 qëndroi në mbrojtje të kufijve jugorë të Shqipërisë, mbështeti fort Kongresin e Lushnjës dhe qeverinë e saj. Më 1926 u zgjodh deputet, mori vota më shumë se Fan S. Noli, por më 1928 u largua nga politika sepse mbretërinë e shihte si të parakohshme në një vend si Shqipëria. Vdiq në shtëpinë e tij në vitin 1931.

6-Selim Mborja dhe bashkëshortja e tij, Fitreti, vendosën të shkonin në Selanik, atje kishin prona dhe një hotel, mjetet financiare nuk u mungonin. Ndërsa bënin gati plaçkat, Fitretit nuk i mbaheshin lotët. Një ditë më parë ishte përcjellë me njerëzit e saj në Starovë të Pogradecit.  Tashmë nuk do t’i shihte më të afërmit e vet, edhe kur të vdiset nuk do t’i vinte askush ta qante te varri. Edhe përtej vdekjes do të mbetej e vetmuar. Bashkë me ta kërkoi të udhëtonte edhe Koço Kota. Nuk i thanë jo, të dyja familjet udhëtuan bashkë. Me të mbërritur në Selanik, Selim Mborja u vendos në hotelin e tij privat. Nata e parë larg Korçës ishte e dhimbshme. Njerëz që vrisnin prapa shpine dhe pa asnjë arsye, e kishin detyruar ta linin Korçën. Ajo natë për Selim Mborjen mbeti nata më e vetmuar e jetës së tij. Në Korçë gjendej gjithnjë mes miqësh e shokësh. I pëlqente shoqëria edhe me profesorët e Liceut; takohej shpesh më ta: me Elmaz Ahmetin, Abaz Ermenjin, Fejzi Dobin,  Selman Rizën, Aqif Selfon, Abedin Shkëmbin, Aldo Çobën, Malo Kodrën etj. Profesor në Lice kishte qenë edhe Enver Hoxha, por me të nuk kishin patur ndonjë shoqëri të madhe. Vetë Enver Hoxha te libri i tij, “Kur lindi Partia”, shkruan: “Fundot, me Vangjo Turtullin, me Manot, me Katrot e shumë të tjerë të këtij kalibri si edhe me ata të kalibrit më të ulët, ishin përfaqësuesit e borgjezisë së krishterë… Kurse  Fazlli Frashëri, i vëllai Qazkës, Selim Mborja, Tefik Mborja, Rexhep Merdani e mjaft të tjerë si këta e më të ulët se këta, formonin opinionin e “elitës myslimane” korçare…”. Pra, nga sa shihet, miqësia e Hoxhës me parinë e Korçës nuk kishte ekzistuar. Ndoshta kjo ishte arsyeja që ai kishte kërkuar ekzekutimin pa gjyq të Selim Mborjes. Tejet e trishtuar ndihej edhe Fitreti, gruaja që ishte kujdesur gjithnjë për jetimët dhe familjet e varfëra të Korçës. Nuk kishte ditë të shënuar që ajo të mos pyeste Selimin: “Çfarë do të dhurojmë sot për familjet e varfëra? Dhe bënte të pamundurën që ndihma e ofruar të ishte e vlefshme për të kapërcyer hallet. Ajo ishte vërtet një shenjtore.

7-Fitreti doli në verandë, donte ta largonte mërzinë që po e lodhte aq shumë. Selaniku ishte i bukur, shkëlqente nga të gjitha anët, por edhe Korça e bukur kishte qenë gjithnjë. Që nga viti 1850 e kishin krahasuar me Izmirin, por me qenë se Izmiri cilësohej si Parisi i Mesdheut, për analogji Korçën e quajtën Paris i Vogël. Edhe Korça kishte patur ndriçim vite e vite më parë. Më 1911 instaloi sitemin e ri të ndriçimit: “Qeveria tonë (e Korçës) solli për provë një llampë sistem “Radium” me 350 fuqi dritë qiriri. Llampa ka dritë të bukur dhe kështu së shpejti do të sjellin më shumë llampa të këtilla që të ndritin qytetin dhe rrugët e gjëra. Përgëzojmë z. Ahmet Efendinë, kryesonjësin e qeverisë si dhe gjithë këshillonjësit për përpjekjet që bëjnë për të zbukuruar qytetin…”.  (Gazeta Koha, 17 mars 1911).

Më pas qyteti u pajis me gjenerator, por pas largimit të francezëve në majt të viitit 1920, makineria e prodhimit të energjisë nuk funksionoi më. Gazetat e Korçës shkruanin gjithë ironi: “Korça një goxha qytet, natën është pa drita. Duket se drita u prish sytë korçarëve, të cilët janë mësuar kaq vite tani pa drita natën. Nuk na pëlqen që ta besojmë se Bashkia nuk përkujdeset për të ndritur Korçën natën. Dimë që makina elektrike që kishin francezët mbeti këtu, përse nuk përdoret?” (Gazeta e Korçës, 21 korrik 1920).

Megjithatë, edhe viti 1924 Korçën e gjeti pa drita. Më 1925, Bashkia shpalli kushtet e tenderit për elektrifikimin e Korçës. Në lojë ishin dy shoqëri: “Xheneral Elektrik” e Selim Mborjes dhe  “Manseman”, shoqëria gjermane. Oferta më e mirë u dha nga Selim Mborja. Më 18 shtator 1925 filloi ndërtimi i centralit elektrik. Në prill të vitit 1926, plotësoi një pjesë të nevojave për energji. Elektrifikimi i plotë i  Korçës u njoftua nga shtypi: “Që pardje, me një marrëveshje të kryetarit të Bashkisë, shoqëria “Xheneral Elektrik” zuri të japë dritë për tërë qytetin e jo si më parë që jepte gjer më një pas mesnate.”. (Gazeta Koha, 6 nëntor 1926).
Vetëm që qyteti i Korçës të kishte dritë, shoqëria “Xheneral Elektrik” e Selim Mborjes shpenzoi tej parashikimeve. Gazetat  shkruanin: “Shoqëria “Xheneral Elektrik” për të kënaqur gjithë klientët e saj nuk mori parasysh shpenzimet e rënda që i ngarkohen, sepse populli dhe klientët dëshironin dritë.”. (Gazeta Koha, 6 nëntor 1926).

Pranë stacionit elektrik u ndërtua edhe një mulli i fuqishëm bluarje. Më vonë në vitin 1936, “Xheneral Elektrik” e Selim Mborjes ndërtoi në Vithkuq hirocentralin e parë në Shqipëri.

8-Selim Mborja nuk i kursente lekët kur e shihte se ndihma e tij ishte e nevojshme. Pasuria e tij vlerësohej nga të gjitha bankat: “Agjenti i Bankës vjeneze mori vesh kur ishte në Selanik, se një person nga qyteti i Korçës zotëronte një sasi të konsiderueshme monedhash floriri. Ai quhej Selim Mborja. Erdhi e takoi në shtëpinë e tij. Selimi e mirëpriti propozimin e agjentit për t’i depozituar në atë bankë florinjtë, por me një kusht, që përqindja e interesit t’i paguhej duke llogaritur jo sasinë e monedhave, por peshën e tyre në kilogram. Sekseri, i habitur për këtë kërkesë të padëgjuar gjer atëherë në asnjë vend të botës, njoftoi Bankën e Vjenës, duke thënë se ky bej korçar nuk i kishte paratë me grushte, por me bidona teneqeje. Banka mblodhi këshillin për të vendosur. Të nesërmen, gazetat vjeneze dhanë lajmin sensacional: “Një pasanik shqiptar detyron Bankën e Vjenës t’i bëjë një shtesë rregullores së vet!”. (Vangjush Ziko, Korça, kujtime dhe qyteti).

Kjo ishte dhe arsyeja pse Selim Mborja gjatë gjithë kohës që qëndroi në Korçë, ose ishte anëtar, ose kryetar në të gjitha shoqëritë e krijuara, sepse gjithkush e dinte që ai nuk kursehej financiarisht; mbështetja e bashkëshortes nuk i mungoi kurrë; ajo ishte një shpirt i dhimbsur. Emri i Selim Mborjes gjendet në federatatën “Vatra e Shqipërisë” me qendër në Korçë, te “Kryqi i Kuq”, te  “Sport Klub Korça” te komisioni për mbledhjen e ndihmave për ngritjen e Liceut të Korçës, pasi fondi prej 50.000 franga nga buxheti i shtetit ishte i pamjaftueshëm, te “Shoqëria Cinematro”, te “Oda Ekonomike”, te  “Tenis klub Korça”, te shoqëria “Këneta e Maliqit” etj, etj. Në vitet 1921-22 botoi gazeten “Jetë e re”, së bashku me Fazlli Frashërin.

9-Të gjitha këto bashkëshortët Mborja, i kujtuan natën e parë të mbërritjes në Selanik. Në mëngjes Selim Mborja u takua me sportelistin e hotelit. I vuri përpara një monedhë ari dhe i tha: “Një monedhë të tillë do ta marrësh çdo mëngjes, por nëse në hotel vijnë njerëz dhe pyesin për mua, ti do do t’u thuash “Selimi sapo doli” dhe ndërkohë do të më njoftosh. Përpiqu të mbash mend ç’tipare kishte personi, si ishte veshur etj.”. Njësiti gueril i Korçës mund të vinte edhe aty, dhe Selimi kishte patur të drejtë. Pas disa ditësh, dy persona pyetën nëse Selim Mborja ndodhej në hotel. Kishin arrestuar Koço Kotën dhe donin të merrnin me vete edhe Selim Mborjen. Makinën e kishin lënë diku afër hotelit. Operacioni sekret drejtohej nga Koçi Xoxe: “Selim Mborja, sapo doli,- u tha sportelisti, –  me të ardhur ai, vij unë te makina juaj dhe ju them.”. Ndërkaq vuri në dijeni Selim Mborjen. Sportelisti bërë përshkrimin e personave. “Paska ardhur Nevzat Haznedari!”, tha Selim Mborja. Mori të shoqen dhe dolën nga dera e prapme e hotelit. Do të shkonin në Stamboll. Para se të largohej porositi sportelistin: “Pas 5 minutash, shko thuaji personave që Selim Mborja u nis për në portit, do të shkojë në Turqi.”. Me të mbërritur te anija, i kërkoi drejtuesit të mjetit të priste edhe 5 minuta pasi i duhej të takohej me dikë. Dhe sërish Selim Mborja kishte patur të drejtë. Pas 5 minutash mbërriti Nevzat Haznedari: “Desha t’ju takoj…”, – i tha ai. “Dëgjo ti këlysh i Xhemiles, – i tha Selim Mborja, – familjen tënde e kemi mbajtur me bukë, por dije se do të vijë një ditë që gjithkush do të pështyjë në fytyrë.”. Pas këtij shkëmbimi replikash, anija nisi lundrimin drejt Stambollit.

10-Atë çast ia desh shpirti të pinte një birra Korça. E kishte ndërtuar vetë atë fabrikë, bashkë me italianin Umberto Uberti. Projekti i fabrikës “Birra Korça” u hartua vitin 1928. Ndërtimi i saj nisi në tetor të vitit 1929, mbi një sipërfaqe prej 20,000 metra katrorë me vlerë 350,000 franga ari, pronë e Selim Mborjes. Ujin e sollën nga mali i Moravës, 8 km, larg prej fabrikës. Fabrika u pajis me makineritë më të mira të kohës. Më 1931 filloi prodhimi. Regjistrimi i shoqërisë “Birra Korça” u bë në Odën Ekonomike të Korçës më 18 dhjetor 1933:  “Në bazë të shkresës nr. 2215 datë 18.12.1933 të Gjykatës së Shkallës së Parë Korçë, me anë të së cilës urdhërohet transkriptimi i kopjes së aktit konstitues të shoqërisë anonime “Birra Korça” në regjistrin e tregtisë konform nenit 11 të Kodit Tregtar në fuqi, vërtetohet se akti konstitues i shoqërisë anonime “Birra Korça” i omolguar prej Gjyqit Kolegjial të Korçës (dega tregtare) me vendim nr 1, datë 8 nëntor 1933, u transkriptua në radhorin e posaçëm të Odës së Tregtisë së Korçës me nr 1 datë 18 dhjetor 1933. Shoqëria, siç rezulton nga kontrata me datë redaktimi 1 prill 1933, fillon më 1 prill 1933 dhe mbaron më 31 dhjetor 1956. (Gazeta e Korçës 19 dhjetor 1933).

Inaugurimi u bë pas 6 muajve: “Të hënë, më 4 të këtij muaji, më ora 5.30 pasdreke, u bë inaugurimi i fabrikës “Birra Korça” të shoqërisë Umberto-Mborja. Ishte ftuar një shumicë e madhe me autoritetet në krye. Të ftuarit e shumtë vizituan më parë fabrikën, e cila ishte në punim e sipër dhe admiruan maqinerinë e fabrikës ku ishin shtruar pa kursim birra me mezera të zgjedhura. Birra Korça është me të vërtetë prej kaliteti më të mirë se shumë birra të huaja, dhe e njëjta më atë të fabrikave më të dëgjuara gjermane. Z. Umberto Uberti dhe Selim Mborja pritën urimet e sinqerta të të gjithëve për mbarëvajtjen e shoqërisë së tyre. Shitja e birrës së Korçës filloi që dje. Çmimi i saj u caktua prej shoqërisë 4 lekë për shishet e mëdha dhe 2 për të vogla.”. (Gazeta e Korçës, e mërkurë 6 qershor 1934).Shoqëria punësoi 220 shqiptarë dhe 25 specialistë italianë. Ndërsa për t’u ardhur në ndihmë fermerve ngritën dhoma frigoriferike për prodhimet e qumshit. Fabrika u bë e njohur edhe për prodhimin e ujit “Kristal”.

11-Ndërsa po udhëtonin me anije, e shoqja iu drejtua Selim Mborjes: Si thua, a do të vijë dita të kthehemi përsëri në Korçë? Do të na marrë malli për njerëzit tanë? Fitretja fliste me zë të dridhur. Ndoshta, – iu përgjigj Selim Mborja, por e rëndësishme është që ne bëmë gjithçka për qytetin tonë. Nëse kthehemi, ti si gjithnjë do të merresh me bamirësinë, atje ku gjen kënaqësi shpirti yt.”. Fitretes sërish i rrëshqiti një pikë loti. Të kujtohet, i tha Selimi, pasi vizituam jetimoren, dhuruam edhe truall për ngritjen e spitalit të Korçës.  Në fytyrën e saj ndriti buzëqeshja. Veç kësaj Selim Mborja furnizoi me ujë të pijshëm një pjesë të qytetit; krijoi shoqërinë e tenisit, mbështeti grupet muzikore etj, etj. Shpresonte shumë që edhe të afërmit e tij të bënin gjithçka për Korçën. Dhe ata nuk e zhgënjyen: Selaudin Mborja, (kushëri i tij), liceist, përfundoi shkëlqyeshëm studimet për mjekësi në Sorbonë të Francës. Karrierën si mjek e nisi në spitalin Umberti I, në Romë. Me kthimin në atdhe punoi për shumë vjet në qytetin e Shkodrës. Sot njihet si një nga personalitet e mjekësisë shqiptare dhe si një nga themeluesit e spitalit ushtarak. Në vitin 2004 Selaudin Mborja u shpall “Nderi i Qarkut Korçë”; emrin e tij e mban poliklinika e qytetit të Korçës, kurse emrin e Haki Mborjes e mban shkolla 9-vjeçare e fshatit Mborje dhe një rrugë e qytetit të Korçës. Të gjithë fëmijët e Haki Mborjes shkëlqyen në profesionet e tyre. Skënderi studio për mjeksi në Turqi, nuk u kthye më në Shqipëri, u vendos në Australi ku shërbeu edhe si këshulltar i kryeministrit të asaj kohe;  vdiq në Australi. Saliu shërbeu si profesor në liceun e Korçës, kishte studiuar në Francë për shkencat botanike, më pas punoi si pedagog në Universitetin e Tiranës dhe si sekretar i Kuvendit Popullor. Petriti studioi në Hungari në degën ushqimore, kurse Demir Mborja, një tjetër person i këtij fisi të madh, ndërtonte me shpenzimet e veta çezma në lagjet e Korçës; si çezma më e bukur e tij përmendet “Çezma e zonjës” në lagjen Kasaba.

12-Në fisin e madh të Mborjarve (Venxhave), shkëlqyen edhe gratë.  E para ishte, Fitretja, bashkëshortja e Selim Mborjes, sipas shtypi të kohës: “Fitrete Mborja ishte aktiviste e shoqërive të emancipimit të gruas, kish lindur rreth vitit 1893. Ishte anëtare e shoqërisë “Gruaja Shqiptare dhe ka organizuar festime, ballo mondane në vitet 30. Gjithashtu, çifti  Mborja solli në Korçë për herë të parë një piano me porosi në Paris. Emiri i saj përmendet edhe për bamirësi të ndryshme. Së bashku me Ballkëze Frashërin, Ismete Sali Zavalanin, Drita Elmaz Vilën, Zenepe Dalip Sheqerxhiun, Asije Ymer Fazlliun, Nevrije Leskovikun etj, u bënë bashkëpunëtoret më të mira të princeshës Senije Zogu, kryetare e Grave të Shqipërisë”.

Haki Mborja kishte tri vajaza: Liria studioi për drejtësi, Shpresa për mësuesi, ndërsa Drita shkëlqeu si aktiviste në shoqatën e grave. Reshideja, bija e Mehmet Mborjes (Venxha), u martua me Asim  Mborjen, i cili kur pa se ndërtimi i spitalit të Korçës po vonohej, ndërtoi me shpenzimet e veta një ndërtesë dykatëshe me 28 dhoma, e cila shërbeu si spital nga viti 1930 deri në vitin 1935.

Kurse Ifetja, mbesa e Sali Haki Mborjes u martua me Tosun Selenicën. Shtypi i asaj kohe shkruante:  “Që njëdizaj nisi në Prefekturë zyra e Xhandarmërisë Ndjekse nën komandën e z. kapiten Ferid Frashëri dhe togerit Tosun Selenica.”. (Gazeta e Korçës, 9 tetor 1920).

Kurse Naxhia, bija e Sulejman Mborjes, bashkë me Tefik Mborjen shënuan martesën e parë civile në gjithë prefekturën e Korçës. Shtyi njoftonte: “Dje Bashkia jonë afishoi shpalljen e parë për martesë.  Z. Tefik Mborja, shef i seksionit të administratës në Ministrinë e Punëve të Jashtme dhe zonjusha Naxhie Sulejman Mustafa Mborja, kërkuan shpalljen e martesës së tyre e cila do të celebrohet në Bashkinë e Korçës. Z. Tefik Mborja, i cili inauguroi martesën civile në Prefekturën tonë, njihet mirë midis të gjithëve për inteligjencën dhe kulturën e tij. Çiftit të parë që po martohen, i urojme jetë të gjatë e të lumtur!”. (Gazeta e Korçës, 25 prill 1929).

Pra edhe gratë e fisit Mborja (Venxha) ishin një hap më përpara nga gratë e tjera të prefekturës.
13-Me të mbërritur në Stamboll  bashkëshorët Selim dhe Fitrete Mborja u vendosën në shtëpinë e Idaetes, vajza e Sulejmanit, vëllai i Selim Mborjes, që ishte martuar në Stamboll. Atje qëndruan deri në fund të jetës së tyre. Thuhet se në vitet e pleqërisë Fitretja  pati një mall të madh për t’u kthyer në shtëpinë e saj. “Kishim një shtëpi të bukur, – thoshte gjithnjë ajo, – me pemë e lule.”. Mrekullia e hapësirës që rrethonte shtëpinë e tyre i dedikohej Qemal Mborjes, djalit të xhaxhait të Selimit, i cili kishte studiuar për agronomi në Turqi. Ishte një nga specialistët më të mirë të Korçës së bashku me Demir Alizotin. Ai mbolli rreth shtëpisë së Selimit të gjitha llojet e pemëve dhe të gjitha llojet e luleve. Shtëpia dukej si një parajsë që as në përalla nuk e gjeje dot. Fitretja i gëzohej gjithçkaje që ishte e bukur. Ashtu si gjithë të tjerët edhe Qemali ishte i pasur, kishte aksione në Minierën e Mborjes, kurse biri i tij, Fiqiri Venxha, studioi për Drejtësi. Punoi si kryesekretar i Gjykatës së Korçës; implementoi me sukses, sipas frymës perëndimore, Kodin Civil dhe Tregtar. Megjithatë, edhe pse kaluan vite e vite, as Fitretja dhe as Selim Mborja nuk u kthyen më në qytetin e Korçës. Selim Mborja u nda nga jeta më 3 prill 1952, e shoqja vdiq vite më vonë me brengën për t’u kthyer edhe një herë në shtëpinë e saj, por vila ku banonte ajo, ishte bërë rezidenca e Enver Hoxhës, aty qëndronte ai, sa herë vinte në Korçë për të kaluar pushimet e verës. Megjithatë, përsa i përket bamirësisë ndaj jetimëve dhe të varfërve, bashkëshortja e Selim Mborjes, Fitretja, mund të quhet pa asnjë dyshim, Zonja e Parë e Korçës.

Shënim. Për realizimin e këtij shkrimi u ndihmuam edhe nga kujtimet e të afërmëve të Selim Mborjes.

VASIL PAJÇINI, FIZIKANTI NGA DEVOLLI NE SAN FRANCISKO

by

-Kushtuar fizikantit shkencëtar, qytezarit Vasil Pajçini, me gradën PhD, i cili punon në një kompani të njohur amerikane- /

2 Fuati1 fuati7 Katuni5 fuati shkoll6 fuati1 ok Fuati

Nga Fuat Memelli/

3 Fuati 1

Figurat e shquara të Devollit, që kanë lënë gjurmë në Shqipëri e nëpër Botë, më kanë tërhequr e vazhdojnë të më tërheqin vazhdimisht. Është zëri i krahinës tonë të dashur, që më nxit t’i qëmtoj këta njerëz, për t’i bërë të njohur për lexuesit e gazetës e më gjerë. Ne që na qëlloi fati të meremi me gazetari, e kemi për detyrë morale të shkruajmë e të flasim për këta njerëz me të cilët krenohemi. Ata shërbejnë edhe si modele për brezat që vijnë. Këtë rradhe “stacioni” i ndalesës time ishte Qyteza, një fshati i bukur i vendosur në një luginë në prehër të maleve, në Devollin e Sipërm. Sot ajo është tkurur nga largimet e shumta , ashtu si shumë fshatra të tjerë në Shqipëri, por gjurmët që kanë lënë njerzit e saj, nuk mund të shuhen. Ky fshat ka nxjerrë disa figura të njohura siç janë: patrioti Kol Tromara, veprimtar i shquar i “Vatrës” në Amerikë (ka qenë sekretar e kryetar i saj) dhe ka patur disa detyra të rëndësishme në Shqipëri, është pushkatuar nga regjimi komunist dhe sot s’ka varr; aktorët shqiptaro-amerikanë, vëllezrit Xhon e Xhim Belushi; mjeshtri i vallzimit, Pandeli Talko; basketbollisti Pandeli Palko (i riu), ish pjesëtar i ekipit kombëtar; mësuesi enciklopedist, Dhimitër Farmaqi; shkrimtari Petraq Samsuri; Valentina Duka, historiane e njohur dhe sot deputete e PD-së; Nik Vangel, biznesmen  me emër në Çikago, etj. Por, sot do ndalem te fizikanti i shquar, shkencëtari, Vasil Pajçini, i cili  ka qëndruar larg medias, duke punuar pa zhurmë e bujë. Siç thotë populli “kalliri plot, e mban kokën poshtë”.

DARDHA BIE NDËNË DARDHË

Është kjo një shprehje e vjetër e popullit tonë por që ka dalë nga përvja jetësore, kur pasardhesit vazhdojnë rrugën e  të parëve të tyre. Vasili vazhdoi rrugë e babait, Koci Pajçini, i cili ka qënë mësues fizike në Miras. Atëhërë Vasili ishte fëmijë, por qysh atë kohë ze fill ëndra  e tij pë t’u bërë fizikan. Ka qënë fëmijë me zgjuarsi të veçantë. Qysh 5 vjet, dinte gjithë kryeqytetet e botës. Duke parë zgjuarsinë e Vasilit, mësuesi i fshatit, Niko Ilo, e regjistroi në shkollën fillore me nxënësit që ishin një vit më i madh se ai. Pas fillores, vazhdon shkollën 7 vjeçare  “Bajram Islami-Memelli” të Sinicës, një shkollë e vjetër dhe me tradita. Aty lëndën e matematikës dhe fizikës, e jepte mësuesi enciklopedist, qytezari Dhimitër Farmaqi. Ky mësues, me njohuritë e tij, la gjurmë të pashlyera te Vasili. Rruga e dijes vazhdon në gjimnazin “Themistokli Gërmenji” të Korçës. Duke mbaruar “shkëlqyeshëm” shkollën e mesme , i hapen dyert për të vazhduar degën e Fizikës, në fakultetin e Shkencave të Natyrës. Dashuria qe kishte për dy lëndët: matematikë e fizikë, anoi nga fizika. Ëndra për t’u bërë fizikant, po realizohej. Gëzimi i tij ishte i papërshkueshëm. Një ditë, pasi kishin bërë një kolekium (provim për një pjesë të lëndës), profesori i shquar, Vasil Kuneshka, hyn në auditor dhe pyet :”Kush është Vasil Pajçini?”. Studenti ngrihet në këmbë dhe dëgjon profesorin që thotë :”  Bravo Vasil! Kurrë nuk kam patur rastin të korigjoj një provim si ky i joti.” Vasili lumturohet nga ky vlerësim i lartë që i bëri profesor Kuneshka para gjithë studentëve. Edhe studimet universitare, i mbaroi ashtu si shkollat e mëparëshme:” shkëlqyeshëm”.

VITET E PUNËS NË SHQIPËRI DHE….

Në fund të fundit, puna është “barometri” që tregon sa i ke përvetësuar njohuritë e shkollës dhe sa je në gjendje t’i zbatosh ato në praktikë. Megjithëse mbaroi “shkëlqyeshëm” nuk e mbajtën në Universitet, siç kishte ndodhur deri atëherë që student të tillë i mbanin në fakultet. Ai u qetësua pasi atë vit nuk mbajtën asnjë student të tillë. E caktojnë me punë në Ndërmarjen Bujqësore të Hoxharës në rrethin e Fierit, si fizikant për çkripëzimin e tokave që kishin qënë kënetë. U detyrua të mësojë nga e para fizikën e tokës. Megjithë vështirësitë që kishte nga mungesa e paisjeve të nevojshme, la gjurmët e tij gjatë 5 vjetëve që punoi në këtë ndërmarje. Aty u njoh dhe u martua me Vojsavën, e cila u bë jo vetm bashkëudhëtarja e jetës, por edhe mbështetësja në punën e tij.

Ishte viti 1982 kur e transferuan në Institutin e Fizikës Bërthamore në Tiranë. Këtu ai si të thuash, gjeti “shtëpinë” e vet. Në Institut u ngrit një grup pune për aplikimin e rezeve lazer. Fati vazhdoi t’i buzëqeshë. Pas dy vjet pune në Institut, një grup prej tre vjetësh, midis tyre edhe Vasilin, e çojnë për specializim dy vjeçar në Francë në fushën e spektrometrisë “Raman” të gazeve në presion. Pas këtij specializimi, ai tani shkencërisht mund të përcaktonte ecurinë dhe rezultatet e eksperimenteve shkencore. Me përpjekjet e specialistëve të këtij instituti si dhe falë mbështetjes ndrkombëtare, në vitin 1990, në Institutin e Fizikës Bërthamore, u ngrit një sektor lazerash.  Ngritja e këtij sektori si dhe mbrojtja e doktoraturës, përbëjnë kapitullin e fundit të punë së tij në atdhe.

…..AMERIKË

Një rrugë e re hapet për fizikantin Vasil Pajçini. Duke patur nënën me dokumenta amerikane, në vitin 1993, vjen në Amerikë. Edhe këtu nuk i ndahet studimeve në fushën e fizikës. Në vitin 1994, fillon studimet në Universitetin e Pitsburgut. Studjon këtu për 5 vjet duke u marë edhe me punë shkencore në spektrometrinë ultraviolet “Raman”  të materialeve biologjike në trajtë kristaline. Mbron edhe doktoraturën duke , duke fituar gradën  PhD, që është nga më të lartat për kualifikimet në Amerikë. Më pas fillon punë në qendrën e quajtur EAG, në qytetin Synyvale, pranë San Franciskos në Kaliforni, që është djep i qarqeve të integruar si dhe të kompjuterave.  Kjo kompani ka degë në të gjithë botën. Këtu ai meret me aplikimin e rezeve “Lazer” e cila quhet “Raman spectroscopy”. Në këtë kompani ai mban titullin” Scientist”- shkencëtar. Është ky një titull i lartë që nderon jo vetëm Vasilin e familjen e tij por edhe Qytezën, Devollin e Shqipërinë. Krahas kësaj pune, kompania e tij kryen edhe punë që përbëjnë sekret  shtetëror. Një ndër ata që kryejnë këto punë, është edhe shqiptari Vasil Pajçini. Rrugën e dijes që ndoqi ai,  e vazhduan edhe dy djemtë e tij të cilët u shkolluan në Amerikë . Djali i parë, Kostandini, është As.Profesor në një nga universitetet e Ilinoisit në Çikago, ndërsa djali tjetër, Marleni, është doktor radiolog në spitalin e qytetit, Santa Klara. Ja, kjo është hapësira që  Amerika, ky vend i  lirisë, u krijon emigrantëve.

NOSTALGJI DERI NË DHIMBJE

Kështu e cilëson fizikanti Vasili Pajçini, dashurinë e mallin që ka për vendlindjen, Qytezën ku i “ka rënë koka”.  Këtë mall e ka ndier prej vitesh. Siç thotë vetë, kjo ndjenjë ka zënë fill qysh në vitin 1968, kur mbaroi shkollën e Sinicës dhe filloi gjimnazin në Korçë. Qysh atëhere e deri sot, mbeti vizitor në vendlindje. Kur ishte me studime dhe me punë në Shqipëri, shkonte shpesh, por kur ardhi në Amerikë, vizitat në vendlindje janë rralluar, por jo pesha e mallit. Ai mban lidhje me ata pak qytezarë që kanë mbetur në fshat si dhe me qytezarë të tjerë në Shqipëri e nëpër Botë, veçanrisht në Çikago, ku ka një komunitet të madh qytezarësh, që kanë edhe shoqatën e tyre me emrin “Përparimi”, e krijuar qysh në vitin 1923 nga emigrantët qytezarë. Por, siç ka thënë Horaci “ qiellin por jo shpirtin ndryshon ai që shkon përtej detit”. “Magneti” i Qytezës e ka tërhequr dhe e tërheq drejt prehërit të saj. Sa herë shkon aty, shijon bukurinë e fshatit me shtëpi të gurta, dëgjon ison e lumit Devoll që murmurit aty pranë ; dëgjon cicërimat e zogjve; viziton dy kishat e vjetra; prek me dorë dhe shpirt gjithçka që i përket fshatit të tij, për të cilën aktori i madh Xhim Belushi ka thënë: “Qyteza është një fshat i bukur, një nga vendet më magjike e misterioze që kam njohur dhe parë në jetën time…”