DERVISH HIMA,MENDIMTAR DHE PROTAGONIST I RILINDJES SONË KOMBËTARE

June 23, 2016 by dgreca

(foto ekskluzive nga K.M.SH.)Nxënësit e shkollës „Idadije“ në Selanik.Në rreshtin e dytë nga e majta në të djathtë i treti Mit‘hat Frashëri dhe pranë tij Ibrahim Temo dhe kryemyftiu i shkollës.e.sh.

Shkruan:Eugen SHEHU/

Kur kombit i kërcënohet shenjtëria e pavarsisë,ai e ndjen së brendshmi.Dhe nuk qan në heshtje,nuk trishtohet duke pritur vdekjen e sigurtë.Kombi thërret prej zemre dhe prej zemre i përgjigjet trimërisht ata që e duan.Këta burra,në kushtrimin e tyre për atdheun nuk kanë peshuar asesi as jetën e tyre dhe as vdekjen e tyre.Ata kanë thirrur : përpara, duke u vënë vetë në krye të dallgëve,duke bashkuar,gjokset e tyre për të mos lënë të mbytet varka e shpresës shqiptare.Vetëm kështu nën këtë dritë,mund të vështrohet ndershmërisht vepra e atdhetarit Dervish Hima.

Ibrahim Mehmet Naxhiu (Dervish Hima) lindi në Ohër më 1872.Qyteti i bukur buzë liqenit Ohër , do të ngacmonte shpesh imagjinatën e Ibrahimit të vogël.Kur mjergulla binte në ujërat e kaltra të mëndafshta të liqenit,atëherë pamje fantazmagorike shfaqeshin në horizont.Por kur mjergulla fashitej pas rrezeve të dritës,përtej liqenit,në bregun tjetër,dukeshin malet dhe shtëpitë e vogla e të pastra të Pogradecit.Në fëmijërinë e Dervish Himës, e vërteta është se Ohri do të kishte lidhje të ngushta tregëtare e shpirtërore me qytetet e jugut të Shqipërisë,veçmas me Korçën,Kolonjën, Pogradecin dhe Elbasanin.

Rrjedhën normale të shkollarit Ibrahim Naxhiu e ndërpret papritmas,vdekja e parakohe e të jatit.Anipse familja e tyre në Ohër,dikur kish qenë e madhe dhe e begatë,tani gjendja ekonomike kish ndryshuar gati rrënjësisht.Kështu Ibrahim Naxhiu,shkon të mbarojë shkollën e mesme,tek i vëllai,Abdullahu i cili aso kohe jetonte në Selanik.Por meqë shkolla Ruzhdije e Selanikut nuk mund të quhej e plotë,më 1888,djaloshi i vogël nga Ohri merr rrugën e Stambollit duke u përballuar kështu me metropolin nga më të mëdhenjtë e kohës.Pas mbarimit të shkollës së mesme,po me ndihmën e të vëllait,Abdullahut,ai regjistrohet në shkollën e lartë mjeksore-ushtarake “Gjylhane”. Tashmë,përpara Ibrahim Naxhiut,ndodheshin krjtësisht të hapura dyert e shkencës mjeksore si edhe të karierës në Stambollin e lakmuar.Por ai,do të studionte në mënyrë të ftohtë këto për t’iu dhënë veprimtarive të frymëzuara prej shqiptarizmës.Kontaktet e para të tij me Murat Toptanin dhe Ibrahim Temon, e shpërngulën kureshtjen dhe vëmendjen e djaloshit të Ohrit,prej mjeksisë ushtarake,në hallet dhe shqetsimet e mëdha që kalonte atdheu i vet.Më pas Ibrahim Naxhiu u njoh me Sami Frashërin dhe veprën e tij në dobi të ardhmërisë kombëtare.Mendohet se pikërisht ka qenë ky moment që të përcaktohet njëherë e përgjithmonë qëndrimi i guximshëm dhe i prerë i Ibrahim Naxhiut,në dobi të zgjidhjes së çështjes kombëtare shqiptare.Në lëvizjen kundër regjimit despotik të Sulltan Hamitit II,Ibrahim Naxhiu përfshihet vendosmërisht,së bashku me mjaft atdhetarë,të inspiruar prej alternativave demokratike e përparimtare,së bashku me Ismail Qemalin,Kadri Hoxhën dhe Ibrahim Temon,biri i Ohrit,mbështeti këtë lëvizje duke parë më larg,ngase në zhvillimet e Perandorisë,ai parashihte fatin e atdheut të vet.Dilemat ishin të shumta por sidoqoftë shpresat e shqiptarëve në fillesat e lëvizjes së Turqve të Rinj,ishin të mëdha. Ka qenë pikërisht pjesmarja aktive e Ibrahim Naxhiut në këtë lëvizje,ajo që çoi në arrestimin e tij,ndërsa ishte student i mjeksisë ushtarake në “gjylhane”.Autoritetet e larta të gjyqësorit turk (ashtu si edhe kundër shqiptarëve të tjerë) u përpoqën të fajësonin rëndë studentin shqiptar.Por pikërisht në këto momente,Ibrahim Temo kërkon përkrahjen e disa miqve të vet,të cilët falë guximit,ndikuan drejtëpërsëdrejti në arratisjen e tij prej burgu.Kësisoj,në moshën 23 vjeçare,në vjeshtën e vitit 1895,përpara Dervish Himës,mbyllen të gjitha rrugët e karierës ushtarake dhe mjeksore.Ai detyrohet të arratiset fshehurazi nga Stambolli,vjen në atdheun e vet,duke i falur krejt çka kish,vrullin,mençurinë,guximin,vullnetin dhe gjithë jetën e tij,çështjes së madhe kombëtare. Duke qenë se në Ohër, Naxhiut i kanë mbetur vetëm kujtimet e fëmijërisë,ai fillimisht vendoset në Pogradec e më pas në Elbasan.Janë vitet e fundit të shekullit,përndryshe vitet e zgjimit të vetëdijes kombëtare.Lidhja e famshme e Prizërenit pat lënë ende gjurmë të thella sidomos në rrafsh të përpjekjeve për mësimin e gjuhës shqipe,Ibrahim Naxhiu,me ato sy zhbirues,e flokëzi,lë mjekër e veshet si dervish dhe nën pamjen prej fetari merr rrugët e Shqipërisë për të kryer deri në fund misionin e vet prej atdhetari.Fshatrat e Pogradecit,Elbasanit,Tiranës por edhe ato të Prespës,Dibrës e Tetovës,do të ndjejnë hapat e tij,zërin e tij dhe do të shohin të nxjerrë prej uniformës së dërvishit librat shqip,ato shkëndija të atij zjarri të madh çka do të godiste në zemër natën osmane.Prej asaj kohe,Ibrahim Naxhiu do të hynte në zemrat e shqiptarëve duke e thirrur me respekt si Dervish Hima.Pas shtëpive të fshatarëve patriotë,teqetë e bektashinjëve do të mbeteshin të hapura për te nga Kolonja deri në Dibër. Në vitet e fundit të shekullit të kaluar,disa patriotë shqiptarë krijun shoqërinë “Bashkim e Përparim”,qëllimi i së cilës ishte zgjimi dhe përhapja e ideve për autonomi të Shqipërisë dhe prosperitetit të saj.Vlen të thuhet se disa prej këtyre komiteteve,si ato të Ohrit,Manastirit,Shkupit dhe Korçës,u krijuan në ndikimin e drejtëpërsëdrejti të Dervish Himës.Në të njejtën kohë,në verën e vitit 1896,Dervishi i indinjuar prej gjendjes së mjerueshme të Shqipërisë,i dërgon një promemorje Komisionit të Reformave të Rumelisë në të cilën flitej hapur mbi rrezikun e coptimit të vendit të vet prej shteteve ballkanike.”Me hartimin e saj,i dha Lëvizjes Kombëtare Shqiptare një dokument programatik,tepër të rëndësishëm,ku shprehej qëndrimi i Shqiptarëve ndaj reformave turke të prillit 1896.Përmbajtja e saj dëshmon se Dervish Hima ishte formuar tanimë si atdhetar i vendosur dhe mendimtar revolucionar,se ai,sikurse pohonte edhe vetë,kishte zgjedhur pa mëdyshje rrugën e tij :ate të luftës për bashkimin kombëtar të shqiptarëve dhe për çlirimin nga zgjedha osmane”.(K.Prifti , Dervish Hima , faqe 34 ).

Në këtë promemorje,Dervish Hima rreket të nxjerre sjellësit e fatkeqsive në Shqipëri duke ndriçuar ndërkaq disa prej virtyteve më të larta e të trashëgueshme të popullit tonë.Të këqijat dhe rreziqet që i rrinin mbi krye Shqipërisë,sipas tij ishin aq të mëdha saqë nëse përshkrueshin të gjitha,me to mund të mbusheshin vëllime të tëra librash.Duke mbyllur mjaft mirë situatat e turbullta ballkanike, ambicijet e fqinjëve tanë si edhe mbështetjen tradicionale të tyre prej Fuqive të Mëdha,në këtë promemorje denoncon gjithashtu edhe ndërgjegjen e ulët të këtyre fqinjëve që kërkojnë coptimin e atdheut të lashtë të shqiptarëve vetëm e vetëm për hir të pozicionit të favorshëm gjeografik të tij.Dhe në këto momente tepër të rrënda: „Qeveria jonë na shtyp na pi gjakun dhe pak nga pak po na shkatron populli shqiptar që shquhet në dashurinë e zjjarrtë të atdheut,për ndjenjat fisnike,për guximin dhe trimërinë me të cilat ka luftuar në shekuj,,është lënë pa asnjë të drejtë politike,në mjerim e skamje të plotë.Kjo gjendje e këto dhunime që i bëhen atij,kalojnë para syve tanë si faqja më e rrezikshme e historisë sonë“.(Dervihs Hima, Promemorje, Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi 19,dosja 12 ).

Udhëheqës i Lëvizjes Studentore dhe pendë e mprehtë

Në verën e vitit 1897,mbas një ndjenje të rreptë,spiunët e Portës së Lartë,ranë në gjurmët e Dervish Himës i cili propagandonte idetë autonomiste në shtëpitë Elbasanase.Por falë trimërisë së miqve të tij,biri i Ohrit nuk bie në dorë të qeverisë.Ai fshehurazi shkon në Durrës dhe prej aty pas disa ditësh,në fshehtësi të plotë merr udhën e detit duke qendruar më pas në Rumani.Këtu,lidhet menjëherë me miqtë e ngushtë të idealit të tij : Ibrahim Temon,Jashar Erebara,Kristo Luarasi dhe Nikolla Naço.Brenda kësaj lidhje,do të gjallonte jo vetëm dashuria për dijen shqiptare,por edhe privacionet e përpjekjeve madhore për lëvizjen e madhe kulturore dhe kombëtare.Duke ndjekur kurdoherë nga afër përpjekjet atdhetare të Dervish Himës,spiunët dhe nëpunësit të tjerë të Portës së Lartë,nuk rreshtin së dërguari informacion tek Sulltani.Ka qenë ky shkaku (por duke patur parasysh edhe aratisjen e tij nga burgu) që Stambolli e ka dënuar Dervish Himën me vdekje,në mungesë. Tashmë për kapjen e tij,janë autorizuar krejt aparati policor i Stambollit,madje jo vetëm në Shqipëri Kur e pa se po ndiqej edhe në Rumani,këmba-këmbës,Dervish Hima në një çast rrëmbimi shkon tek ambasadori turk në Bukuresht dhe me zë të rreptë deklaron ;“Nëqoftëse do tmë ndiqni nga Bukuresht mos kujtoni se do të shkoj në Evropë.Jo! Do t’i kushtohem kryengritjes dhe do të hyjë në Shqipëri,për të ngritur popullin në luftë kundër Stambollit“.( A.Q.SH, fondi 19,dosja 33, fleta17 ).

Në Bukuresht (vendqëndrimi më i shpesht i tij) Dervish Hima iu vu një pune të madhe sidomos me propagandimin e lëvizjes autonomiste shqiptare.Këtë lëvizje ai e shihte në rradhë të parë si një betejë të vazhdueshme të krejt forcave intelektuale shqiptare për përhapjen e diturisë,gjuhës dhe shkollës shqipe.Ndër ideatorët dhe kryesuesit e kongresit shqiptar që u mbajt në Bukuresht më 1898,së bashku me Murat Toptanin dhe Faik Konicën,Dervish Hima shtron përpara dy mijë kolonistëve shqiptarë,nevojën e arësimit kombëtar.Rruga e qytetërimit,potencoi në këtë kongres Dervishi,është ajo e çeljes së shkollave në gjuhën shqipe.Inisiator edhe i një telegrami dërguar Sulltanit,Dervishi me argumenta parashtroi rëndësinë e sistemit arsimor çka do ta ruante kombin shqiptar prej zhdukjes fatale të tij.Falë eruducioit të tij,Dervish Hima,shkruante dhe fliste në disa gjuhë.Këtë vlerë të madhe,ai nuk mund ta mbante peng të komplekseve të ndryshme.Pra lidhjet e tij me gazetat e kohës ishin mjaft të mëdha.Ai nisi të botojë analiza e publiçistikë të mirëfilltë në Bukuresht por edhe në disa gazeta në zë të Evropës së atyre viteve.Replikat me antarë të ndryshëm që përpiqeshin të hidhnin baltë mbi qëllimet e lëvizjes kombëtare shqiptare,do të ishin gjithashtu, natura e dytë e punës.Kështu,ndërsa “Revue d’orient” parapëlqente të çuante lëvizjen tonë si lëvizje të krishterëve shqiptarë,Dervish Hima,në “Shqipëria” të Bukureshtit shprehej ; “Sot shqiptarët,të krishterë dhe muhamedanë,si vëllezër që janë u përqafuan vllazërisht dhe punojnë tok për të drejtat e tyre,për lirinë e tyre,për të këputur ato të këqijat zinxhire të robërisë së turkut”.(“Shqipëria” Bukuresht , nr. 13, datë 2 gusht 1897 ).Ngase pena e tij shkruan pa ju trembur dënimit me vdekje,ngase kultura e gjërë e tij viret plotësisht në kahje të zgjimit kombëtar,ngase fjala e tij fton për bashkim të shqiptarëve,në fundjanarin e vitit 1899,studentët shqiptarë në Rumani e zgjedhin njëzëri Dervish Himën si kryetar të “Rethit të studentëve shqiptarë”

Me një stil të hollë gazetaresk,por edhe me mendime të qarta dhe emocione të mëdha,Dervish Hima,në muajin prill 1899,nxjer të qarkullojë dorë më dorë,broshura e titulluar “Të zgjohemi !”. Në faqen e parë të saj,biri i Ohrit nuk ka munguar të shënojë se këtë broshurë ja dedikon shpirtit të shenjtë të Abdyl bej Frashërit.Në këtë ese politike (nëse mund të quhej kështu) Dervish Hima i bënë një analizë të thellë Shqipërisë në fundin e shekullit të kaluar.Haptaz ai demaskon politikën antishqiptare të Turqisë si edhe qëndrimin armiqsor të monarkive ballkanike të cilët bashkarisht “po përgadisnin shkatërimin e plotë të Shqipërisë”.Shqipërisë,këtij vendi të lashtë po i vidheshin jo vetëm prodhimet e tokës por edhe pasuritë nëntoksore të saj,po i vidheshin gjithashtu mjete e relika të lashtësisë çka synonin në humbjen e vet identitetit kombëtar.Përpara kësaj drame të mynxyrshme, biri i Ohrit , thërriste të mblidheshin energjitë,të bashkoheshin shqiptarët e krejt trojeve etnie dhe të marshonin me guxim përpara drejt autonomisë dhe lirisë së tyre.Unë mendoj se më tepër moral se thirrje politike,fjalët e tij në disa rreshta janë sentencë e zgjimit të vetëdijes sonë kombëtare; “Nuk ka marrëzi më të madhe se sa të besosh se,veç nesh,shqiptarëve,mendon ndonjë tjetër për shpëtimin e atdheut tonë dhe për luftën që duhet të bajmë ne…” ( “Të zgjohemi” fq.2 ).

Ideator dhe zëri i fuqishëm i ndërgjegjes kombëtare

Më 1900-1902,Dervish Himën e shohim të punojë në Romë.Ai u lutet disa miqve të vet të cilët e ndihmojnë financiarisht dhe boton në Itali gazetën “Albania”.Që në numrin e parë të saj,biri i Ohrit shpalos idenë e bashkimit të shqiptarëve dhe kundërtshtimit që ata duhet t’i bëjnë politikës shtypëse të Portës së Lartë.Pos të tjerave,në shkrimet e “Albanias” Dervish Hima kërkonte të zgjonte vetëdijen kombëtare shqiptare,kërkonte të ndriçonte ndjenjat mëmëdhetare të bashkëkombasve të vet në ag të shekullit.Tashmë ai mban lidhje të drejtpërsëdrejta me Ismail Qemalin si edhe shqiptarë të tjerë që jetonin prej shekujsh në Italinë e jugut.Madje në një kongres të arbëreshëve për gjuhën shqipe përfaqson me dinjitet shqiptarët e trevave të Kosovës e Maqedonisë. Ka qenë pikërisht ajo frymë thellësisht kombëtare,ai patos i ngrohtë i dëshirave për zgjim të shqiptarëve dëshmuar në “Albania” të cilët bënë të thirrej disa herë në policinë e Romës.Ndërhyrjet e ambasadës osmane këtu ishin shumë të mëdha ndaj disa herë Dervish Hima është kërcënuar prej utoriteteve policore për mbylljen e gazetës.Veçmas,telashe të mëdha do të hapte artikulli i shkruar prej tij me titull ; “Një krahasim midis Sulltan Hamitit dhe katilave të tmerrshëm të shekujve të kaluar”.Në te duke marrë shkas nga e kaluara,Dervish Hima,nuk nguron të nxjerrë në shesh krejt mizoritë e Portës së lartë dhe Sulltan Hamitit duke thënë paskëtej se e vetmja rrugë që u mbetet shqiptarëve është pikërisht revullucioni i përgjakur.Tashmë urdhëri i autoriteteve policore të Romës është i prerë.Gazetari dhe atdhetari ,Dervish Hima,nuk mund të qendrojë në Itali dhe merr rrugën në fundmajin e vitit 1902 për në Zvicër.Në Zvicër fillimisht jeton në Lucern.Për të siguruar bukën e gojës është i detyruar të punojë disa kohë si përkthyes.Falë dhuntive të tij,Dervishi fliste e shkruante në turqisht,frengjisht dhe italisht.Natyrisht për një atdhetar si ai,përkthimet do të përbënin pjesën më të rëndomtë të kohës së vet.Edhe këtu përpiqet të hape sërish gazetën “Albania”.Por ngase të dy vëllezërit ja kanë internuar në Anadoll,atë s’ka se kush ta ndihmojë.I drejtohet Ibrahim Temos dhe disa miqve të tjerë të cilët duke parë tek Dervishi atdhetarin e paepur e ndihmojnë financiarisht me sa mundin.Pas disa muajve të qëndrimit në Lucern,i drejtohet Gjenevës e cila natyrisht do të shëndrohej në një tribunë të mendimit të guximshëm e demokrat të Dervish Himës. Fillon të botojë në shqip,turqisht, e frengjisht « Albaninë” e dashur të tij ! Është e njohur sidomos dashuria e deri në dhimbje e tij për këtë gazetë ngase shpesh herë mbetej pa ngrënë po askurrë nuk e ndali botimin e saj.Dervishi mbante kontakte të vazhdueshme me atdhetarë të tjerë në Shqipëri e Kosovë duke përpjekur kësisoj që “Albania” e tij të pasqyronte në vërtetsi gjithshka që ndodhte në atdheun e vet.

Viti 1903 do të sillte re dhe bubullima në qiejt shqiptarë.Tashmë,përballë mizorive të Shemsi Pashës,do të vireshin gjokset e burrave të Mitrovicës e Pejës.Në këtë qëndresë madhore,konturohej qartë jo vetëm lufta për kullat por edhe për një autonomi të zgjeruar të shqiptarëve.Dervish Hima ndiqte me vëmendje të madhe këtë situatë tronditëse dhe përpiqej të pasqyronte me vërtetësi,heroizmin masiv të bashkëkombasve të vet.Tek e mbramja,gjaku i derdhur në Mitrovicë e Pejë,nuk duhej humbiste rrëmbave e damarëve të tokës sonë të lashtë.Ai duhej t’u dëftohej të tjerëve se nuk rridhte prej një hakmarrje të verbër. Në “Albanië” e datës 15 prill 1903,pos të tjerave,Dervish Hima deklaronte ; “Shqiptarët duhet t’i deklarojnë Evropës se edhe ata duan reforma,pra do të kundërshtojnë ata që nuk janë të përgjithshme,që nuk përfshijnë gjithë atdheun tonë dhe u japin mundësi sllavëve të coptojnë trojet tona,të na dëmtojnë të ardhmen tonë”. Nga kjo tribunë e mendimit të lirë,Dervishi njëherazi demaskon edhe intrigat e bullgarëve e të maqedonasve të cilët punonin në mënyrë të fshehtë për coptimin e trojeve shqiptare.Ndërkaq,gjatë gjithë kohës së qëndrimit të tij në Zvicër e Belgjikë,Dervish Hima bashkëpunon me shumë gazetarë të kohës e sidomos lidhja e fortë me Mit’hat Frashërin duke u përpjekur të ndërkombëtarizojnë çështjen shqiptare.Metropoli evropian nuk mund t’ia zvetnojë aspak dashurinë për vendlindjen.Mban lidhje me anë letrash,me Shahin Kolonjën,Bajo Topullin,Ibrahim Temon,Mit’hat Frashërin dhe atdhetarë të tjerë të njohur nga krejt vilajetet shqiptare.Ka qenë pikërisht vera e vitit 1908,kur Dervish Hima,pranon të kthehet në Shqipëri.Malli për Ohrin e ka zhuritur ndërkohë që,nga fëmijëria e tij shumë pak gjëra kanë mbetur pa u rrënuar.Por ka mbetur e kristaltë si ajo bora në majëmale,dashuria e madhe e tij për lirinë e kombit të vet.Vjen së pari në Shkodër ku takon miqtë e vjetër të tij.Ndërsa lëvizja e turqve të rinj,pat hedhur një vello të lehtë besimi në mjaftë shqiptarë.Ata shihnin tek kjo lëvizje një shpresë për të ardhmen e tyre.Por ndryshe mendonte Hima.Tejpamës si gjithmonë,këtë lëvizje ai e pat përcaktuar si një hap të parë.Dhe vetëm kaq.Më pas,vet shqiptarët duhej të merrnin në duar fatin e tyre ngase lirinë nuk ta dhuron askush.

Porta e Lartë,gjithsesi ndjek me anë të spiunëve,veprimtarinë e Dervish Himës.Dhe u desh vetëm një fjalim i vetëm i tij,disa minuatash mes përkrahësve të turqve të rinj,që pas disa orësh,të arestohej në dhomen e vogël të hotelit në Shkodër.Duke e mbajtur të mbyllur në burgun e qytetit,autoritetet e turqve të rinj,kërkonin të mbullnin një zë,një shteg prej nga gjeneronte çdo moment dashuria e madhe për liri.Por asesi burgu nuk do t’ua falte këtë kënaqsi autoriteteve të larta pro turke.Pikërisht, në një prej letrave të burgut të tij,Devish Hima shkruante ; “Xhonturqit,të cilët prej vitesh kanë hedhur mbi mua zjarrin e urrejtjes e të zemërimit,po derdhin tashti si vullkan llava mbi kokën time.Nazimi,Rizaj dhe shokët e tyre kanë shkuar shumë përpara.Pandehin se duke më burgosur mua,do të shuajnë një ide,do të shuajnë një ideal.Jo! Tash Shqipëria shpëtoi.Liria nuk mund të fitohet pa njerëz që flijohen.Edhe unë dergjem në burg për atdheun tonë.Rroftë Atdheu !”. (Arkivi Qendror i Shtetit , fondi 19 dosja 32 , faqe 431 ).

Ndërkaq atdhetarët brenda dhe jashtë Shqipërisë u përpoqën me çdo mjet të ndikojnë në organet policore dhe gjyqsore osmane për të nxjerë nga burgu Dervish Himën.Mjaft gazeta të fundvitit 1908 shkruan lidhur me këtë fakt madje pati edhe gazetarë të huaj që muarrën në mbrojtje shokun e tyre të penës.Madje Zhorzh Lorand,kryetar i “Lidhjes Belge për mbrojtjen e të drejtave të njeriut” i dërgoi telegram Komitetit Qendror të “Bashkim e Përparim “ të Selanikut (vend ku ishte çuar për t’u gjykuar Dervishi).Por edhe klubet shqiptare kudo ku ishin,deri ato të Amerikës nuk mbetën prapa në këtë drejtim.Ata i ishin drejtuar hapur autoritetit të turqve të rinj duke thënë se burgosja e Dervish Himës,ishte tek e mbramja,burgosja e mendimit dhe fjalës së lirë.Është pikërisht kjo luftë e pandërprerë e atdhetarëve shqiptarë dhe shtypit progresist evropian që në fundvitin 1908,pas 6 muajsh burg,gjykata e Selanikut i dha lirinë Dervishit.Se çfar gëzimi u ndje ato ditë mund të mësohet nëpërmjet gazetës “Korça”.”Me të hedhur këmbën jashtë gjykatores,gjithë shqiptarët dhe atdhetarët e vërtetë u ngritën në krah dhe ecën nëpër të gjitha rrugët e Selanikut.S’meti njeri,si të mëdhenj e të vegjël,si burrat dhe gratë,duke derdhur lotë gëzimi,thirrën e bërtitën :Rroftë Dervish Hima!”(Gazeta “Korça”-Korçë 7 janar 1909,numër 3 , “Letër nga Selaniku “).

Pesë muajt e burgut,ia patën ligur shëndetin Dervish Himës.Ai u gjend krejt papritur në qelitë e ftohta e pa dritë.Por askurrë shpirti i tij i madh nuk u dha,askurrë nuk u ligështua.Është tepër domethënës fakti që gjatë kësaj periudhe biri i Ohrit,shkroi shumë letra domethënës,fakti që gjatë kësaj periudhe biri i Ohrit,shkroi shumë letra dhe duke njohur fukarallëkun e xhandarëve,mundi të komprometojë njërin prej tyre të cilin më pas e pati korier të sigurtë.Kësisoj letrat dhe mendimet e të burgosurit të fjalës së lirë,merrnin udhët për tek miqtë e tij.Liria e tij,ajo çka deshi më tepër Dervishi në jetën e vet,egzistonte tashmë e paprangosur në ato letra dërguar miqve.Një shpres endej në qiell si një zog që e kanë plagosur në krah.Por ato ç’ka mundi ti thotë në letrat prej qelive të errëta,ato fjalë shpirti që s’mund t’i pëshpëriste në sytë e xhandarëve mjeranë,Dervish Hima i tha zëplotë,në marsin e vitit 1909.Në Selanik ai boton një broshurë-hymn me rreth 15 faqe,të titulluar “Një zë nga burgu në periudhën e lirisë”.Në fakt kjo broshurë,u shërbeu shqiptarëve të asaj kohe si një traktat madhor për vetëdijësim kombëtar të tyre.Në këtë traktat,Dervish Hima,demaskon me fakte dhe forcë të papërmbeajtshme monarkinë absolute të sulltanit,të këqijat e mëdha të kësaj monarkie që shfaqeshin në mohimin e plotë të lirisë njerzore,në shtypjen e çdo lloji dinjiteti,në egzistencën e krimit përbindësh ndaj çdo vlere kombëtare.Revullucioni i korrikut i vitit 1908,i udhëhequr prej turqve të rinj,natyrisht e goditi rëndë këtë absollutizmin .Por kurrsesi ky revullucion nuk mundi të shembte mentalitetet dhe praktikat e Portës së Lartë.Këtë e dëshmuan udhëheqësit e turqve të rinj që në fillimet e përpjekjeve të tyre.Pra për Dervish Himën kishin të bënin me një absollutizëm të ri i cili (natyrisht në forma më të stërholluara) shfaqej tanimë nën një emër të bukur e gjëmimtar siç ishte “Hyrrjeti”(liria).Këtë ai e parashihte sidomos në pengimin që iu bë prej turve të rinj,çdo mendimi dhe ligjërimi të lirë,çdo vullneti të zgjuar të popujve ballkanik që lidhej me prosperitetin e tyre. Në “Një zë nga burgu në periudhën e lirisë”,Dervish Hima flet me tone të ashpra ndaj despotëve të Hyrrijetit të cilët nën demagogjinë e lirisë u vërsulën me zjarr e hekur për të ndëshkuar patriotët e vërtetë,kudo ku ato ndodheshin,në çdo kënd të përandorisë.Dhe ndërsa burgjet e Portës së Lartë,mbusheshin me këta kasnece të ardhmërive kombëtare,zyrat e shtetit të gjysëmhënës ishin plot e përplot me spiunë gjithfaresh,me rryshfetxhinj e gjakatarë gjithfarësh. Përballë këtij zhgënjimi të madh ndaj politikës së turqve të rinj biri i Ohrit,natyrisht nuk mund të kapitullonte.Edhe pse në horizontet e venitura të atyre viteve,ai parapa të ardhmen e Shqipërisë,fatin e saj.Dhe mendimi potencial e largpamës i Dervish Himës,ishte se ky fat nuk duhej pritur me sytë nga qielli.Ai ishte në duart e bashkëkombasve të tij e veçmas në duart e gjeneratës më të re në moshë,të shqiptarëve.Duke ju drejtuar pikërisht këtyre të rinjëve,Dervishi shpallte në traktatin e tij, kredon e popullit tonë,ate ndjenjë atdhetare që për mbijetesën e vet u mbështet në gjokset e njoma të bijve.Me penën që i dridhej në duar,Dervish Hima shkroi : “ O ju shqiptarë të rinj ! o bij të atdheut të dashur ! Jo të prekeni por të zgjoheni nga këto veprime despotike që po kryhen në këtë periudhë të lirisë… O ju të rinj shqiptarë të zgjuar ! Marrshoni pa u ndalur e me guxim në rrugën e gjërë që i keni caktuar vetes me vullnetin tuaj të lirisë.Të gjithë përpara ! E ardhmja e atyre që përpiqen e luftojnë pa e përfillur fare jetën,është fitorja. Përpara ! Ata që i kushtohen tërësisht së vërtetës, më në fund do të fitojnë.Përpara ! Njeriu me vullnet kapërcen majat e maleve më të larta!”.( Dervish Hima,”Një zë nga burgu në periudhën e lirisë “ faqe 15 ).

Kongresi i Dibrës i fundkorrikut të vitit 1909,do të nxirte në pah edhe një herë mençurinë dhe guximin e Dervish Himës.Ai përpara këtij Kongresi ka punuar më së shumti në Manastir, Ohër,Pogradec dhe Korçë për të ngritur komitetet e fshehta shqiptare të cilat punuan për të vënë në jetë vendimet kulmore të kongresit të manastirit.Në bashkëpunim të ngushtë me patriotë të tjerë dibran si Vehbi Dibra,Fehmi Zavallani,ky bir e trim i Ohrit e kthen kongresin nga një manipulim të turqve të rinj,në një zjarr të madh të problemit kombëtar.Gjersa turqit e rinj nëpërmjet përkrahësve të tyre ,patën përgaditur një program që pritej të miratohej në këtë kongres.Ideja e këtij programmi,në thleb kishte të bënte me besnikërinë që krejt popujt ballkanik të tregonin ndaj perandorisë së gjysëmhënës.Por edhe pse kongresi i Dibrës,u manipulua prej turqve të rinj,këto lodra e pazare në dëm të ardhmërisë shqiptare u demsakuan prej atyrre burrave që nuk u dridhej qerpiku kur ishte fjala për të vërtetën.ishte pikërisht ky grup,kjo plejadë atdhetarësh, (në mes të cilëve edhe Dervish Hima) të cilët demaskuan qëllimet absollutiste të Turqve të Rinj dhe parashtruan e miratuan një program me kërkesa dhe ide thellësisht kombëtare që kishin të bënin sidomos me çeljen e shkollave dhe gjuhën shqipe.Është njohur oratoria e Dervish Himës në këtë kongres.Kaq therëse ishte kjo oratori,saqë në një moment,në sallën ku zhvillohej kuvendi,një oficer xhonturk (por i veshur si civil) i vuri grykën e revoles në gjoks,birit të Ohrit.Kaq u desh që burra të tjerë trima të ngiheshin e të mbronin Dervish Himën jo vetëm fizikisht por sidomos moralisht ngase e dinin se kauza e tij,ish shpresa e një kombi që donte të dilte përgjithmon në dritëlirie.Lidhur me qëndrimin burrëror të Dervish Himës,shtypi i asaj kohe shkruante ; “Në krye të atyre që patën kurajon të thonë se s’duan të nënshkruajnë verbërisht,çfar tu nxirret përpara… ishte atdhetari ynë zemërluan,Dervish Hima “.(Gazeta “Dielli” , Boston, 3 shtator 1909 ).

Edhe pas kongresit të Dibrës,veprimtaria atdhetare e Dervishit nuk u shterr askurrë.Ai ndërmerr në vitin 1909 një udhëtim për në Anadollin e largët ku rronin të internuar dy vëllezërit e tij.Dihet se ka qenë pikërisht veprimtaria atdhetare e Dervish Himës,sidomos ajo kundër turqve të rinj,që i mbante peng vëllezërit me gjithë familjet e tyre.Sidoqoftë,shihet se këto takime nuk ja fashitën aspak guximin e hapur dhe veprues,Dervishit i cili rimerrte forca pas çdo brenge e dhimbjeje.Kjo u duk më së paku në Kongresin e dytë të Manastirit.Ky Kongres,i inicuar prej atdhetarëve shqiptarë,u parapa si një përpjekje e domosdoshme për përhapjen e diturisë.Tashmë premtimeve të turqve të rinj se do të çelnin shkolla shqipe,u kishte dalë boja.Jo vetëm kaq,por duhet pranuar se ata pengonin këtë prosperitet kombëtar ndërsa nuk pengonin përhapjen e diturive në viset e tjera perandorake siç ishin ato të Greqisë,Bullgarisë,dhe Serbisë.Duke dalë përballë dhe hapur,kundër këtij qëndrimi regresiv,patriotët e mbledhur në Manastir dëshmuan pos të tjerave vendosmërinë e tyre për gjuhën,alfabetin dhe shkollat shqipe,deri në sakrificën më sublime.Megjithatë duhet thënë se ky kongres,do të ngrihej në nivele të larta të ndjenjave kombëtare,jo vetëm kundër mashtrimeve të turqve të rinj.Parë në një rrafsh më të gjërë,aty jepej ideja e madhe se shqipja do të luftonte për mbijetesë dhe kundra reprezaljeve ogurzeza të obskuratizmit ortodoks serbo-greko-bullgar.Në këtë kuvend,ku pos të tjerave muarrën pjes Qazim Dibra,Dervish Hima,Petro Nini Luarasi,Gjergj Qiriazi dhe Qamil Shkupi,u gjykua se e vetmja rrugë e autonomisë dhe pavarsisë kombëtare shqiptare,ishte ajo e diturisë.Shqipërisë askurrë si patën munguar trimat.Tani lipsej mençuria e fshehur diku në periferitë e zgjimit tonë kombëtar.

Dervihs Hima erdhi në Kongresin e dytë të Manastirit që u mbajt në 2-3 prill 1910,si delegat i klubit shqiptar të Stambollit.Në këtë kuvend madhorë,duke patur parasysh veprimtarinë e palodhur të tij,atdhetarët vendosën që Dervish Hima ta çelte Kongersin.Me ate sinqeritet dhe pjekuri që karakterizohej,ky burrë trim,anipse i ndjekur vazhdimisht prej portës së lartë,nuk mungoi të bënte një analizë të thellë të gjendjes së arsimit dhe krejt lëvizjes kombëtare shqiptare të asaj kohe.Por fjala e tij e mençur i kaloi caqet e shkollave e të shkronjave shqipe.Gjendja e vajtueshme në Shqipëri,nuk mund të kalohej në heshtje prej tij ndërsa fqinjët tanë ishin hedhur në sulme të fshehura për të pregaditur coptimin (siç ndodhi në fakt).Serbët,grekët dhe bullgarët,nuk do të mund të ndaleshin përpara asnjë pengese që të realizonin qëllimet e veta.Duke u ndalur në rrugët e afirmimit të lëvizjes kombëtare shqiptare,Dervish Hima,nga tribuna e kongresit të dytë të Manastirit ngriti fort zërin për një bashkim imediat të shqiptarëve.”Që sot e tutje nuk ja vlen të përmendim aspak fjalët gegë,toskë,çamër,labër e të tjera,por vetëm shqiptarë…Ne duhet të punojmë siç kanë punue në kohën e tiranisë,vëllezërit tanë,Jani Vreto,Vaso Pashë Shkodrani,Kostandin Kistoforidhi,Ismail Qemali,më i madhi diplomat i Turqisë dhe shumë të tjerë,të cilët të gjithë së bashku,ortodoks,katolikë e myslimanë punuan si atdhetarë e patriotë të vërtetë”.(“ Mendimi politik e shoqëror i Rilindjes “ vëllimi i dytë , faqe 417 ).

Ndërkaq në vitet 1910-1912,Dervish Himën do ta shohim të pandarë prej mallit dhe dëshirës të parë të tij publicistikës.Ai sërish kërkon ndihma ndër miq dhe boton në Stamboll gazetën “Shqiptari” në gjuhën turqisht dhe shqip.Tashmë ç’prej kryeqytetit të perandorisë,ai shpalos mendimet e veta,atdhetare duke u bërë karshillëk mjaft gazetave servile të turqve të rinj.Për të ardhur kësisoj në vitin e madh të historisë shqiptare 1912. Tashmë jetën e birit të Ohrit,ideali i lirisë është kthyer njëlloj si frymarrja.Asgjë ska kuptim pa liri,madje jeta ndjehet fajtore pa egzistencën e lirisë njerzore.Në mars të vitit 1912,takohet në Bukuresht me Luigj Gurakuqin.Bashkohen të dy jo vetëm në shpresa e mesazhe por sidomos në ate frymë luftarake vepruese që vlen të karakterizojë çdo shqiptar të ndershëm.Paskëtej vjen në Shqipëri.Intuitivisht,Dervish Hima e ka parandjerë se qendra e ciklonit të pavarsisë,ishte Kosova.Por nëse kjo qendër do të mbetej vetëm aty,nëse cikloni nuk do të përhapej në krejt vilajetet shqiptare,atëherë pavarsia aq shumë e ëndëruar mund të kishte një fund të dështuar,ose më mirë një dështim që në djep.Së bashku me Hill Mosin dhe një grusht atdhetarësh të tjerë,Dervish Hima mer rrugën për në jug të Shqipërisë.Ai nis menjëherë,me krijimin e komiteteve shqiptare në Korçë,Elbasan dhe Vlorë të cilët duhej menjëherë të përkrahnin pa rezerva kryengritjen e prillit 1912 në Kosovë.

Kryengritja e armatosur ishte në prag.Por ajo duhej ideuar,ngritur dhe mbrojtur trimërisht ngase rreziqet e Shqipërisë ishin kaq të mëdhenj e të paparashikueshme.Pas tërë asaj veprimtarie të lodhshme në jug Dervish Hima niset edhe në trevat shqiptare të çamërisë.Aty pritej me dashuri prej vendasve të cilët anipse se kanë njohur për fytyre,e kanë lexuar me dhjetra herë,në dhjetra gazeta duke ia njohur shpirtin e madh dhe guximin e patreguar.Në Gumenice e Filat,atdhetarët çam organizojnë edhe tubime ku qindra trima mblidhen të dëgjojnë zërin e bashkëkombasit trim të tyre.Dhe ndërsa me një shpresë,Valiu i Janinës,i ndalon Dervishit hyrjen në Shqipëri,ky i vendosur i shkruan mikut të tij deri në vdekje,Ibrahim Temos : “Me ç’shoh,këtë herë nuk mjafton vetëm pena për t’u përleshur me këta rezila ndaj do t’i drejtohemi edhe mjeteve të tjera”.(Arkivi Qendror i Shtetit , fondi 19 , dosja 32 , faqe 449 ).

Në qëndrimin e tij në Korfuz,në majin e vitit 1912,Dervish Hima takohet me Luigj Gurakuqin.Të njohur prej kohësh,dy burrat e Shqipërisë janë në të njejtën ide.Lufta diplomatike e udhëheqësve shqiptarë të kombit tonë,doemos duhej të bashkërendohej me përgaditjen e formacioneve luftarake për të arritur ate çka thosh Sami Frashëri që edhe kur bisedojmë me armiqtë tanë,pushkën duhet ta kemi plot.Mandej me porosi të Gurakuqit,biri i Ohrit vazhdon të rrije në Korfuz duke agjituar e propaganduar idenë fatlume të kryengritjes së armatosur në jug të shqipërisë.Që këtu lidhet me letra me Sali Gjukën i cili në Selanik kishte ngritur në këmbë rininë studentore shqiptare.Duke qenë se Gjuka kish punuar disa kohë në gjimnazin e Shkupit,mjaft nxënës të tij i shkonin prapa duke adhuruar sidomos atdhetarinë e këtij burri të madh.Duhet thënë se çeta e studentëve shqiptarë në Selanik,u ndihmua prej konsullit grek në Selanik por me qëllim që të luftojë në Kosovë dhe jo të vejë në jugun e Shqipërisë ku pretendimet greke ishin bërë të njohura.Por këmbënguljen e Dervishit,çeta e studentëve kalon në Korfuz dhe aty studentët bëjnë kontakt të dretëpërsëdrejti me idetë dhe vetë Dervish Himën.Bisedat e vazhdueshme e të hapura të Dervishit në Korfuz,si edhe një Manifest i shtypur dhe i shperndarë në krejt jugun në emër të “shoqërisë së studentëve shqiptarë”, bënë që autoritetet policore të Korfuzit të merrnin masa ekstreme.Në një mëngjez të korrikut të vitit 1912,ata thërasin në zyrat e tyre Sali Gjukën duke i deklaruar që së bashku me Dervishin dhe krejt çetën e studentëve,të largoheshin sa ma shpejtë për në Stamboll.Dervish Hima i pafriguar askurrë,së bashku me Gjukën dhe krejt çetën e armatosur të studentëve,në kundërshtim me urdhërat e policisë,me një kaike të thejshtë,fshehurazi zbarkojnë një natë korriku në brigjet e Ksamilit shqiptar.Aty natyrisht i dinin se edhe këtu,policia turke do t’i ndiqte këmba – këmbës,do t’i arestonte e mund t’i vriste por nuk mund të ktheheshin pas.Nderi dhe besa e dhënë, e donin që në orën e madhe të lirisë që po binte,ata të ishin aty në fushën e luftës.Së thelli ata e ndjenin se në këtë orë të historisë shqiptare,vlente trimëria e krejt etnisë përpara dallgëve që rezervonte trilli i fatit. Dy muaj çeta e Dervish Himës dhe Sali Gjukës, u end në Sarandë,Gjirokastër e Vlorë.Rradhët e kësaj çete u mbushën me patriotë të tjerë djem të rinj që duke marrë bekimin e baballarëve të tyre u rreshtuan në radhët e luftëtarëve të lirisë.Natyrisht,veprimtaria e çetës së studentëve do të binte në sy të autoriteteve osmane të jugut.Këta mobilizojnë një batalion të tërë në Gjirokastër dhe i bëjnë çetës djaloshare një pritë në rrethinat e saj.Falë mençurisë së popullit,dhe dashurisë së tij për bijtë e vet studentë,çeta del prej rrethimit duke vazhduar më pas misionin e vet fisnik.Lidhur me këtë veprimtari të kësaj çete,Bilinski,konsulli Austriak në Janinë njoftonte Vienën se :

“Gjendja po keqësohet së tepërmi për shka se Dervish Hima me shoqëruesit e ardhur nga Korfuzi po zhvillojnë një veprimtari agjitative të gjallë në Sanxhakun e Gjirokastrës.Rebelët që janë nën udhëheqjen e Dervish Himës,sot për sot ndodhen afër lokalitetit të Kardhiqit në perëndim të Gjirokastrës”.(Arkivi i Institutit të Historisë sipas H.H.S A.PA.janinë 21 korrik 1912 ).

Në ditën e shenjtë të 28 nëntorit 1912,edhe pse i zgjedhur si përfaqsues i Ohrit,Dervish Hima nuk mund të ishte në Vlorë.Prej Stambolli (ku gjnedej në fillim të nëntorit) ai shkoi në Triestë duke pritur ndonjë vapor që mund të shkonte në Vlorë a në Durrës. Por pritja ishte e gjatë dhe e lodhshme.Ngritja e flamurit të lirisë,përfaqsuesi legjitim i kazasë së Ohrit, e ndjek me emocione përtej detit.Ai do të dëshironte me zjarr të kishte krahë pëllumbi e të fluturonte mbi dallgët e Adriatikut por dëshira,në kufijtë pa skaj të fantazisë. Anipse nuk mundi të vije në Shqipëri,në dimërin e vitit 1912-1913.Dervish Hima lufton me penën e tij duke u angazhuar në disa prej gazetave të mëdha të Austrisë e Italisë.Jehona e këtyre shkrimeve polemizuese është e madhe.Duke iu kundërvënë sulmeve të hapura të fqinjëve ballkanik,ky si edhe plotë atdhetarë të shquar shqiptarë,morri përsipër barrën e ndërgjegjsimit të opinjonit evropian se pa respektim të kufijve të Shqipërisë natyrore nuk mund të ketë të ardhme të qetë për ballkanin në tërësi e mandej për krejt Evropën juglindore.Në mesin e marsit 1913,duke parandjerë rrezikun e madh të coptimit të trojeve shqiptare,në rrafsh të përpjekjeve të atdhetarëve tanë,është edhe mbajtaja e një kongresi shqiptar në Trieste.Në këtë kuvend madhor,ku përfaqsoheshin trevat më të shumta shqiptare,biri i Ohrit u radhit në krahë të Fuad Toptanit,Abdulla Strugës,Faik Konicës,Hil Mosit,Ahmet Gjilanit dhe dhjetra mendimtarëve të tjerë shqiptarë.Në fjalën e tij të zjarrtë,Dervish Hima u ndal në tokën e bekuar të Kosovës.Duke dënuar pushtimin serb të kësaj toke,ai nuk harroi të kujtoi se ishte pikërisht Prizëreni,ai djep shqiptarizme “ku u hodhën themelitë e shtetit shqiptar dhe u bënë dy kryengritje të mëdha”.Shqipërinë,pa troje të tjera në verilindje dhe jug,ai do ta përcaktonte si një trup pa kok e këmbë.Në bashkim të krejt trojeve etnike shqiptare,ky burr i shquar parashihte të ardhmen e sigurt të kombit të vet.Në fund,ky kongres i konceptuar si një thirje ndaj rrezikut kombëtar,i dërgoi edhe një rezulutë Konferencës së Ambasadorëve në Londër duke kërkuar krejt rikthimin e territoreve shqiptare të okupuar,bazuar në principiet universale të botës së qytetëruar.Kongresi ndërkohë,pat zgjedhur si kryetar Hil Mosin,ndërsa nënkryetar Faik Konicën dhe Dervish Himën.

Në vitet që rrodhën më pas,Dervish Himën e shohim kurdoherë në rradhët e atyre burrave që jetuan çdo sekondë të jetës së tyre me shqetsimet e mëdha të kombit.Shqipëria në vitet 1912-1915 u lëkund disa herë pothuaj në buzë të varrit por vetëm bijtë e saj të shqipes mundën ta mbronin nga humnera. E sulmuar nga Mal i Zi e Kosovë,në Shkup e Dibër,në Korçë e Gjirokastër,prej fqinjëve të saj,kjo Shqipëri nuk mundete t’u bënte ballë.Kufijtë e saj sa vinin e rudheshin duke shkuar kësisoj në coptimin e mëtejmë,a thua nuk mjaftonte Londra e vitit 1913.

Në verën evitit 1916,Dervish Hima shkon në Elbasan.Qëllimi i tij imediat,është çelja e shkollave shqipe,duke kuptuar së thelli rëndësinë e diturisë për shqiptarët.Këtu bashkëpunon ngushtë me Luigj Gurakuqin,Bajram Currin,Aqif Pashë Elbasanin dhe Hil Mosin.Madje pas disa muaj veprimtari,emërohet në detyrën e zëvendës prefektit të Elbasanit,ndërkohë që prefekt ishte një tjetër atdhetar i madh demokrat Aqif Pashë Elbasani.

I paharuar do të mbetet për popullin arsimdashës dhe me kulturë të Elbasanit veçmas,fjala e Dervish Himës në tubimin madhështor me rastin e 28 nëndotit të vitit 1917.Duke parë situatat e turbullta dhe gjendjen e mjeruar të Shqipërisë,ky bir i Ohrit iu drejtua elbasanasve me thirrjen për të mos harruar Lidhjen Shqiptare të Prizërenit dhe burrat e saj.Me të dëgjuar emrin e Abdyl Frashërit,turma shpërtheu në duartrokitje dhe sheshin e mbuloi kënga patriotike.Më pas në vitin 1922,në saj të veprimtarisë së madhe e të gjithanshme,në rrafsh të çështjes kombëtare,Dervish Hima,ky publiçist i ndershëm,caktohet në detyrën e drejtorit të shtypit pranë Ministrisë së Punëve të Jahstme.Anipse,në kontakt dhe detyra ndaj të huajve,sjellja e tij është korrekte,ndryshon qëndrimi i tij në situatat e turbullta që kalonte shqipëria e asaj kohe.Lidhjet e tij me atdhetarët shqiptarë janë të mëdha.Ai ndjek me vëmendje zhvillimet dhe nuk i shkëput këto lidhje si me Luigj Gurakuqin,Bajram Currin dhe Avni Rustemin,megjithëse jo një herë këta i ishin vënë hapur regjimit. Ka qenë kjo arsyeja,veçmas dalja e hapur e tij pro lëvizjes së marsit të vitit 1922,çka shkatoi zemërimin e madh të qeverisë.Kështu ,me vendim të Gjykatës Ushtarake,të datës 21 prill 1922,Dervish Hima “dënohet me 5 vjet burg”.(Arkivi Qendror i Shtetit, fondi 258 , dosja 30,fleta 14 , data 22-4-1922).

Por ngase presioni i atdhetarëve shqiptarë ishte i madh,pas pak kohe lirohet dhe shkon në gjirin e familjes së sapokrijuar.Për Dervish Himën dhe familjen e tij,fillon tani pos të tjerave,një jetë e vështirë ekonomike.Në administratën e shtetit nuk gjen përkrahje ai që sakrifikoi gati katër decenie të jetës së vet,për diturinë,pavarsinë dhe lirinë e Shqipërisë.Mbeten prapa ato decenie lodhje,rreziku,ku herë ngrënë e herë pa ngrënë,zjarri i shqiptarizmës nuk u shua askurrë prej gjoksit të patriotit.Po heshtete ajo pemë e cila për vite me radhë ishte ngjyer jo me bojën e shkrimit por në dhimbjen e madhe të shqipërisë. Kur Ibrahim Temo erdhi në Tiranë më 20 maj 1928, e pa këtë burrë të dergjej prej sëmundjes së rëndë në shtrat,ai s’mund të fliste.Po sytë,ato sy që dikur shëndrisnin me aq dashuri,nuk e kishin më dritën brenda tyre.Diçka ishte shuar përfundimisht në atë dritë të mekur.Dervish Hima,vdiq në Tiranë më 21 maj 1928.

Pikëllimi në radhët e atdhetarëve të krejt shqipërisë,ishte i madh.Dhimbja e thellë u lexohej në sy.Mijëra vetë erdhën të përcjellin birin e Ohrit për në varrin e tij të thjeshtë në kryeqytet.Madje dhimja ishte e madhe kudo ku kish shqiptarë.Gazeta “Shqipëria e Re” që dilte ato ditë në Konstance të Rumunisë,shkruante ; “E kemi dashur si vëllanë tonë,patriotin e ndershëm,trim,luftëtarin e penës dhe diplomatin e shkëlqyer.Nuk do t’a harrojmë asnjëhrë.Mirënjohja jonë dhe e popullit shqiptar do të mbetet për jetë”.Dhe brezat e kujtojnë,birin e Ohrit,

Bern-Zvicër

ZYHDI BEJ OHRI PERSONALITET I LËVIZJES SONË KOMBËTARE

June 12, 2016 by dgreca

Ne Foto:Qeveria e Ismail Qemal bej Vlorës 1912/ Shkruan:Eugen SHEHU/

Në vitet 70-të të shekullit të njëzetë,dukej se panorama ballkanike do të ndryshonte fytyrën e vet. Dëshirat e kahmotshme të popujve të ballkanit për të flakur më tutje sundimin osman,sikundër ndizeshin prej zhvillimeve,politike dhe ushtarake ruso-turke e për më tej,kish nisur të sendërtohej ndërgjegja nacionale e këtyre popujve në jugun e Evropës.Ndonëse disi më vonë,edhe shqiptarët,duke parandjerë rrjedhën e furishme të ngjarjeve,nisën të bashkohen nën peshën e rëndë të komplekseve.Kësaj periudhe,dhe pikërisht në vititn 1870,lindi në qytetin e vogël piktoresk të Shqipërisë natyrore,në Ohër,Zyhdiu.Prej familjes së vet ai trashëgoi jo vetëm një pasuri të madhe në tokë,por sidomos një dashuri të pakufijshme për vatanin i cili vuante nën regjimin ushtarak të Portës së Lartë.Shkollën fillore në gjuhën turqishte,Zyhdiu i vogël e mbaroi në qytetin e lindjes për të marrë më pas udhët e Stambollit.Këtu,ai do të mbaronte disa klasë të shkollës qytetëse duke treguar vëmendje të madhe ndaj diturisë,për t’iu drejtuar më pas Robert Kolexhit,shkollë e cila kishte program amerikan dhe ndiqej sigurisht nga fëmijët e elitës së Stambollit.Ata që e patën njohur Zyhdiun në Robert Kolexh (1882-1887),kanë treguar se biri i Ohrit kurdoherë do të fliste me dashuri për administrator dhe pas mbarimit të tij me rezulltate të shkëlqyera kërkon të punojë në administratën osmane,vetëm nëse do të shërbente në vilajetet shqiptare.

Ndërkaq,ngjarjet në vilajetet shqiptare patën rrjedhur me shpejtësi maramendëse.Fuqitë e Mëdha dhe sidomos Rusia, e patën detyruar Portën e Lartë të ndërrmerte hapa konkrete në rrafsh të coptimit të trojeve që i pat nën zgjedhë ç’prej 5 shekujsh.Më 22 prill 1896,Porta e Lartë miratoi dekretin mbi „Reformat mbi Vilajetin e Rumelisë“ me ç’rast u prit me shqetsim prej patriotëve shqiptarë.Pakënaqësia ndaj këtyre reformave u shfaq hapur sidomos në Kosovë e troje shqiptare që emërtoheshin Maqedoni.Për më tej,kjo pakënaqësi provokoi disa kuvende shqiptarësh të cilët,ndonëse nuk mundën të shkëndijonin revoltat masive,gjithsesi po manifestonin hapur,urrejtjen ndaj politikave servile të Stambollit.Nuk mund të jetë asesi e rastit që në janar të vitit 1897,konsulli austriak në Shkup i shkruante Vienës se : „Çështja e Reformave ka dështuar plotësisht.Në këto vise më duket i pamundur qoftë edhe zbatimi i pjesshëm i tyre“.( Arkivi i Institutit të Historisë – Tiranë. Dokumentat e Vjenës. Kutia 4-105).

Mbase nuk duhet të harrojmë se në shkurtin e vitit 1897,mbreti i Serbisë A.Obrenoviq dhe ai i Malit të Zi,Nikolla,bënë plane të hapura për coptimin e trojeve shqiptare,duke zhvendosur disi konfliktet e shqiptarëve me Portën e Lartë.Pikërisht në verën e vitit 1897,Zuhdi Ohri shkon në vendlindje dhe ndonëse pat marrë detyrë të punonte në admnistratën e lartë osmane,ai vrapoi drejt Ohrit pa përfillur ofiqet dhe çifligjet e premtuar.Prindërit,vllezërit dhe krejt farefisi e pritën me dashuri birin e tyre,ngase dinin se në gjakun e tij,klithte pëllumbi i shenjtë i lirisë.Që në javët e para të qëndrimit në Ohër,Zyhdiu duke parandjerë rreziqet që i vinin Shqipërisë,u përpoq të mbledhte rreth vetes dhjetra bashkëmoshatarë,natyrisht pinjollët e dyerve të mëdha të Ohrit,Veleshtës dhe Strugës,të cilët do të mund të ndikonin në zgjimin e shpejtë të vetëdijes kombëtare shqiptare.Me të mësuar se populli i Pejës dhe Gjakovës pat vendosur të mos dërgonte më ushtarë rezervistë të luftonin në ushtrinë e osmane,Zyhdiu ish i pari që organizoi disa takime të fshehta në shtëpinë e tij,duke kërkuar të lidhej besa që edhe prej Ohri e rrethina,asnjë ushtar rezervist të mos mobilizohej,ngase shqiptarët së pari duhej të ishin ushtarë të trojeve të tyre.Kështu që së bashku me Hamdi Ohrin dhe Murat Sojlliun,në vitin 1898 dhe 1899,Zyhdi Ohri,punon për ngritjen e komiteteve të fshehta të cilët patën si detyrë t’u kundërvihen urdhërave të Portës së Lartë por edhe të nxisnin tek shqiptarët,ndjenjën e bashkimit,ngase hakmarrja e gjakmarrja ishin ulur këmbëkryq në krejt vilajetet shqiptare.Falë një gjykimi të thellë dhe oratorisë,Zyhdi Bej Ohri,mundi të bashkojë mjaft familje në qytet e rrethina,duke shmangur përgjithmonë mosmarrveshjet.Në shtëpinë e madhe të tij në Ohër,këto takime,midis dy familjeve që kishin gjak për të marrë shëndroheshin shpesh në festa të vërteta popullore.Krijimi i Komiteteve të Fshehta,i paraprin idesë edhe për tubime të shumta

ku zgjidheshin aty në shesh të burrave,njerëzit që do të mund të udhëhiqnin popullin të nesërmen.

Pjesmarës në Kuvendin „Besa – Besë të Pejës

Zyhdi Ohri,megjithëse ka marrë pjesë në shumë prej këtyre tubimeve,askurrë nuk ka vënë veton e tij në zgjedhjen apo përcaktimin e udhëheqësve.Ai i përmbahej kurdoherë parimit se çdo fis çdo lagje apo fshat, e di vetë se pas kujt duhej të ecë.Në dhjetorin e vitit 1898,shqiptarët kundërshtuan vendimin e Portës së Lartë për dorëzimin e armëve duke siguruar ate,se këto armë do të përdoren vetëm për të ruajtur tokat dhe nderin shqiptar.Në protestën e Ohrit,nënshkrimi i parë me këtë rast,ishte ai i Zyhdi Beut.Lëvizja Kombëtare Shqiptare,tani sa vinte e shtrihej në të gjitha vilajetet.Gazetat e pakta në gjuhën shqipe,bënin thirrje për bashkim ; „O burra të përpiqemi për të mbledhur fuqitë në një vend,për të pushtuar një program të gjith dhe sa ma shpejt,nga komitetet shqiptare të zgjidhet nji delegacion për të marrë një udhë.Të ngihemi për të shkundur vetë zgjedhen e tiranit“.( Gazeta „ Shqiptari „ – Bukuresht më 31 dhjetor 1898 ).

Këtu duhet të theksoj se,në nëntorin e vitit 1897,Haxhi Zeka nga Peja dhe Riza Bej Kryeziu nga Gjakova,në marrëveshje me Sami Frashërin,patën,organizuar një lidhje e cila nuk mundi dot të kishte jetën e gjatë ngase u sulmua prej turqve dhe elementëve të tjera serbofile apo bullgarofile.Tashmë në vigjilje të vitit 1898,Porta e Lartë,me anë të emisarëve të lartë të saj në Shkup,duke kuptuar se po krijohej një tjetër Lidhje Shqiptare,edhe më e fuqishme se e para,thërriste patriotët shqiptarë duke i kërcënuar deri në arrestime e burgime.Zyhdi Bej Ohri, falë oratorisë trimërore të tij,u kumtoi emisarëve otomanë në Shkup se çfardo masash të mireshin,nuk do të mund të ndalonin popullin e Ohrit,Strugës ,Manastirit dhe krejt vilajeteve shqiptare,për të kërkuar realizimin e aspiratave të tyre.Për më tej,me anë të disa miqve të vet,ai siguroi edhe atdhetarin e madh Haxhi Zeka se populli i Ohrit do të ishte në krye të ideve dhe veprimeve autonomiste shqiptare.Ai vihet në krye të patriotëve shqiptarë të këtyre trevave dhe së bashku me Hamdi Ohrin dhe Murat Sojlliun ngrenë çetat e para për të mbrojtur dhe vënë në jetë idetë e kuvendit të Pejës (23-29 janar 1899) i cili u mbajt në Hamam Xhami të Pejës.Diku tjetër,unë jam ndalur hollësisht në mbarëvajtjen dhe idetë e këtij kuvendi historik,në të cilin muarën pjesë rreth 500 burra sidomos prej vilajeteve të Kosovës dhe Manastirit.Në ate kuvend madhorë,buçitit edhe zëri i Zyhdi Ohrit i cili ndonëse 29 vjeçar,fitoi admirimin e trimave dhe besimin e madh në krejt bashkëkombasit e vet.Për më tej,Zyhdi Ohri,në ditët e Kuvendit të Pejës,u bëri thirrje miqve e bashkëluftëtarëve të vet të mos binin në ujëra të turbullta,duke thënë se kuvendi ka pikëpamje fetare dhe se ai drejtohej kundër serbëve dhe austriakëve,përkundrazi,ai pat kumtuar se ky ishte kuvendi burrash për fatet e atdheut tonë.Në kuptimet eveta lidhur me këtë,ngjarje,disa vite më vonë,Zyhdi Bej Ohri do të shkruante ; „Kur shkuam më pas në Dibër,u poqëm me Haxhi Zekën dhe me udhëheqës të tjerë të Lidhjes „Besa-Besë“.Thojshin se Lidhja e pejës kishte qenë kuvend fetar,mysliman.Kjo s’ishte e vërtetë pse kjo lëvizje kombëtare luftonte për forcimin e idesë kombëtare.Neve u bëmë antarë të „Besa-Besës“ pse shiqonim rrezikun e coptimit të trojeve shqiptare“. ( „Ata që shpallën pavarsinë kombëtare“ – Tiranë 1997 , faqe 122 ).

Në Dibër,Zyhdi Bej Ohrin e shohim në vitin 1899,kurdoherë,në krah të patriotit tjetër Dibran Nurçe Pustina.Ngase shumë atdhetarë dibranë nuk mundën të shkonin në Pejë,Zyhdi Ohri bëhet aty,promotor i zhvillimit të ideve dhe vendimeve të Lidhjes „Besa – Besë“.Brenda pak muajve nga mbajtja e kuvendit të Pejës,në pothuaj krejt Dibrën,u organizuan takime të fshehta për nxjerrjen e përfaqsuesve,që denjësisht do të merrnin pjesë në kuvendin e Dibrës.Për mbajtjen e këtij kuvendi,roli dhe pesha e Zyhdi Ohrit dhe Hamdi Ohrid,do të ishin të patjetër sueshëm.Ata dijtën t’u qëndrojnë besnik parimeve të Lidhjes së Pejës dhe për më tej me influencën e tyre bënë që vendimet e marra në Dibër t’u paraprinin realisht ngjarjeve.Ndofta është me vend të përmendim në këtë shkrim vetëm 5 vendimet e para të kuvendit të Dibrës,për të menduar saktësisht për vlerat e këtij tubimi.Duke dashur të hedhim piketat e para nga mund të niste rruga e shtetit të parë shqiptar, atdhetarët dibran,pos të tjerave vendosën që ;

„1- çfardo urrejtje dhe armiqësie që egziston midis nesh,çfardo karakteri qofshin ato,duhet të ndërprehen krejtësisht gjatë kësaj kohe,kështu që çdokush mund të qarkullojë lirisht.

Nëqoftë se ndokush- mos i dhashtë zoti – me qëllim të hakmarrjes,sulmon ose vret ndoken,sakaq do t’i dorëzohet pushtetit,Nëqoftëse ikën,shtëpia e tij do të digjet pavarsisht nga trashëgimtarët ose numëri i antarëve të familjes.Deri sa zgjat kjo besëlidhje,nuk guxon kurrkush të ndërtojë asgjë në vendin e djegjes.

2- Në qoftëse bën vrasje ose plagosje ndonjë nga cubat ose jatakët e tyre,ndaj tyre do të zbatohen masat e dispozitave nga neni 1.

3- Në qoftëse ndokush i shtyrë nga menia apo armiqësia sulmon dikend,tjetër me armë dhe nuk qëllon cakun,mirëpo,ai vetplagoset ose vritet me këtë rast nga i sulmuari,kjo do të konsiderohet si vetmbrojtje dhe dorasi,në rast të këtillë,nuk do të ndëshkohet në asnjë mënyrë.

4- Personi që do të vrasë ose plagose dikend në momentin e ndonjë ngrindjeje të rastit,si edhe jataku i tij,do të ndëshkohen sipas dispozitave të nenit 1.

5- Personi,i cili i përdor armët në momentin e grindjes ose me qëllim të hakmarrjes,e me këtë rast nuk shkakton vrasje apo plagosje,do të dënohet me 3 muaj burg,duke llogaritur këtë burgim që nga dita e hakmarrjes.Në rast se dorasi ikën do t’i digjet shtëpia“.

( Arkivi i Institutit të Historisë – Tiranë , Dokumenti Nr. 28 ).

Siç shihet edhe nga këto vendime,trojet shqiptare të atyre viteve,ishin të mbushura plot me hakmarrje.Politika pesë shekullore e Portës së Lartë për të sunduar vilajetet shqiptare duke i përçarë vetë shqiptarët,kishte bërë të veten.Pos varfërisë e padijes,në trojet shqiptare pat pllakosur gjakmarrja.Zyhdi Bej Ohri,menjëherë pas kontributit që dha në Dibër,u kthye në Ohër,Strugë e Manastir duke u përpjekur të bashkojë sa më shumë banorët e këtyre viseve,drejt një qëllimi madhorë,drejt autonomisë shqiptare.Në personalitetin e birit të Ohrit,shqiptarët e këtyre viseve,shihnin jo vetëm burrin e urtë të kuvendit,por edhe trimin që çan i pari nëpër stuhitë e kohërave.Në fund të vitit 1899,kur disa nënpunës osman në Manastir,donin të ushtronin ende funksionet e tyre shtetërore,ishte pikërisht Zyhdi Bej Ohri i cili i ndaloi plotësisht.Ai kërkoi takim me komandantin e lartë ushtarak të Manstirit dhe në mënyrë të prerë i kërkoj atij të dëbonte nënpunësit turq të gjykatës,si pas vendimit të marrë në Pejë.Në të kundërtën i tha këtij ushtaraku turk se populli i Manastirit,Strugës e Ohrit do të sulmonte gjykatën.Përballë këtij zemërimi të Zyhdi Bej Ohrit ,komandanti turk i garnizonit të Mnastirit detyroi nënpunësit e gjykatës të largoheshin, duke iu shmangur konflikteve ushtarake me popullsinë e këtyre trevave shqiptare.

Veprimtaria atdhetare e Zyhdi Bej Ohrit,do të njihte shkallë të tjera ngjitjeje,në vitet 1900-1907.Tashmë kjo veprimtari,do të jetë tejet e dukshme në organizimin e komiteteve të fshehta të shqiptarëve të cilët ishin të parët zjarre që ndizeshin në vargmalet e lirisë shqiptare.Prirjet autonomiste po zinin vend kurdoherë e më shumë në zemrat e shqiptarëve dhe taman për këtë vlerat e nacionalistëve të trevave shqiptare në Ohër,Manastir e Strugë,fitojnë dimensione të mëdha.Është krejt me vend të citojmë një letër që Ibrahim Temo,i dërgon në vitin 1905,Zxhdi Bej Ohrit,ku pos të tjerave ai kumton ; „I ndershmi Zyhdi ! Jam njoftuar për aq punë të mëdha që ju po kryeni për vatanin tonë.Megjithse ndodheni në rrezik të vazhdueshëm,askurrë nuk është dëgjuar ndonjë fjalë ankimi nga goja juaj.Vegjëlia e Ohrit ka mundur një ditë me ia shperblyer krejt mundin.Dhe jo vetëm vegjeli e Ohrisë por e tërë vilajeteve shqiptare“(Arkivi Qendror i Shtetit – Tiranë. Fondi Shoqëritë dhe klubet patriotike,Dosja 14 , fleta 3 ).

Një vlerë e spikatur e Zyhdi Bej Ohrit,është padyshim edhe ndihmesa e çmuar e tij në mbarëvajtjen e Kongresit të Mnastirit.Për nga vetë rëndësia e madhe që kish,ky kongres,u ideua dhe drejtua nga atdhetarët më të shquar shqiptarë,ata që parashihnin se liria e atdheut të tyre do të fitohej me pushkë dhe pendë.Edhe këtë rast,shtëpia e Zyhdi Bej Ohrit,kthehet si kurdoherë në çerdhe të patriotizmit.Aty bujtën dy trimat e shtetit amë,delegatët nga Gjirokastra në këtë Kongres,Neim Bej Gjirokastra dhe Cerçiz Topulli.Veçanërisht me Cerçiz Topullin,Zyhdi Bej Ohrin e lidhte miqësia e farkëtuar në sa e sa rreziqe,atëherë kur çetat e komitëve të Ohrit e Strugës,ndërrmernin veprime të përbashkëta me çetat e Kolonjës e Gjirokastrës,kundër Portës së Lartë.Gjatë gjithë ditëve që zhvillohej Kongresi i Manastirit,tëherë kur shqiptarët vendosnin përfundimisht që fati i tyre të bashkohej me fatin e Evropës,shtëpia e madhe e Zyhdi Bej Ohrit gjëmonte nga zërat e trimave.Dihet tanimë se ndërsa në Kongres të Manstirit,zhvilloheshin debatet për alfabetet nga duhej të ecte gjuha shqipe,në shtëpinë e Zyhdi Bej Ohrit,Murat Sojliut,Mihail Gramenos e tj,thurreshin planet për fillimet e kryengritjes shqiptare të armatosur.Zyhdi Bej Ohri,ka qenë prej atyre atdhetarëve të cilët kanë menduar kurdoherë se fjala e burrit shkon larg kur ate e mbron pushka,çeta e bashkëluftëtarëve të vet,u vu për një javë rresht,në mbrojtje të shtëpisë së tij në Ohër,si edhe në Manastir.Më pas në vitet 1908-1910,Zyhdi bej Ohrin,do ta shohim në shoqërinë e Sali Gjukës dhe Fehim Zavallanit.Tashmë ata do të shtypin të parat abetare me alfabetin latin dhe germat e bukura të shqipes do të ndiznin shpresat e mëdha të shqiptarëve.Ngase zotëronte një pasuri të bollshme,Zyhdi Bej Ohri,nuk do të kursente të paguante hartuesit dhe shpërndarësit e këtyre abetareve në gjuhën shqipe,me ç’rast do të fitonte akoma më shumë simpatinë dhe dahsurinë e bashkëkombasve të vet.Për më tej,Zyhdi Bej Ohri do të bashkëpunonte edhe me Gjergj Qiriazin dhe Parashqevi Qiriazin duke intensifikuar përpjekjet për çeljen e shkollave shqipe në Ohër,Strugë, Manastir dhe Korçë.Sipas një raporti që konsulli austriak në Manastir i dërgonte Vjenës në vitin 1909,del se „Gjuka,Zavalani,Ohri dhe Kolonja,kërkojnë çeljen e shkollave shqipe aty,për mbroth¨sinë e kombit të tyre“ ( Arkivi i Institutit të Historisë – Tiranë, sipas dokumentave të Vjenës. Dokumenti 70 , dt. 4-II- 1909 ).

Në vitin 1910,Zyhdi Bej Ohri ndërmerr një udhëtim për në Sofje.Dihet tanimë se Sofja ishte kthyer në një çerdhe e atdhetarëve shqiptarë ku veprimet për autonominë e Shqipërisë sa vinin e zgjeroheshin duke përfshirë edhe komunitete të tjerë shqiptarësh që ndodheshin në Bullgari. Shtypshkronja „Luarasi“ e cila pat nxjerrë në dritë dhjetra botime me vlerë të rilindasve tanë, ndërkaq pat përgaditur edhe qindra abetare në gjuhën shqipe me alfabetin latin,Zyhdi Bej Ohri do të ishte mik i ngushtë,ndërkaq edhe me Josif Bagerin,jeta e të cilëve ishte vënë e tëra në shërbim të idealeve kombëtare.Mbase duhet të mos harrojmë faktin se në Sofje,atdhetarin e shquar Josif Bagerin e kish mbërthyer varfëria.Herë me bukë e herë pa te,herë me punë e herë pa punë,ky atdhetar endej gjithsesi midis dëshirave për t’i shërbyer me çdo mjet atdheut të vet.Zyhdi Bej Ohri,duke parë entuziazmin dhe guximin me të cilin bashkëatdhetari i vet i varfër u virej punëve,merr përsipër dhe financon disa numëra të gazetës „Shqypja e Shqypnies“. Historiografia shqiptare me kohë ka pranuar se idetë që gjallonin në këtë gazetë ishin plotësisht atdhetare.Ato die ngarendnin drejt autonomisë dhe pavarsisë shqiptare,bënin thirrje për zgjim e bashkim,duke lënë menjanë meritë shekullore midis shqiptarëve.Zyhdi Bej Ohri,përpos finacimit të gazetës „Shqypja e Shqypnies“ mori përsipër edhe shpërndarjen e saj në Ohër,Strugë,Manastir,Kranjë,Starovë e Korçë duke kërkuar që ajo të lexohej dhe shpërndahej për të çelur sytë e bashkëkombasve të vet.Në një prej letrave që i shkruan Josif Bagerit,pasi pat marrë në duar disa numra të gazetës në fjalë,ai i drejtohet bashkëpatriotit të vet : „I dashuri vëlla ! I mora fletoret që më dërgove dhe i përndava nder miq e shokë.Të hollat po t’i dërgoj me të shpejt.Po ju them,se kjo fletore ka bamun pershtypje të fortë në vllazninë tonë“. ( „Ata që shpallën pavarsinë kombëtare „- Tiranë 1997, faqe 123 ).

Nenshkrues i aktit te pavarsisë dhe antar i kabinetit qeveritar të Ismail Qemal bej Vlorës

Në fillim të vitit 1912,ngjarjet në Ballkan po trazoheshin me një furi marramendëse.U duk në fillim se popujt e shtypur të Ballkanit do t’i zgjatnin dorën njëri – tjetrit,për t’u përballuar me ushtritë e mëdha të Portës së Lartë.Por ndërsa komitetet e fshehta shqiptare,bullgare maqedonase e tj,patën nisur bisedimet,të tjera plane thurreshin në Beograd,Mal të Zi apo Sofje.Aleanca Ballkanike e Krishtere e krijuar linte përshtypjen se planet e monarkive ballkanike drejtoheshin tashmë,sa kundër fuqive ushtarake të Portës së Lartë,aq edhe më tepër ndaj trojeve shqiptare.Kryengritjet shqiptare të armatosura,ato beteja qindra e mijëra ushtarë turq të rënë në këto beteja,u harruan nga fqinjët sllavoortodoks të ballkanit.Në këto momente,përpara atdhetarëve shqiptarë,u shpall vendimtare,thirrja e një kuvendi madhor i cili do të legjitimonte pavarsinë e trojeve shqiptare.Ata burra të mençur e trima, e patën kuptuar se duke udhëtuar drejt Vlorës,udhëtonin drejt shpresës shekullore të shqiptarëve,për të valvitur në trojet e tyre,falmurin e Skenderbeut.Zyhdi Bej Ohri,në verën dhe vjeshtën e vitit 1912,në bashkëpunim edhe me Hamdi Ohrin,Nuri Sojliun,Sali Gjukën etj,u përpoq të organizojë çetat e trimave në Ohër ,Strugë,Manastir e deri në Kërçovë,Gostivar e Tetovë,të gatshme për t’u përballuar me reaksionin serbo-bullgaro-maqedon.Për hir të së vërtetës duhet thënë se,ai bëri një punë e luftë të madhe,për të bindur bashkëkombasit e vet në shtator –tetorin e vitit 1912,se armiku kryesor i shqiptarëve nuk ishte më Perandoria Osmane që po jepte shpirt,por fqinjët tanë sllavoortodoks,që po u lëshoheshin kufijve shqiptare si një lukuni ujqish

Kështu në nëntorin e vitit 1912,së bashku me Hamdi Ohrin,Nuri Sojlliun,Irfan Bej Ohrin e disa atdhetarë të tjerë,Zyhdi bej Ohri niset drejt Vlorës,si delegat i popullit të Ohrit,për të marrë pjesë në shpalljen e pavarsisë kombëtare.Në qiellin e trazuar të Shqipërisë,po shkrepitnin të parat shpresa të lirisë dhe Zyhdi bej Ohri,po bëhej kësisoj tribun i viseve të veta buzë liqenit të Ohrit.Burime të shumta arkivore,provojnë se Zyhdi Bej Ohri,mori pjesë në krejt tubimet si për shpalljen e pavarsisë, ashtu edhe në krijimin e kabinetit të shtetit të parë shqiptar.Pjekuria dhe gjykimi i gjërë në biseda,bënë që Zyhdi Bej Ohri,të zgjidhej nga Qeveria e Vlorës,në detyrën e këshilltarit pranë Myfit Vehbi Dibrës me të cilin ish njohur ç’prej vitesh.Ai do ta pranonte me entuziazëm këtë detyrë,ngase vetë myftiu Vehbi Dibra u zgjodh me vota unanime në detyrën e kryetarit të Pleqësisë e cila sigurisht shërbeu si oponencë dhe ndihmesë e afërt e Qeverisë së Vlorës.Është njohur tanimë fakti që Ismail Qemali,duke njohur pjekurinë edhe burrërinë e Ismail Qemalit,Bedri Pejanit,Ajdin Dragës dhe Zyhdi Bej Ohrit,i dërgoi këta të hynin në bisedime me Xhavid Pashën,komandantin e forcave turke në Shqipëri,i cili mbante të rrethuar me divezionet e veta krejt Shqipërinë e mesme.Për dy javë me radhë,në këto bisedime,ku Zyhdi Bej Ohri ishte mjaft aktiv,u suallën argumente të mjaftë politike e diplomatike,me ç’rast vetë Xhavit Pasha u tërhoq ndaj pretendimeve.Delegacioni i kryesuar nga Vehbi Dibra dhe Zyhdi Ohri,u kthye në vlorë me triumf, ndërsa pas disa ditësh,në Fier,Lushnjë,Berat e rrethina valoi krenar flamuri kuqezi. Së bashku me Vehbi Dibrën,Zyhdi Bej Ohri,bëri çështë e mundur që të organizojë popullin e Strugës,Ohrit,Manastirit dhe krejt Dibrës,për të protestuar ndaj vendimeve të padrejta që u muarën në konferencën e Ambasadorëve në Londër.Lënia e pjesëve më të begata të tokave shqiptare,jashtë kufijve të Shqipërisë,u përcuall jo vetëm me dhimbje por edhe me indinjatë prej qindra e mijëra shqiptarëve.Nismëtar i këtyre protestave,Zyhdi Bej Ohri,nuk do të linte vis pa shkelur duke ngritur fort zërin e vet burrëror.Në një prej këtyre protestave,nismëtar i të cilës,pat qenë edhe Zyhdi Bej Ohri,si përfaqsues i Ohrit,Fuqive të Mëdha Evropiane,përgjegjëse për këtë masakër etnike,iu dërgua edhe një peticion ku pos të tjerave thuhej ; „Është e padiskutueshme se Kazoja e Dibrës,si nga pikëpamja e racës dhe e historisë,ashtu edhe traditave të saj,formon një pjesë të pandarë të Shqipërisë dhe prandaj nuk mundemi kurrë të japim pëlqimin tonë,që të mbetemi nën administrimin e Sërbisë… Nga ky vendim i yni,ne nuk mbrapsemi,administratën serbe nuk do ta pranojmë“.

(Arkivi Qendror i Shtetit – Tiranë. Fondi 245/III , dosja 5/2 , fleta 744 , dt. 12 tetor 1913 ).

Po në tetorin e vitit 1913,Zyhdi Bej Ohri,me porosi të drejtë përdrejtë të Ismail Qemalit shkon në Elbasan,me detyrën e këdhilltarit pranë prefektit Aqif Pashë Biçakut,lidhur me organizimin e luftës ndaj synimeve serbe.Menjëherë sapo shkon aty,merr si detyrë të organizojë ruajtjen e kufijve shqiptare.Burri dhe trimi i Ohrit,ngarend deri në Mavrovë,Kërçovë e Gostivar,duke ndihmuar me armë banorët e këtyre trevave,me ç’rast heroikisht patën luftuar kundër pushtuesve serb.Më pas,në dimrin e viteve 1913-1914, eshohim në Ohër,Strugë dhe Elbasan,duke i qëndruar besnik Ismail Qemalit,Aqif Pashës dhe sidomos idealit të atdheut.

Ngase jeta e tij kish kaluar sa në një betejë në tejtrën,ngase pasuria e tij po tretej për të mirën e kombit,populli i Ohrit e dërgon si përfaqsues të vetin,Zyhdi Beun,edhe në kongresin e Lushnjës në vitin 1920.Ai mbështeti fuqimisht qeverinë e dalë nga ky kuvend,pa harruar për asnjë moment të drejtat e shqiptarëve për të jetuar në trojet e veta natyrore.Në vitin 1931,kur ende kish shumë gjëra për të thënë,vdekja gjen rrugën për tek jeta e këtij burri.Miqve dhe të afërmëve të vet,në çastet e mbramë, u ka thënë ; „Vdekja të gjen ku të jesh.Por ajo nuk mund me të frigue kurr tanë jetën e ke jetuar me fatin e vendit tand“Kështu u mbyll një jetë e këtij trimi e burri të Ohrit,për të vazhduar në kujtesë me tjetrën,ate të popullit.

Bern-Zvicër

PARASHQEVI QIRIAZI,PIONERE E ARËSIMIT KOMBËTAR

May 8, 2016 by dgreca

Foto e vitit 1905- Shkolla e vashave në Korçë

Shkruan:Eugen SHEHU-Bern/Zvicer/

Familja e njohur e Dhimitër Qiriazit,do të mbushej me plot miq e shokë,në ditët e para të qershorit të vitit 1880.Pat lindur fëmija i dhjetë një vajzë e bukur që dikush nga miqtë e quajti Parashqevi dhe ky emër e shoqëroi ate deri në fund.Ka qenë sigurisht trilli i fatit që Parashqevia të rrethohej jo vetëm prej dashurisë prindërrore por sidomos prej kujdesit të motrave dhe vëllezërve më të mëdhenj në moshë.Në se për familjet e mëdhenj,Dhimitër Qiriazi pagoi mësues për gjuhën shqipe,për më të vegjlit e sidomos për Parashqevinë,kjo nuk ia vlente sepse ende pa mbushur 6-7 vjet,ajo pati mësuar prej vëllezërve të shkruante mjaft bukur germat shqipe.Në fillim Parashqevia ndoqi disa klasë filloreje në Manastir ku falë shkollave të shumta,nisi edhe nga mësimi i turqishtes por edhe greqishtes.Më pas ajo do të shkonte në shkollën e vashave në qytetin e Korçës,të cilën sapo e patën çelur Gjerasimi dhe Sevasti Qiriazi,vëllai dhe motra e madhe e Parashqevit.E vërteta është se në këtë shkolë Parashqevia sikur e ka humour ate gjallërinë karakteristike të familjes.Në fakt kjo shkollë u përmbahej ligjeve dhe rregullave tepër të rrepta,çka bënte të mundur egzistencën e saj.Brenda mureve të ftohtë të shkollës së vashave,Parashqevia kaliti karakterin dhe vullnetin duke iu përshtatur sa më shumë rregullave dhe duke lënë menjanë lojrat aq të dashura në Manastir.Më vonë ajo do ta kujtonte gjithmonë me kënaqësi këtë periudhë (1892-1896) dhe sidomos motrën e saj të madhe Sevastinë e cila ishte dhe mbeti deri në fund një model i disiplinës së hekurt dhe ndershmërisë profesionale.Me përfundimin e shkollës së vashave në Korçë,Parashqevia shkon sërish në Manstir.Por aty vëllezërit dhe motrat,të cilët dëshirojnë vazhdimin e studimeve prej saj,i pregadisin kushtet dhe një vit më pas,Parashqevi shkon në të njejtin kolegj,ku pat studiuar e lënë gjurmë të thella,motra e saj e madhe,Sevastia,duke vazhduar rrugën e motrës së vet,Parashqevi Qiriazi,arrin të përvetsojë krahas lëndëve mësimore edhe një edukatë morale të përkryer.Natyrisht si e fundmja vajzë e Qiriazëve të njohur në Stamboll,ajo do të vizitohej në kolegj edhe prej atdhetarëve shqiptarë miq të ngushtë të Gjerasimit e Sevastisë.Madje,shumë syresh do ta ftonin edhe në shtëpinë e tyre duke kujtuar me mall,viset e bukura të atdheut duke qarë hallet e mëdha të Shqipërisë në fund të shekullit XIX.Vitet e studimeve në kolegjin e Stambollit,njëherazi e paisin Parashqevin me aftësi të mëdha metodike dhe praktike për mësimdhënien.Është kjo arsyeja që në vitin 1904,pasi pat mbaruar me nota të shkëlqyera studimet në Stamboll,Parashqevia kthehet në Korçë,tashmë e aftë për të dhënë mësime në shkollën e vashave,në disa lëndë.Duhet cekur se pikërisht në këto kohë,pra në vitet 1904-1905,kjo shkollë po sulmohej nga të katër anët,prej të gjithë atyre që nuk mund të pranonin idenë e përhapjes së shkollave shqipe.Duke shfrytëzuar rastin që në këtë shkollë,jepeshin ide mbi fenë protestante,mbi te u vërsulën si lukuni ujqish të krishterë e ca mysliman,fanatikë që merrnin urdhërat nga ndonjë xhami apo kishat e tyre.Madje duke parë kokfortësinë e motrave Qiriazi,ata nuk lanë gurë pa lëvizur duke friguar deri edhe prindërit e vashave.Kështu në një urdhër të Mitropolitit të Korçës i cili paradoksalisht fliste në emër të qytetarëve të krishterë,thuhej ; “Kjo shkollë ka qëllimin e keq,të tërheqë vajzat e vogla dhe të pafaj prej orthodoksisë dhe t’i fuse në tjetër Fe,prandaj ne si gjithë qytetarët e këtushëm marrim vendimin që të ç’kishërojmë çdo familje e cila dërgon fëmijët e saj në shkollën protestante…”

( Gazeta “Drita “ Sofje më 15 dhjetor 1905 ).

Ndërkaq Parashqevi Qiriazi,duke njohur të drejtat e këndimit të Ungjillit në gjuhën shqipe,u përpoq që me anë të ideve fetare,të mund të mbushte sadopak zbrazëtinë e krijuar e për më tej,kur në këtë shkollë vinin të merrnin libra dhe abetare shqip luftëtarët e Cerçiz Topullit,Bajo Topullit,Mihail Gramenos dhe Qamil Panaritit,gjuha shqipe u rivendos sërish,pasi shkolla e vashave ishte në besë të këtyre trimave.Më mirë se kushdo,këtë e dinin administrata ushtarake osmane dhe Metropoliti i qytetit.Nuk duhet harruar në këto momente edhe trimëria e motrave Qiriazi ku veçmas Parashqevia shkonte deri në fshatrat më të thella të Korçës e Kolonjës,duke dashur të mbledhe rreth shkollës e gjuhës shqipe sa më shumë vajza.

Viti 1908 do të sillte ngjarje të reja për shqiptarët e të katër vilejeteve.Por sidomos në vilajetin e Manastirit,shpallja e kushtetutës prej turqve të rinj,u shoqërua me një varg masash prej atdhetarëve shqptarë me ç’rast parashihnin përparimin e lëvizjes kombëtare,përmes përhapjes së klubeve,shkollave dhe arësimit shqip.Parashqevi Qiriazi,kësaj kohe ndjek me vëmendje situatën dhe ndërmerr hapa konkret për themelimin e klubit të Korçës,sipas ideve dhe modelit të klubit të Manastirit.Pa u shkëputur nga veprimtaria e saj arësimore,në kontakte me patriotë dhe intelektualë të qytetit të Korçës,ajo ndikon drejtëpërsëdrejti në zgjimin e vetëdijes nacionale dhe përparimin e shkollave shqipe.Mendoi se aktivizimi i saj në këto rrethe,ka bërë që Parashqevi Qiriazi,së bashku me atdhetarin Mihail Grameno,Grigor Cilka,Sami Pojani dhe Thoma Avrami,të caktohen si përfaqsues të Korçës në Kongresin e Manastirit,në nëntor të vitit 1908.Ndërkaq vëllezërit Qiriazi,Gjergj dhe Kristo,dy-tri javë më parë,në bashkëpunim edhe me atdhetarë të tjerë në Manastir,patën krijuar “Shoqërinë botuese latrare”(Arkivi Qendror i shtetit-tiranë,koleksioni i fondeve personale,dosja 169,fleta 26 ),ku sigurisht patën vënë në diejni edhe Parashqevin e cila pat shkruar disa tekste në shqip,por pa e parë dritën e botimit.Ndonëse një vajzë e re,disi e druajtur, Parashqevi Qiriazi si delegate e këtij kuvendi historik,rënditej me burrat më të vyer të kombit tonë. Ishte e para herë që shqiptarët,në një kuvend të tillë,kaq madhorë,pranonin të uleshin dhe për më tej të dëgjonin fjalët e një gruaje.Dhe ajo që vlen të mos harrohet është fakti që kjo grua nuk thirrej e dëgjohej aty për merita të vëllezërve apo motrave (të tjera merita ishin ato) por ish zgjedhur me votën e shqiptarëve,pikërisht për ate shpirt sakrifice,për ate shpresë të pashuar që shpërndante në çdo fjalë e veprim.

Pa u ndalur në ato vendime me rëndësi madhore që u muarën në kuvendin historik të Manastirit,mendoj të mos harrohet fakti i madh se ndër të parët që luftoi dhe sakrifikoi për të vënë në vend ato ide,ishte pikërisht Parashqevia,ajo vërtet mbajti një ligjeratë prekëse në Kongres por vetëm disa muaj më pas,duke punuar ditë e natë,në kushte tejet të vështira mundi të përgadiste abetaren e parë shqipe,me ate alfabet që u mirata prej burrave të Shqipërisë,në vilajetin e Manastirit.

Atëherë kur edhe vetë shqiptarët ishin përçarë në rrafsh të germane të alfabetit,atëherë kur kishat edhe xhamijat lëshuan mallkimet e rënda e të frikshme mbi këto germa,ishte pikërisht Parashqevi,bijë e Manastirit shqiptar të hershëm, e cila me mundin,djersën dhe parat e kursyera prej saj,përgaditi dhe botoi të parën abetare me alfabetin latin.Shtypi shqiptar i ngazëllyer rreth kësaj ngjarjeje,nuk do të vononte të shkruante ; “Ky libër i vogël me 32 faqe dhe 18 fytyra,është radhitur bukur e pas metodës së re,me abecenë që vendosi Kongresi i Manastirit”.(Gazeta “Bashkimi i Kombit” 5 nëndor 1909 ).

Në gjurmë të atdhetarëve të shumtë shqiptarë,Parashqevi Qiriazi e shpërndau falas abetaren e saj,në katër vilajetet shqiptare.Emri i mësueses së shkollës së vashave në Korçë,tanimë u përhap me shpejtësinë e rrezeve të dritës që nga Parga e janina e deri në Dukagjin e Drenicë,që nga Vlora e Mirdita e deri në Shkodër e Pollog.Me këtë akt,Parashqevi Qiriazi,po i shpërblente familjes së vet,mundin dhe investimin e tyre për shkollimin e vajzës.Ndërsa në aspektin tjetër,më të rëndësishëm,ajo kishte hyre tanimë në rreshtat e parë të burrave të mëdhenj të kombit,të atyre që patën hedhur mbi supe përgjegjsinë e lëvizjes kombëtare shqiptare.Nën shembullin e dhjetra shoqërive atdhetare të krijuara në vitet 1908-1909,Parashqevi Qiriazi ngre në Korçë,në janarin e vitit 1909,shoqërinë e parë të grave me emrin “Ylli i Mëngjesit”.Përmes kësaj shoqërie,bija e Manastirit,kërkonte që gratë shqiptare të integroheshin sa të mundeshin në jetën shoqërore,të flaknin paragjykimet mesjetare duke marrë vetë në duar fatin e tyre.Që në ditën e parë të krijimit të kësaj shoqërie,shkuan rreth 100 gra e më tej numëri u dyfishua.Ajo çka arriti Parashqevia që në fillim,ishte se aty shkuan gra prej besimeve fetare të ndryshme,gjë e cila nuk ishte aq lehtë të kapërcehej në ato kohë.”Ylli i Mëngjesit” u bë e dashur për mjaft gra të cilat për të parën herë mësuan aty të shkruanin gjuhën shqipe,të këndonin këngë patriotike apo të dëgjonin mbi traditat e vyera të popullit të tyre.Disa kohë më pas,organizimi i kësaj shoqërie mundi të cekë edhe temat kulturore,aq shumë të dëshiruara për gratë shtëpiake të Korçës.Mandej me vete nismën dhe regjinë e Parashqevisë në dhjetor të vitit 1909,disa vajza të shoqërisë “Ylli i Mëngjezit” vunë në skenë një dramë domethënëse të Shilerit.Rreth këtij aktiviteti,shtypi i kohës do të shkruante : “Drama ishte pergaditur mirë dhe u lojt shumë bukur e me mjeshtëri të madhe nga aktorët e reja.Gjithë dëgjonjësit mbetën shumë të kënaqur.Shoqëria nuk ndau bileta.Me dëshirë u mblodhën 5 lira turke”.( Gazeta “Korça “ 13 janar 1910 ).

Në fillim të vitit 1912 (pas trazirash të shumta jo vetëm në Korçë por në krejt vilajetet shqiptar) Parashqevi Qiriazi,duke ndjekur edhe këshillat e Sevastisë,shkon në SHBA ku ndjek një kurs pasuniversitar në rrafsh të pedagogjisë.Studimi ishte vazhdim i atyre që pat mbaruar në Stamboll,por tanimë ai ndërthurej edhe me përvojat e fituara në këtë rrugë të gjatë e plot sakrifica.Duke i lidhur kërkesat e shkollës,me ngjarjet që pasuan në Shqipëri në nëndorin e vitit 1912,Parashqevi Qiriazi,pas disa muaj të lodhshëm studimesh,mundi të hartojë një program konkret për sistemin arësimor në Shqipëri.Që në fletat e para të këtij studimi (i cili u botua në vitin 1919 në librin e Dakos me titull “Albania the Master Key to the Near East”) Parashqevi paraqet gjendjen e deritanishme të shkollave shqipe.Ajo ndalet posaçërisht në shkollat greke të çelura rëndom në Shqipërinë e jugur duke zbërthyer qartë edhe qëllimin e tyre.Për Parashqevin,këto shkolla ishin veçse çerdhe që mbështetnin pretendimet e tyre territoriale mbi Shqipërinë e Jugut.Për shkollat greke zgjidheshin nxënësit më të mirë të cilët pastaj dërgoheshin në Athinë dhe i dërgonin të nesërmen në Shqipëri për të bërë propagandë helene.Në të njejtën pozitë ishin edhe shkollat sllave të cilat i paisnin shqiptarët me frymën sllavoortodokse.Sa për shkollat italiane,Parashqevi ndonëse theksonte faktin se ato janë të pakta në numër “nuk duhen nënvlersuar në lidhje me propagandën që zhvillojnë”.Duke parë nevojat jetike të shqiptarëve,Qiriazi në këtë studim thekson se “vëndi ynë me tre milion banorë gjithsejt ka nevojë për shkollat në gjuhën e tij dhe jo për shkollat e huaja që duan të na shkombëtarizojnë”.Ajo gjithashtu parashihte në arësim,ngritjen e një organizate e cila të merrej posaçërisht me unitetin kombëtar,duke synuar që krejt nxënësit të ishin të pavarur prej intrigave që po pergadisnin krerët e religjioneve fetare në Shqipëri.Tejet i përparuar për kohën,këtë studim,ndonëse e botoi në vitin 1919,Parashqevi Qiriazi ia paraqiti në mars të vitit 1913,qeverisë së Ismail Qemalit.Por fati i asaj qeverie dihet ,e bashkë me te u rrukullis edhe fati i studimit të Parashqevit.

Ngjarje të trishtuara rodhën në Shqipëri në vitet 1913-1914.Kërcënimet greke në Korçë u shoqëruan me përpjekjet e bandave të andartëve të cilët vranë mjaft prej atdhetarëve të shquar të shkollës shqipe.Shkolla e vashave në Korçë u mbyll dhe motrat Qiriazi u detyruan të largohen.Por edhe në Manastir ato nuk mund të shiheshin me sy të mirë prej autoriteteve vendore të pushtuesve serb,ndaj shkojnë në Sofje e Bukuresht me ftesë të shoqërisë “Lidhja Kombëtare” e cila drejtohej asaj kohe prej Themistokli Gërmenjit.Me anë të kësaj lidhjeje,iu kërkua ndihmë në disa raste autoriteteve diplomatike evropiane për fatet e Shqipërisë,por gjithsesi ndonjë rrezulltat kushedi çfar nuk qe arritur.Pas dy vitesh të udhëtimeve të lodhshme,Parashqevi shkon në SHBA,në shtator të vitit 1915.Ajo fillon aty të bashkëpunojë me shtypin shqiptar e për më tej të organizojë edhe një shoqatë të quajtur “Miqtë e Shqipërisë së Lirë”.Por sidoqoftë,ëndrra e saj ishte çelja e një gazete apo reviste e cila do të mund të mbante të ndezur shqiptarizmën,në shpirtërat e bashkëkombasve të vet,atje në Amerikën e largët.U deshën shumë peripeci e përpjekje dhe në fillim të vitit 1917,doli numri i parë i revistës “Ylli i Mëngjesit” qëllimi i së cilës ishte fort qartë i përcaktuar ;”revistë dy javore shqiptare,kushtuar ndriçimit dhe naltësimit të kombit shqiptar”.Natyrisht në faqet e asaj reviste,zunë vend ngjarjet madhore të shqiptarëve,hallet dhe shqetsimet e tyre,luftërat dhe përpjekjet pafund.Sidoqoftë : “dashuria e saj e zjarrtë për atdheun,dëshira për ta parë Shqipërinë përkrah vendeve të tjera,mbështetja e fuqishme me idetë e Rilindjes Kombëtare,njohja e veçorive,specifikës,rrethanave politiko-sociale të kohës, e bënin Parashqevi Qiriazin,që theksin më shumë ta vinte tek problemet e arësimit”.( Dh.Dishnica, “Motrat Qiriazi”,faqe 103 ).

Ata që kanë patur mundësinë të njihen me disa prej numërave të revistës “Ylli i Mëngjesit” janë bindur jo vetëm për larminë e shkrimeve që mbajnë firmën e Parashqevisë por sidomos me thellësinë e mendimeve të shprehura prej saj,me kthjelltësinë dhe patriotizmin e tyre.Sipas saj,çdo shqiptar duhej të familjarizohej me çështjen shqiptare e për këtë,doemos duhej të njihej me veprat e frashërllinjëve dhe autorëve të tjerë shqiptarë.Duke përdorur një gjuhë të pastër e plot kolorit,Parashqevi përmes shkrimeve të saj në “Ylli i Mëngjesit” arrin jo vetëm të bashkëbisedojë me lexuesin e saj,por edhe ta frymëzojë ate,t’i mbaje gjallë ato ndjenja shqiptarizmi të cilat përpëliten përballë metropolitëve të fuqishëm amerikane.Në shkrimet e Parashqevi Qiriazit,gjente kurdoherë vend shpresa,se populli shqipta,si popull i vjetër që ka luftuar shumë gjatë historisë së tij,do të luftonte për t’ia arritur qëllimit,të renditej në krah të botës së qytetëruar.Jo rallë ajo i është drejtuar flamurit kuqezi,këtij simboli të bashkimit të shqiptarëve,duke dashur të ngrerë sa më lartë famën e tij: O flamur i Skenderbeut,valo rreth nesh,valo rreth trashigimtarëve të tu dhe mburna të therrasim dhe të punojmë për bashkim dhe për liri,për tërë jetë… Nën hijen tënde na pëlqen të rrojmë, o flamur i Skënderbeut dhe për nderin tënd jemi gati të vdesim”.( “Ylli i Mëngjezit”-Boston, viti 1917 , vol 2, numëri 7, faqe 206 ).

Një vend me rëndësi në faqet e “Yllit të Mëngjezit” do të zinin edhe ngjarjet e hidhura në jug të Shqipërisë,ku të ashtuquajturit vorioepirotë organizuan disa dyndje që u ngjanin atyre të barbarëve në lindje të njerëzisë.Nën titullin “Kujtime të paharruara” Parashqevia vendosi në sfond të këtyre ngjarjeve,përpjekjet e mëdha të mbijetesës,të shkollës së vashave në Korçë,në vitet 1911-1914,kur shpesh herë nxënëse dhe mësuese e kaluan natën në një dhomë të mbledhura në gjoks të njëra tjetrës,duke pritur nga çasti në çast të shpërthehej dera prej andartëve grek.Por Parashqevi nuk do të mbetej vetëm në përshkrimin e këtyre ngjarjeve në revistën e saj,ngase këtë revistë,tek e mbramja do ta lexonin vetëm shqiptarët,të cilët në vija të përgjithshme e nga burime të tjera i kishin të njohura masakrat greke.Ajo ndërrmori me nismën e saj dhe me ato pak të ardhura,disa udhëtime,në shtete të ndryshme të Amerikës,duke organizuar konferenca lidhur me çështjen shqiptare.Mendimet e saj të thella,gjuha e ëmbël dhe anglishtja e shkëlqyer që përdorte,bënë që këto salla të arrinin edhe deri në 1000 veta,intelektual të SHBA-ve,të cilët njiheshin për të parën herë me Shqipërinë,aktualitetin dhe fatet e saj historike.Gjithsesi,jam i mendimit se jo vetëm në fushën e letrave,por edhe në ate diplomatike,vizioni atdhetar i Parashqevi Qiriazit ka spikatur dukshëm.Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore,kur në Konferencën e Paqës në Paris,do të diskutoheshin fatet e kombeve,shqiptarët e Amerikës dërguan si përfaqsues të tyre,Parashqevin së bashku me 3-4 të tjerë delegatë.Shqiptarët brenda dhe jashtë shtetit amë,në vitin 1919,ishin mbërthyer pos të tjerave,prej mërive dhe inateve karakteristike,ndërsa të tjerë i shihnin interesat e kombit në suazën e interesave të tyre private.Ka qenë kjo arsyeja që ata u përfaqsuan në Konferencën e Paqës prej 3-4 delegacioneve dhe Turhan pasha,përfaqsuesi i Qeverisë shqiptare,nuk dëgjonte as të takohej me të tjerët.Këtu shkëlqeu edhe një herë shpirti i madh dhe diplomacia e thellë e Parshqevisë, e cila mundi të binde Turhan Pashën që delegatët shqiptarë të zhvillonin një takim të përbashkët.Me këtë rast u unifikua deri-diku,qëndrimi i delegacionit të qeverisë shqiptare.Edhe gjatë ditëve të zhvillimit të punimeve,në konferencën e Paqës,Parashqevia ishte promotori i bashkimit në ide të pjesmarrësve shqiptarë aty.Sa në njerin grup në tjetrin,ajo kërkonte t’ bindete bashkëkombasit e vet se duhet të bashkojnë zërin e protestës dhe të arsyes,pse vetëm,ai zë do të mund të dëgjohej.Gjatë këtyre ditëve,një të afërmi të saj i shkruante : “Kështu të ndarë po të rrimë,do të marrim në qafë më keq,të mjerën Shqipëri.Se të paktën,të jemi të gjithë tok dhe kundërshtimet t’i kemi mbrenda dhe jo jashtë,që të bëhemi rezil përpara të huajve”.( Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë, Fondi Parashqevi Qiriazi , dosja 2 fleta 6 ).

Ndërekaq për bijën e Manastirit,ishte e qartë se jo gjithshka varje prej kërkesave unike të shqiptarëve.Duhej të zhvilloheshin takime e biseda sidomos jasht punimeve të Konferencës.Duke shfrytëzuar faktin se njihte 7-8 gjuhë,si edhe shkollën e madhe të njohjes (falë rretahnave të jetës) Parashqevia mundi të takohej në Paris me personalitete të shquar të diplomacisë Evropiane,madje edhe me përfaqsues të vendeve pjesmarrës në Konferencën e Paqës.Duke ditur mirë gjendjen në Shqipëri,duke njohur edhe pretendimet e fqinjëve dhe armiqësitë e vjetra evropiane me shqiptarët,Parashqevia mundi të formojë një mendim të qartë për vehte si edhe përfaqsuesit e tjerë shqiptarë,lidhur jo vetëm se ç’duhej të parashihnin në bisedime,por edhe mënyrat se si do të kërkohej ndihma prej Evropës dhe Amerikës.E vërteta është se disa prej përfaqsuesve të popullit shqiptar në Paris,duke paraparë rrezik të madh prej Greqisë,Serbisë dhe Bullgarisë ishin gati t’u bënin konçesione italianëve të cilët nuk rreshtnin së foluri për “ndihmën” e madhe dhe mbështetjen që do t’u jepnin në luftë kundër fqinjëve të tjerë të Shqipërisë.Ndërsa Parashqevi jo vetëm që nuk mund të fuste veten e saj në këtë grup por bëri ç’ishte e mundur të argumentonte përpara tyre,praktikat shovene dhe zaptuese të italianëve. Besoj se nuk ka qenë e rastësishme që ambasadori italian në Paris,Kastoldi,të ketë kërkuar të bisedojë me shqiptaren”antiitaliane”,Parashqevin.Them besoj,ngase është fakti i njohur që mbas një bisede disa orëshe,Kastoldi nuk ka mundur të sigurojë përkrahjen e bijës së Manastirit.Pas kësaj,gjoja si krejt rastësisht,ai ka treguar se ka ndihmuar në të holla disa shqiptarë,me ç’rast ishte i gatshëm të ndihmonte edhe ate.E fyer pas këtij propozimi, Parashqevi i është përgjigjur: “Faleminderit për ndihmën ekonomike që kërkoni të më jepni,por s’kam nevojë për të.Më mban partia e cila më ka dërguar delegate të saj,këtu në Paris,për të mbrojtur të drejtat e kombit tim”.(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë,Fondi Parashqevi Qiriazi, dosja 2 fleta 4 ).

Natyrisht në qëndrimet dhe idetë e saj,Parashqevi do të kishte afër edhe atdhetarë të tjerë.Në shënimet e veta për Parisin,ku ajo ndenji plot 7 muaj,Parashqevi i përmend me radhë të gjithë ata,me tiparet e vyera të tyre dhe dobësitë.Por në penën e saj,do të skicohen bukur,sidomos portretet e At Gjergj Fishtës,Imzot Bumçit,Mehdi Frashërit dhe Luigj Gurakuqit.Qëndrimi dhe mpleksja e mendimeve me ta,pjekuria,guximi,apo e kundërta megallomania dhe disfatizmi,u shpalosën hapur tek shqiptarët,në Konferencën e Paqës në Paris.Është tejet vështirë të gjykosh këta burra,për qëndrimet e tyre ngase duhet me parë të njohësh diplomacinë agresive të fqinjëve tanë,si edhe problemet madhore të mbrendshme shqiptare.Në këtë vorbull diplomatike,ku po luhej me fatet e Shqipërisë si me fatet e ndonjë vendi të humbur të Afrikës,Parashqevi Qiriazi,më së paku arriti të formonte një unitet organik të qëndrimit shqiptar,unitet i cili do të kishte fituar së tepërmi Pamvarsisht se çka u arrit në Paris,roli i Parashqevisë aty,duhet parë kurdoherë në aspektin se në çfar shkalle të lartë diplomatike ngriti ajo çështjen shqiptare,në çfar niveli çoi mendimi i saj, zgjedhjen e drejtë të kësaj çështjeje.Ka qenë pikërisht një përfaqsues shqiptar në këtë Konferencë,i cili ka shkruar për rolin e bijës së Manastirit se ; “Le të mburremi jo vetëm me burrat por edhe gjith zonjat shqiptare se zonjusha Parashqevi Qiriazi,Zhan D’arka e Shqipërisë,na nderoi të gjithë.Asnji komb i madh ose i vogël,nuk ka sot në Paris,një delegate Zonjë,po Shqipëria e ka këtë zonjushe, e cila me diturinë dhe mençurinë e saj,dita me ditë po fiton simpatinë e të huajve për fitim të Shqipërisë”.( Revista “Ylli i Mëngjezit “ – Boston, 1919,korrik. Fq.284 ).

Në fillim të vitit 1921,në bashkëpunim me motrën e saj Sevastinë,si edhe atdhetarin tjetër të shquar Kristo Dakon,Parashqevia ndërmerr nismën për çeljen e një shkolle vajzash në Tiarnë,sipas modelit të asaj në Korçë.Qëllimi i kësaj shkolle,ashtu sikundër thuhej në lutjen dërguar Ministrisë së Arësimit Shqiptar,ishte që vajzat shqiptare të edukoheshin sa me traditat e shkëlqyera të popullit tonë aq edhe me edukatën moderne për t’iu përgjigjur niveleve emancipuese të shoqërisë së asaj kohe.Me ngritjen e kësaj shkolle në Kryeqytetin e Shqipërisë,në fakt motrat Qiriazi,potenconin përpjekjet për një arësim mbi themelet kombëtare,me ç’rast do t’i shërbehej drejtëpërsëdrejti kombit dhe do të realizonte aspiratat e mijëra shqiptareve të ndershme.Në fakt,kërkesa e motrave Qiriazi u muar parasysh dhe brenda vitit 1921 u përcaktuan edhe fondet e qevreisë shqiptare që do të përdoreshin për mbarëvajtjen e shkollës.Shkolla në fjalë, e cila mori emrin Instituti “Kyrias” u çel në tetorin e viti 1922.Entuziasmi i vajzave dhe mësuesve,dalëngadalë u shëndrrua në një punë vetmohuese për të realizuar programin mësimor i cili padyshim ishte ndër më të përparuarit në Shqipërinë e atyre viteve.Numëri i vajzave erdhi duke u rritur për çdo vit dhe edukimi i tyre me traditat atdhetare la gjurmë të thella,ngase u transmetuan dashurinë për gjuhën,historinë dhe shqiptarizmën nga gjenerata në gjeneratë.Në krejt këtë nismë,spikati padyshim talenti pedagogjik dhe aftësitë e thella mësimdhënëse të Parashqevisë.Pos të tjerave bija e Manastirit do të tregonte se ishte edhe një zonjë e dhembshur.Ajo dinte të sillej me të gjithë nxënësit duke iu parashtruar sipas temperamentit të sjelljes.Po aq sa edukonte në klasë,po aq Parashqevi jepte shembull edhe jashtë mureve të klasës.Ajo dinte të bënte tekste mësimore,por pat shkruar edhe tekste këngësh,ajo pat qenë delegate në Konferencën e Paqës në Paris,por dinte edhe të qëndiste bukur,të këndonte bukur të punonte pa u lodhur në kopshtin pranë mjediseve të Institutit.Nga viti në vit nxënësit u shtuan,u ble tokë tjetër ku u mbuallën drurë frutore,u çelën edhe disa klasa më të ulta pranë këtij Instituti i cili siguronte vazhdimsinë e përvetsimit të dijeve.Më 1931,shtypi shqiptar i kohës shkruante: “Kjo shkollë ka punuar gjithë jetën e saj për edukimin e vajzës shqiptare,të cilën e ka bërë në gjuhën amtare,në kohën kur ishte i ndaluem zyrtarisht përdorimi i kësaj gjuhe si vegël mësimi.Këtë vepër kombëtare në gjuhën tonë,kjo shkollë asht tue e mbarue edhe sot,në mënyrë e drejtim më të gjërë e t’organizuem”.( “Foleja Kombëtare” – Tiranë 1931 , faqe 39 ).

Por fatkeqsisht nuk ishte e thënë që jeta e këtij Instituti të vazhdonte gjatë.Trazirat e brendshme dhe të jashtme politike,në vitet 30-40 të shekullit të kaluar,dominenca italiane dhe varfëria e shtetit shqiptar bënë që shkolla të mbyllej ose të shëndrohej në disa klasa ku mungonte krejtësisht fryma atdhetare.Përballë kësaj gjendjeje,parashqevi Qiriazi nuk u ligështua.Jeta e saj pat kaluar midis aq andrrallave e furtunave ndaj bija e Manastirit nuk pushoi përpjekjet për asnjë çast.Ajo shkollë tek e mbramja ishte pasqyrë e vet jetës së saj.

As fashizmi as komunizmi nuk mund të lejonin të çelej sërish Instituti “Kyrias”.I pari nuk lejonte sepse kish pikatur frymën e shenjtë të shqiptarizmës,ndërsa të dytët nuk mund të çelnin një shkollë atdhetare meqë ata vetë kishin tradhëtuar atdheun shqiptar,dhe busulla e tyre sishte nga perëndimi por nga lindja.Prashqevi ka kaluar plot dy decenie në heshtje,duke vuajtur për bukën e gojës.Diktatura e Tiranës Hoxhiste u kujtua për te,vetëm në festimin e 60 vjetorit të Kongresit të Manastirit,ku Parashqevia ishte e vetmja delegate e mbetur gjallë.Më pas asaj i kanë ndarë një pension modest duke ia dorëzuar sërish haresës.Por antiharresa,populli, e mbushi me adhurim e lule,ndërsa e përcillte për në banesën e fundit më 17 dhjetor të vitit 1970.

Bern-Zvicer

MBRETIN E SHQIPTARËVE, ZOGU 1, DIKUSH E SHANË, DIKUSH E LAVDON

March 18, 2016 by dgreca

Historia jonë akoma nuk e ka qartësuar objektivisht figurën e Ahmet Zogut/

Nga Adil FETAHU/*

Rrallë mund të gjendet në historinë e burrave shtetëror ndonjë personalitet aq kontraverz, për të cilin nga njëra anë flitet zi e ma zi, e nga ana tjetër lavdërohet deri në kupë të qiellit, sikur është rasti me Ahmet Zogun, mbretin e shqiptarëve në periudhën 1928-1939. Por, me qenë se historia jonë akoma nuk e ka ndriçuar objektivisht sa duhet figurën e Ahmet Zogut, si burrë shteti, si politikan e si njeri, me të gjitha virtytet e të metat, tundimet e vlerësimit të kësaj figure shkojnë nga njëri skaj në tjetrin, varësisht nga cila palë vijnë: nga kundërshtarët politik, apo nga simpatizantët e tij. Eugen Shehu, autori i librit në fjalë, duket se është njëri nga simpatizantët më të flakët të gjallë të Ahmet Zogut dhe të Monarkisë shqiptare. Të paktën, kështu fitohet përshtypja nga libri i tij.

Libri Monarkia shqiptare – ese historike, përmban 41 ese për personalitete të ndryshme të Monarkisë, duke filluar prej Abaz Kupit deri te Ahmet Zogu, si dhe shumë ese tjera për ngjarjet, luftërat, traktatet ekonomike e politike, kongreset, grushtetin (1924), atentatet, Shën Naumin, Kushtetutën e vitit 1928, reformat në administratë, ushtri e xhandarmëri, drejtësi, arsim, besime fetare, kujdesin për shqiptarët jashtë shtetit (Kosovë e Çamëri), pushtimin nga Italia, ikjen e mbretit me familje dhe aktivitetin e Lëvizjes së Legalitetit e të mbretit Zog pas pushtimit italian (7 prill 1939), deri në vdekjen e mbretit, në Paris më 9 prill 1961. Në 666 faqe tekst (e 12 fotografi individuale e familjare), autori nuk gjen asnjë të metë në personalitetin e mbretit Zog, as si njeri, as si udhëheqës e burrshteti, në të gjitha funksionet që ka pasur, si ministër, deputet, kryeministër, kryetar i republikës dhe mbret.

“Zogu tradhtar, që mori arratinë dhe florinjtë”

Duket se mendësia e propagandës komuniste gati gjysmëshekullore ka bërë që edhe sot shumica e njerëzve në Shqipëri kanë mendimin se Zogu ishte një autokrat, tradhtar, ryshfetçi dhe plaçkitës i thesarit të shtetit me rastin e arratisjes nga vendi. Në shkrimet dhe komentet e botuara nën shkrimet e autorëve të ndryshëm për mbretin Zog dhe Monarkinë, dominojnë vlerësime të tilla. Po këto vlerësime nuk janë vetëm të njerëzve anonimë, autorë komentesh, por janë edhe nga historianë e personalitete të njohura publike në Shqipëri. Historiani Pëllumb Xhufi, në një shkrim autorial: “Tradhtia dhe paburrnia e Zogut që mori arratinë dhe florinjtë”, botuar në gazetën “Panorama” (23 shtator 2013), e baltos figurën e Zogut me epitetet më të rënda: tradhtar, mashtrues, ryshfetçi, plaçkitës i thesarit të shtetit. Xhufi e akuzon Zogun se u rikthye në pushtet me ndihmën e Serbisë e Rusisë, se për këtë lidhi marrëveshje me Pashiqin për t’ia dhënë Jugosllavisë Shën Naumin dhe një pjesë të Vermoshit. Xhufi thotë se Zogu u bë deputet si mashtrues me dokumentin e datëlindjes, dhe erdhi në funksionet më të larta të pushtetit: ministër, kryeministër, kryetar shteti dhe mbret – me ryshfete, dhe me rastin e arratisjes mori me vete thesarin e shtetit?! Duket se këto vlerësime për mbretin Zog, historiani Xhufi i ka dhënë më tepër nga urrejtja ndaj Sali Berishës, i cili u angazhua që me rastin e 100-vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë, të kthejë eshtrat e Zogut në atdhe dhe t’ia ngritë bustin në Tiranë, se sa që ka argumente të sigurta historike, e aq më pak aso juridike për ato që flet për Zogun.

Nuk kam kualifikim formal të flas për aspektin historik, veçse nga aspekti juridik marrëveshja e shpifur Zogu-Pashiq, de iure nuk ka ekzistuar as nuk ekziston. Edhe nëse është shkruar e nënshkruar nga Zogu e Pashiqi, ajo nuk ka pasur karakter të marrëveshjes ndërshtetëror, sepse as Zogu as Pashiqi asokohe (14 gusht 1924) nuk kanë qenë në detyrë shtetërore (kryeministra as kryetar shteti), prandaj ajo do të mund të konsiderohet vetëm si një marrëveshje midis dy individëve privat. Ahmet Zogu kishte dhënë dorëheqje nga pozita e kryeministrit më 23 janar 1924, ditën kur u plagos në atentatin (e Beqir Valterit) kundër tij, ndërsa Pashiqi kishte dhënë dorëheqje nga pozita e kryeministrit më 16 korrik 1924, për shkak të mospajtimeve në Kuvendin e MSKS. Ajo “marrëveshje” nuk është ratifikua as nga Parlamenti i Shqipërisë, as i Jugosllavisë, dhe nuk u botua në gazetat zyrtare të shteteve përkatëse si akt ndërshtetëror. Dhe nëse ajo “marrëveshje” pa bazë shtetërore, ka përmbajtur pikat që i përmend Xhufi, asnjë prej atyre pikave nuk janë zbatuar kurrë. Shën Naumi i mbeti Jugosllavisë, jo në bazë të “marrëveshjes” Zogu-Pashiq, por në bazë të vendimit të Komisionit për caktimin e kufijve të Shqipërisë, respektivisht vendimit të arbitrazhit te Konferencës së Ambasadorëve, dt.6 gusht 1925, pasi që në bisedimet midis palëve të interesuara nuk ishte arritur marrëveshja. Për këtë ka dhënë sqarimet në Parlamentin e Shqipërisë Mit-hat Frashëri, duke treguar se për 0,5 km katrore të Shën Naumit, Shqipëria ka përfituar 22 km katrore territor strategjik.

Ahmet Zogu ishte “Ataturku” i Shqipërisë

Duke ditur angazhimin e Zogut qysh i ri në aktivitetet e tij luftarake për mbrojtjen e integritetit të vendit, askush nuk mund ta besojë tezën e Xhufit, se ai paska ardhur në pozitat më të larta shtetërore me ryshfete. Zogu ka arrit pozitat më të larta shtetërore në bazë të aftësive dhe meritave qysh prej rinisë së tij, si një pinjoll i një familje të njohur patriotike matjane. Ahmet Zogu zotëronte një inteligjencë të jashtëzakonshme, ishte patriot i vendosur, trim, vizionar, largpamës dhe me angazhimin e tij e me përkrahjen e popullit që e donte, e bëri Shqipërinë shtet të konsoliduar, njëherë republikë e mandej monarki, dhe vet arriti deri në pozitën e mbretit. Në moshën 17-vjeçare, Zogu në krye të një grupi trimash matjanë vajti në Vlorë, për të siguruar mbajtjen e Kuvendit, me rastin e shpalljes së pavarësisë (28 nëntor 1912), ku arrin me pak vonesë, për shkak të kushteve të vështira të motit dhe rrugës së gjatë e plot rreziqe. Vet Ismail Qemali e përqafoi, e puthi në ballë dhe i tha: “Mirë se erdhe more biri im, se për këtë punë që po bëjmë ne sot këtu për të mirën e Shqipërisë, kemi pasë mësues gjyshin tënd Xhelal Pashë Zogun” (“Monarkia shqiptare”, fq.404).

Çështja e thesarit nuk është vërtetuar asnjëherë. Më shumë ka gjasa, se thesarin e shtetit e kanë marrë pushtuesit e Shqipërisë: së pari Italia e pastaj Gjermania, dhe se një pjesë e atij thesari ka shkua për të paguar dëmshpërblimin Anglisë, për anijet e dëmtuara në incidentin e Korfuzit. Arratisja e mbretit nga vendi i pushtuar prej një fuqie fashiste të kohës, nuk është rast i vetëm në historinë e shteteve, dhe nuk mund të konsiderohet tradhti e vendit. Por të gjitha këto duhet të vërtetohen, argumentohen e vlerësohen nga historia e paanshme dhe pa inate.

Zogu i gjeti shqiptarët turmë, i bëri popull, komb dhe shtet të respektuar

Shqipëria ndërroi regjimin politik nga republika në monarki, më 1 shtator 1928, kur Ahmet Zogu u zgjodh Mbret i Shqiptarëve. Këtë akt të ndryshimit të statusit shtetëror, e para e njohu Italia. Në qëndrimin e Italisë ndaj shpalljes së Monarkisë theksohej: “Qeveria Mbretërore Italiane e konsideron vendosjen e regjimit monarkik në Shqipëri një ngjarje të lumtur që, ndërsa forcon më tej lidhjet që ekzistojnë midis dy vendeve, do të sigurojë vazhdimësinë e politikës së tyre të përbashkët që gjen në Traktatin e Aleancës shprehjen e saj më të lartë. Prandaj Italia do t’i mbetet gjithnjë thellësisht besnike atij mirëkuptimi organik, rezultatet e shkëlqyera të të cilit në politikën e përgjithshme ka dëshiruar t’i nënvizojë Shkëlqësia Juaj. Mund t’ju siguroj se qeveria italiane nuk do të mungojë kurrë të këshillohet me qeverinë shqiptare për çdo problem që mund të ketë të bëjë me interesat tona të përbashkëta dhe të veprojë në marrëveshje me te për të gjitha çështjet që lidhen me situatën në Ballkan” (Joseph Swire: “Shqipëria – ngritja e një mbretërie”, fq.408). Statusin monarkik të Shqipërisë e njohën shumë shpejtë edhe shumica e fuqive të Evropës dhe ShBA-të. Jugosllavia dhe Greqia nuk ishin të kënaqura dhe e pritën me nervozë emërtimin e Zogut “Mbret i Shqiptarëve”, për shkak të aludimit edhe në shqiptarët jashtë shtetit shqiptar. Mirëpo, Jugosllavia asokohe kishte problemet e veta të brendshme, për shkak të vrasjes së deputetëve kroatë në Kuvendin e Jugosllavisë, dhe për këtë shkak shpalli diktaturën, prandaj nuk kishte shumë kohë të merrej me politikën e jashtme. Ismail Kadarea në librin e tij “Mosmarrëveshja” (fq.26), thekson se “Vet shpallja e mbretit Zogu 1 Mbret i Shqiptarëve (e jo vetëm i Shqipërisë), ishte aludim i bashkimit të shqiptarëve”.

Kur flitet për Monarkinë Shqiptare dhe Mbretin e Shqiptarëve, Zogu 1, duhet pasur parasysh kohën, kushtet dhe rrethanat në të cilat punoi dhe qeverisi (apo sundoi) Zogu, kush ishin miqtë dhe armiqtë e Shqipërisë. Duhet pasur parasysh se në çfarë gjendje ishte Shqipëria para dhe çfarë arriti në kohën e Monarkisë, kur u bë një shtet i konsoliduar, i reformuar dhe i respektuar nga brenda e nga jashtë. Gjatë asaj kohe u zhvilluan reforma të rëndësishme për një administratë efikase e të pa korruptuar, gjë që ishte një segment i rëndësishëm për stabilizimin e shtetit. Me reformat në drejtësi që u bënë në kohën e Monarkisë, Shqipëria jo vetëm se u shkëput nga sistemi feudal, por me ligje dhe me një gjyqësi të pavarur u avit me sistemet demokratike të kohës. U miratua kodi i ri penal dhe kodi civil, sipas shembujve më të mirë të kohës (të Italisë dhe Francës), me të cilët bëri reformë në lëmin e të drejtës penale dhe civile. U bë reforma në sistemin e arsimit, me program kombëtar, laik, iluminist, e me pozitë të volitshme materiale, në suaza të mundësive të vendit e të kohës. Bëri reforma në ushtri e xhandarmëri. Zogu bëri reforma edhe në aspektin fetar: hoqi ferexhen dhe qylahin; ndaloi poligaminë, martesat dhe divorcin i trajtoi si çështje civile, e jo fetare. Reforma agrare e miratuar (1930), nuk mundi të realizohej për shkak të mungesës së fondeve për t’i kompensuar pronarët. Pak kush e din se në kohën e Zogut president (1925), në Shqipëri ishin vu katër linja të brendshme të komunikacionit ajror për pasagjerë dhe postë. Të gjitha këto Zogu si president dhe si mbret, i korri në saje të zgjuarsisë, vendosmërisë, intuitës, vizionit, ambicieve, patriotizmit, politikës largpamëse dhe bashkëpunimit ndërkombëtar. Për nga rrugëtimi i ardhjes në pushtet dhe reformat e bëra, Ahmet Zogu për Shqipërinë ishte sikur Ataturku për Turqinë. Por, derisa Ataturkun e nderoi dhe gjithnjë e nderon populli dhe shteti i Turqisë, Ahmet Zogun e shau, mallkoi e dënoi shteti dhe populli i Shqipërisë, sidomos regjimi komunist, një konstantë kjo e përbashkët e metodave të luftës politike e për pushtet e shqiptarëve edhe në Kosovë edhe në Shqipëri. Kundër Zogut u bënë dhjetë përpjekje për ta vrarë, dy atentate të drejtpërdrejta, dhe shteti dy herë e dënoi me vdekje; njëherë në kohën e qeverisë së Nolit, e herën tjetër nga diktatura komuniste. Fatmirësisht, më në fund, shteti shqiptar bëri një gjest të mirë në 100-vjetorin e pavarësisë, e ndreqi një padrejtësi, duke i kthyer eshtrat e Zogut e rivarrosur në Tiranë, ku i është ngritur edhe busti.

Për personalitetin e Ahmet Zogut kanë dhënë mendimet e tyre shumë personalitete të njohura të kohës së Zogut, të cilët e kanë njohur nga afër: historianë, ambasadorë, zyrtarë e bashkëpunëtorë

tjerë, madje edhe kundërshtar politik. Historiani britanik Joseph Swire, në fund të librit të tij (“Shqipëria – ngritja e një mbretërie”, botim i vitit 1929), shkruan: “… Shqipëria u ngrit nga thjesht një shprehje gjeografike, në një mbretëri. Nga një rajon i një perandorie të rrënuar ajo u bë shtet i pavarur, me të gjitha mundësitë për përparim, me një monedhë të stabilizuar, një politikë të jashtme të arsyeshme, një aleat të fuqishëm dhe një sovran të aftë …”. Ambasadori i ShBA-ve në Shqipëri (1933-1939), Hugh H.Grant, në fjalimin e tij të mbajtur me rastin e varrimit të Zogut (në Paris, 1961), ka thënë: “Unë besoj se historia në gjykimin e saj të fundit, të paanshëm dhe të drejtë, do ta përmend Mbretin e Shqipërisë Zogu 1, si një nga udhëheqësit më të famshëm ushtarak dhe politik të kohës së tij, një prijës patriot dhe trim, me një inteligjencë edhe zgjuarësi të jashtëzakonshme, me të cilat mundi të përballojë dhe të zgjidhë problemet e koklavitura të mbajtjes gjallë të popullit liridashës dhe patriot shqiptar” (“Monarkia Shqiptare”, fq.391). Ahmet Zogun ndoshta askush nuk e ka sharë më shumë e më rënd se Faik Konica, i cili ishte përfaqësues e ministër i Shqipërisë në ShBA gjatë tërë kohës kur Zogu ishte në pushtet në Shqipëri. Mirëpo, Faiku, pas takimeve me mbretin Zog, më në fund e kishte kuptuar se Ahmet Zogu, ishte një prijës atdhetar i padiskutueshëm. Pas një vizite që i kishte bërë Shqipërisë dhe bisedave me Zogun, në pyetjen e gazetarëve se si e pa Shqipërinë, Faiku kishte deklaruar: “Rregull në vend të trazirës, qetësi shembullore…, udhë të mira dhe tregti atje ku s’kishte veçse pronjë e shpella dhe papunësi, ushtarë të stërvitur në vend të bashibozukëve. Dhe vullneti i patundur që pruri këto ndryshime aqë të shpejtme, është një djalë i ri, të cilit i ka hije kurora e mbretërimit. Vetëm tru të sëmura, s’kanë zotësinë të kuptojnë madhështinë e kësaj fytyre historike” (“Dielli”, 25 tetor 1929).

* * *

Ndonëse libri Monarkia Shqiptare i kushtohet periudhës së monarkisë (1928-1939), prekë edhe shumë ngjarje tjera historike të mëhershme e të mëvonshme, duke bërë një retrospektivë të shtetit shqiptar para e pas monarkisë, dhe rolit të personaliteteve të ndryshme të njohura e më pak të njohura. Libri përshkohet me një analizë të politikave etnike në Ballkan, por autori është shumë i preokupuar me frymën kombëtare gjithëshqiptare. Si një legalist i flakët, tregohet i njëanshëm me figurën e mbretit Zog të cilin e lartëson në kupë të qiellit, pa gjetur asnjë të metë dhe asnjë faj (qoftë tradhti apo gabim) përgjatë gjithë kohës së sundimit si ministër, kryeministër, president, mbret. Për ta lartësuar më tepër figurën e mbretit, e shpie në gjenealogji si pasardhës i largët i Skenderbeut? Askund nuk e përmend se Ahmet Zogu u rikthye në pushtet me ndihmën e Serbisë, por gjoja se u kthye me ndihmën e ithtarëve të vetë (dibranë) dhe me përkrahjen e Anglisë, Francës dhe Italisë, nga frika e tyre se pushteti i Nolit do ta instalonte bolshevizmin rus në Shqipëri. E lartëson Lëvizjen e Legalitetit dhe fajëson e urren lëvizjen komuniste që nuk bashkëpunoi për çlirimin e vendit dhe të gjitha trojeve shqiptare. Libri është i vështirë për ta lexuar, jo vetëm se është voluminoz, veçse edhe për shkak se ka përsëritje të shumta në kontekste të ndryshme të eseve për personalitetet dhe ngjarjet. Ajo që ia prishë shijen leximit për një lexues të pasionuar, janë gabimet e shumta, pothuajse në çdo faqe nga disa gabime, të natyrës së lekturës e korrekturës, ndonëse në libër figurojnë emrat e redaktorit letrar dhe korrektores. Libri “Monarkia Shqiptare-ese historike”, është një lum i burimeve të shumta për historinë e shtetit shqiptar, veçmas për Monarkinë: publikime, dokumente arkivore, dokumente diplomatike, intervista, deklarata, gazeta. Ndonëse i vështirë, ia vlen të lexohet, sepse prej burimeve të shumta mund të nxirren edhe informacione të reja. Shkrimtari i ndjerë italian, Umberto Eco, ka thënë se librat që janë të lehtë për lexim, të vejnë në gjumë. Libri i Eugen Shehut “Monarkia Shqiptare – ese historike” – nuk është i tillë.

*Eugen Shehu: MONARKIA SHQIPTARE, ese historike, botoi “Urtësia”, Tiranë 2010,fq.681

SEVASTI QIRIAZI PIONERE E ÇLIRIMIT KOMBËTAR

March 10, 2016 by dgreca

Foto;Sevasti Qiriazi 1871-1949/

Shkruan:Eugen SHEHU/

Motrat dhe vëllezërit Qiriazi,të shquar aq shumë në rrafsh të mendimit përparimtar,kanë mbetur në kujtesën tonë si njerëz të mëdhenj,si kapedanë që u ngritën dhe luftuan për kombin e tyre,në stuhitë ballkanike të shekullit që shkoi,duke bërë ç’mos,që të vinin në jetë idetë e Rilindjes sonë kombëtare,në fakt,djemtë dhe vajzat e asaj familjeje të shquar shqiptare dijtën të zgjojnë vetëdijen tonë nacionale përmes çeljes së shkollave shqipe,përmes dritës së diturisë që përcuallën. I jati i këtyre misionareve të dritës,Dhimitër Qiriazi,ka jetuar shumë kohë në fshatin Tërnovë në rrethina të Manastirit.Kur ishte ende i ri ai u martua dhe nisi të merret me tregëti në Manastirin e asaj kohe,i cili në fakt po bëhej për nga pikëpamja gjeografike një qytet i rëndësisë së veçantë.Në veprën e tij „Kamus al alam“ të botuar në Stamboll më 1898,Sami Frashëri na bën me dije se në kryeqendrën e Vilajetit në Manastir,kishte një përzierje të çuditshme racash e kombësish.Më shumë se dy të tretat e popullsisë ishin myslimane e më pas vinin vlleh,grekë,sllavë,çifutë e turqë.Gjuha e qytetit ka qenë turqishtja por është folur edhe shqipja,vllahishtja,sllavishtja,greqishtja si edhe gjuha spanjolle. Ashtu siç dëshmojnë vetë fëmijët me kujtimet e tyre,prindërit Qiriazi,Dhimitër dhe Maria,ndonëse u kërkonin fëmijëve të tyre të mësonin sa më shumë gjuhë të huaja,në shtëpi në mënyrë kategorike lejonin të flitej vetëm shqipja gjuha e nënës.Në këto kushte,në shkurt të vitit 1870,lindi fëmija e gjashtë i Qiriazëve,vajza të cilën e quajtën Sevasti.Tepër energjike në fëmijërinë e vet,vajza çapkëne do të njihej në pothuaj krejt rrugët në Manastir.Ajo do të vazhdonte mësimet në një shkollë greke të qytetit dhe mësuesja e saj një zonjë me origjinë shqiptare,do të pëlqente tek nxënësja Sevasti,shpirtin e madh,këmbënguljen për të studiuar si edhe dëshirën për të kënduar në gjuhën shqipe.Pas mbarimit të shkollës greke,Sevasti Qiriazi i drejtohet shkollës së mesme amerikane të qytetit,falë edhe njohjes që familja e saj kishte asaj kohe me drejtorin e kësaj shkolle.Edhe këtu,ajo dallohet në përvetsimin e dijeve sidomos në lëndët shoqërore. Njëherazi,shkallë për te u bënë mësimet e gjuhës shqipe prej të vëllait Gjerasimit i cili pati grumbulluar rreth vehtes,në vitet 1884-1889 dhjetra djem shqiptarë për t’u mësuar atyre gjuhën,historinë,literaturën dhe traditat e vyera shqiptare.Duke hyrë pa paragjykime në këtë rreth djemsh Sevasti Qiriazi,ndërkohë merrte përsipër të luftonte mendësitë orientale në emër të krejt vajzave e grave shqiptare.

Ka qenë shtatori i vitit 1888 kur Sevasti Qiriazi,la vendlindjen,manastirin dhe iu drejtua Stambollit.Ajo kish fituar të drejtën që të vazhdonte studimet në kolegjin amerikan për vajza dhe që në fillim të shtatorit,i vuri në pozitë të vështirë pedagogët duke u kërkuar që të jepte provimet e vitit të parë dhe të hynte menjëherë në të dytin.Kolegji amerikan për vajza e aprovoi kërkesën dhe trupi pedagogjik e vlersoi masimalisht vajzën shqiptare.Por ata i çuditi më shumë fakti që kur e pyetën Sevastnë pse nxitohej të mbaronte shkollën , ajo iu përgjigj : „Dua të mbroj sa më parë,të marr një rrogë e të ndihmoj vëllan tim i cili kërkon të çele në Shqipëri një shkollë për vasha“(Arkivi Qendror i shtetit,Fondi S.Qiriazi,dosja 2 ,fleta 18 ).

E vërteta është se pasioni i Sevasti Qiriazit për studime,ra shpejt në sy të mësuesve të kolegjit amerikan për vajza të Stambollit.Ata shihnin tek vajza nga Manastiri edhe studiuesen e zellshme por edhe sportisten dhe aktivisten e dalluar e për më tej,shquanin tek ajo vajzë,krenarinë e të qenurit shqiptare.Në të njejtën kohë,e ndihmuar prej shoqërisë së gjërë të vëllait të saj Gjerasimit,Sevastia në Stamboll bie në kontakt me patriotë të shquar shqiptar si Nailm Frashëri,Mid’hat Frashëri,Shahin Kolonja etj.Sidoqoftë,medoj se do të mbetet një shembull trimërror e patriotik,takimi i Sevastisë në burgun famkeq të Jedi Kules,në Stamboll,me rilindësin shqiptar Koto Hoxhi,këtë pioner të përhapjes së shkollës shqipe nga trevat e shqipërisë jugore.Ngase në burg ishte tmerrësisht e ndaluar të hynin femra,Sevastia i preu flokët shkurt,u vesh si burrë shqiptar dhe iu paraqit drejtorit të burgut si i ardhur nga Shqipëria vetëm evetëm për ta takuar mësuesin e vet të dikurshëm.Kur drejtori i burgut e sheh insistimin e këtij „burri“ i jep leje atij të takohet.Ja sa bukur e vizaton me penën e saj,këtë takim,Sevasti Qiriazi ;

„Përshtypja që më bëri kur e pashë në minutën e parë qe ajo e një njeriut,të cilit i qenë shuar fuqitë e intelektit dhe pyeta vetveten;“A është e mundur që në këtë trup të mjerë të rrojë shpirti i Kotos,i prijësit të mth shqiptar ?“.

– Tungjatjeta,Baba Koto ! Guxova ta përshëndes më në fund.

– Kush po më flet ? Mos ndonjë zë nga qielli për të më zbutur zemrën e plagosur ? – tha me një tingull të dobët sa mezi u dëgjua.Ashtu siç ishte përgjysmë i vdekur,bëri përpjekje të madhe për t’u ngritur.U mbështet pas murit,me rroba të shkyera,me flok të pakrehur e me mjekër të ngatëruar që i arrinte gjer te gjoksi.

Lot të nxehtë më rrodhën nëpër faqe dhe i fola me zë të mbytur :

– I dashur at,kam ardhur të të them një fjalë ngushëllimi : Fara që mbolle po jep pemë të mira dhe shpirti yt rron në zemrën e popullit tënd.

-Vërtet ! Atëherë vetëm trupin ma paskan lidhur me hekura ; shpirtin e kam të lirë.E kam të lirë ,dhe asnjë torturë nuk më ndalon të thërres : Jo,Shqipëria nuk do të humbase !Shqiptarët shpejt do të bashkohen e do të bëhen të lirë e të lumtur !Po më thuaj,moj bijë,kush je ti dhe ç’të bëri të vish në këtë vend të nemur…?

Pastaj e pyeta për shkakun që e kish sjellë n’ate burg.Kotoja më tregoi historinë e hidhur dhe përfundoi :

-Sulltani deshi të më fale po me kusht që t’i rrëfenja emrat e gjithë patriotëve që punojnë sot për lirinë e Shqipërisë.Kundërshtova,ai me tha : „Koto,a s’e di ti qe koka jote është në dorën time ?-Po, madhëri- i thashë,e di këtë ; po di që nderin tim e kam une në dorë.Qe kjo përgjigje që më solli në këtë birucë.

Kapërceva lotët e syve të mij dhe e pyeta :

-Si ngjau,i dashur at,që pas tre vjetëve përpjekjesh heroike Lidhja e popullit e humbi luftën ?

– E humbi bija ime,se Turqia e ndan popullin tonë në mysliman e kristian ; politika e sulltanit është „Divide et imepera“.Ne nuk mund të bëhemi shtet i lirë po të mos e ndriçojmë popullin tonë dhe të gjithë t’i bëjmë të kuptojnë që,ndonëse kemi fe të ndryshme,prapseprapë jemi të gjithë shqiptarë.Ti,bija ime,do të bëhesh arsimtare.Arsimi është arma që do ta vrasë tiraninë dhe gëzohem që ke vendosur t’ia kushtosh jetën ndriçimit e lartësimit të motrave shqiptare. Pa dyshim,do të dalin përpara vështirësira që duken sikur nuk kapërcehen kurrë,po bëhu trime si shqiptarët e vërtetë dhe do t’i kapërcesh.Të gjitha sa vinë nën fuqinë e fjalës sate mbushi me idealet e larta të atdheut dhe udhëhiqi drejt vërtetës,se e vërteta është e vetmja gjë që mund ta bëjnë të math një popull“.(Arkivi qendror i shtetit,Tiranë,S.Qiriazi,dos.2,fl.17)

Më pas me ndërhyrjen e vetë Naim Frashërit,i cili punonte si nënpunës i arësimit në Stamboll,Sevasti Qiriazit,iu dha e drejta për çeljen e shkollës së vashave në Shqipëri.Ajo kthehet në Manastirin e saj të dashur,duke iu vënë punës menjëherë për çeljen e shkollës në fjalë.Por nuk kishte qenë aq e lehtë sa ç’e pat menduar Sevastia.Autoritetet osmane të vendit,të nxitur e përkrahur nga kleri ortodoks bullgar e grek,bënë ç’ishte e mundur për ta ndaluar këtë zjarr atdhedashurie që donte të ndizej.Për më tej,ata thurrën plane deri për zhdukjen fizike të Gjerasimit dhe Sevastisë.Meqë nuk mundën të realizonin dot skenarin e vrasjes së tyre,(Qiriazet kishin shumë miq e shokë besnik që i ruanin) kleri ortodoks grek dhe ai bullgar,u përpoqën që të shpifnin se gjoja shkolla e vashave që do të çelej në Korçë,kishte për qëllim t’i bënte shqiptarët protestant,duke i zhveshur ata nga feja myslimane apo ortodokse.Natyrisht kjo propagandë zuri vend,po të kemi parasysh jo vetëm prapambetjen e shqiptarëve në vitin 1891 por edhe armiqësinë e verbër fetare.Për hirë të së vërtetës duhet thënë se Sevastia dhe Gjerasimi,u ndihmuan me 4eljen e shkollës,prej shoqërive misionare angleze dhe amerikane,por këto misione,të vetmin qëllim të tyre,patën zgjimin e vetëdijes nacionale të shqiptarëve.Kjo u duk së tepërmi në programin që Sevasti Qiriazi bëri vetë për shkollën evashave,duke u përpjekur të fusë aty një frymë me të vërtetë të shëndoshë kombëtare.Burime të huaja historike,na bëjnë me dije për këtë.Kështu,konsulli austro hungarez në Manastir,njofton qeverinë e vet lidhur me problemin në fjalë se .“Megjithëse shoqëritë misionare angleze dhe amerikane,që e ndihmuan finaciarisht këtë shkollë,patën qëllim edhe për përhapjen e protestanizmit,shkolla e vashave,në saje të gjuhës dhe mësimit shqip,si edhe të erudicionit të Sevasti Qiriazit,i kthye në shkollë kombëtare dhe qëndroi kurdoherë përmbi frymën dhe dasitë fetare“.(Arkivi i Institutit të Historisë – Tiranë.Sipas dokumentave të Vjenës , dokumenti 47 ).

Ndonëse në fillim me pak vajza,kjo shkollë u çel në qytetin e Korçës,do të mbulohej dalëngadalë nga vashat shqiptare që duke shkelur mbi mentalitetin e mykur të kohës,vijuan të merrnin diturinë e t’i përhapnin ato.Falë miqësisë me patriotë të Stambollit,Sevastia siguroi disa tekste në gjuhën amtare me ç’rast çdo fjalë e shqiptuar aty,në ato banga,dilte vetëm nga gurra e gjuhës sonë të shenjtë.Përdorimi i gjuhës shqipe në bangat e kësaj shkolle,bëri që nxënësit aty,të përvetsonin lëndët me një shpejtësi të çuditshme krahasuar me shkollat e tjera,ku këto lëndë jepeshin në turqisht,greqisht,serbisht apo bullgarisht.Njëherazi,kjo vatër e dijeve merrte vlera të mëdha kombëtare,edhe për faktin se në bangat e saja,merrnin jetë idetë e fuqishme të Rilindjes sonë Kombëtare.Është interesante të sjellim ndërkaq,një pasazh të veprës së autoritetit anglez N.Braisford i cili pat vizituar Ballkanin në fillim të shekullit të kaluar.Duke vizituar shkollën e vashave të Korçës,të ngritur me aq mundim prej familjes Qiriazi,Broisford do të shkruante pos të tjerave ; „Në këtë shkollë,zhvillimi i ndjenjave nacionale dukej se bëhej në mënyrë të fshehtë.Në çdo rast,mund të mbërrinte aty shefi i policisë së Qarkut,duke tringëlluar prangat qysh në oborr dhe disa herë,një grua trimëreshë që jetonte e punonte aty,i kishte dalë trimërisht tek dera duke mos lejuar të zbatohej urdhëri i policisë për konfiskimin e librave“. ( N. Braisford “Macedonia ist Races and their future“ Londër 1906 ).

Ajo çka nuk duhet harruar kur flitet për Sevasti Qiriazin,është gjithashtu fakti që ajo,mundi të zhvillojë në qytetin e Korçës,Starovës madje edhe në Manastir,një propagandë të gjërë lidhur me emnacipimin e gruas shqiptare.Nëpërmjet shoqërisë „Ylli i Mëngjezit“ Sevastia ndikoi së tepërmi që gratë e këtyre trevave,të dilnin sa më shpejt prej kësaj bote të mykur që mbahej ende në këmbë prej Anadollit.Pmavarësisht se të kujt religjioni fetar,ishin,kur dëgjonin për motrat Qiriazi gratë shqiptare bashkoheshin për t’i dëgjuar e për të mësuar prej tyre.Një mbresë tjetër e pashlyer për Sevastinë,do të ishte thirrja e saj në Manastir,në kuvendin do të diskutohej e flitej për shkronjat dhe alfabetin shqip,midis delegatëve të Korçës.Sevastia do të ndihej si e barabartë ngase shkolla e saj tanimë ishte kthyer në fole të rritjes së ndjenjave kombëtare.Ajo do të pritej me shumë përzemërsi në Manstir dhe do të takohej e bisedonte gjatë me personalitete të kulturës shqiptare si Ndre Mjeda,Sotir Peci,Gjergj Fishta,Mid’hat Frashëri,Luigj Gurakuqi,Shain Kolonja etj.Gjatë qëndrimit në Kongresin e Manastirit,Sevastia ndenji në shtëpinë e vëllait të saj,Gjergjit e cila u vu plotësisht në shërbim të kongresit.Është pak të thuash se Sevastia përkrahu alfabetin latin në këtë kuvend.Në bisedat e saj të fshehta,në shtëpinë e vëllait,Gjergjit,ajo ishte njohur me idetë e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare,duke mbështetur fuqishëm veprimin dhe aksionin konkret.Nëse Sevasti Qiriazi nuk doli në presidiumin e Kongresit të Manstirit,nëse ajo nuk mbajti ligjërata me ate zërin e bukur dhe karakteristik,kjo lidhet me faktin se ajo u druhej turqve të rinj,të cilët disa herë kishin bërë plane t’i mbyllnin shkollën e saj të vashave.Ndaj Sevasti Qiriazi preferoi heshtjen dhe veprimtarinë ilegale,gjithsesi duke qenë plotësisht e orientuar në ngjarjet e mëdha që pasuan për Ballkanin dhe Shqipërinë e saj.

Në fillim të vitit 1908,duke parë se turqit e rinj po vononin në premtimet ndaj shqiptarëve,këta të fundit ndërmorën me nismën e tyre disa aksione,sidomos në rrafsh të gjuhës dhe shkollave shqipe.Klubet dhe shoqëritë patriotike që vepronin jo vetëm në vilajetet shqiptare por edhe në Sofje,Bukuresht,Itali,Egjypt,Amerikë,përkrahën pa rezerva idetë për përhapjen dhe zhvillimin e arësimit Kombëtar duke u nisur gjithmonë nga ideja e madhe që të fitonin pavarsinë ekonomike me pushkë e pendë.Ashtu siç ishte vendosur në Manstir,u thirr tani një tjetër Kongres i alfabetit në Elbasan ku do të vlersohej rruga e nisur,do të shiheshin pengesat dhe si mund të kapërceheshin ato.Edhe kësaj radhe Sevasti Qiriazi u zgjodh si delegate e Korçës dhe së bashku me miqtë e vet ajo iu drejtua Elbasanit, e hypur në kalë ngase Shqipëria e asaj kohe ende nuk ka pasur rrugë automobilistike.Ndonëse midis të pariturave të mëdha duke fjetur në hanet e vegjël shqiptare,Sevastia vetë do të mrekullohej prej pritjes që delegatëve të Korçës iu rezervua në Elbasan. Në kujtimet e saj për këto ngjarje do të shkruante më pas ;“Dyshoj nëse Qezari kur hyri në Romë,me gjithë lavdinë e fitoreve të tij,të ketë ndjerë kete gëzim që ndjemë ne delegatët,në këtë rast.Gëzimi ynë nuk vinte nga nderi që po na bëhej,por nga fakti se të gjithë ne shqiptarët,gëzoheshim për lirinë që kishim fituar në përdorimin e gjuhës sonë,në shkollat që patëm çelur.Ndjenim se porta e hekurt e injorancës ishte rrëzuar dhe tani në Shqipëri mund të hynte gëzimi dhe lumturia“. ( Arkivi Qendror i Shtetit, Tiranë . Fondi S. Qiriazi , dosja 9 , fleta 7 ).

Si e vetmja delegate grua,Sevasti Qiriazi u dëgjua me respekt të veçantë në të tetë ditët që zhvilloi punimet Kongresi i Elbasanit.Ajo ishte ndër nismëtarët e çeljes së shkollës Normale e cila do të përgadiste mësues duke i dhënë kështu një shtytje më të madhe zhvillimit të arësimit kombëtar.Gjithashtu ajo propozoi që të ishte Klubi i Manstirit ai që do të financonte shkollën Normale të Elabasnit,ku do të pregaditeshin mësues nga të katër vilajetet shqiptare.Sevasti Qiriazi vetëm disa ditë pas fillimit të kësaj shkolle,dërgoi aty dhjetar tekste falas duke ua dedikuar mësuesve atdhetare shqiptare.Dihet tanimë se për të luftuar drejtëpërsëdrejti lëvizjen tonë kombëtare turqit e rinj,u pëpoqën me njëmijë e një mënyrë që të fusnin alfabetin arab në themel të gjuhës shqipe.Madje ata arritën deri aty sa të lëshonin „mallkime“ ndaj atyre atdhetarëve që propagandonin e përhapnin alfabetin latin.Kundër mizorive turke u ngritën pikërisht atdhetarët shqiptarë të cilët e dinin se me çfarë mjetesh duhej fituar pavarsia e atdheut të tyre.

Në pranverën e vitit 1909,Sevasti Qiriazi shkon në Korçë dhe fillon nga puna për organizimin e një tubimi sa më madhështorë për t’i treguar Stambollit dhe krejt Evropës që germat e alfabetit shqiptar ishin ato latine,ngase vendi i bashkëatdhetarëve të saj ka qenë Perëndimi i Evropës dhe jo stepat aziatike.Me ndihmën e patriotëve të shquar të Korçës si Ilo Cilka,Mihail Grameno,Sali Butka,Qamil Panoriti,Shahin Kolonja,por edhe të shoqërisë „Vatra“ të Amerikës,Sevasti Qiriazi mundi të shtojë radhët jo vetëm të shkollës së saj,por të shtype edhe disa tekste të reja shkollore me alfabetin e provuar në Manstir.Tekstet e saj,u muarën fshehtas nga patriotët dhe u shpërndanë në krejt viset shqiptare,nga Janina në Shkup nga Mitrovica në Shkodër.Po me nismën e Sevastisë,në dhjetorin e vitit 1909,u organizua në qytetin e Korçës një tubim i paparë ndonjëherë.Rreth 15 mijë vetë të tubuar në qytet mbushën sheshet dhe rrugët duke kërkuar tër mos pengohej arësimi kombëtar shqiptar.Disa ditë përpara këtij tubimi,vetë Sevasti Qiriazi shkroi ato vargje të mrekullueshme për shkronjat shqipe të cilët I këndojnë edhe sot shqiptarët,kudo ku ato janë.Pasi shkroi vargjet,ajo ia dha ato orkestrës frymore të qytetit dhe kënga u kompozua Brenda pak ditësh.Në ditën e tubimit,orkestra frymore shpërndante melodinë,ndërsa qindra e mijëra qytetarë,në kor këndonin ato vargje të mrekullueshme për shkronjat shqipe.Ashtu sikundër edhe pritej tubimi i Korçës shkatoi një pështjellim të madh.Konsuj të shumtë të Manastirit,bënin me dije qeveritë e tyre se “kënga e korit për germat shqipe,u ndie deri në Manastir”.Mjaft nxënës shqiptarë që vazhdonin të merrnin mësime në gjuhën turke i bojkotuan shkollat dhe shprehnin gadishmërinë e tyre për të vazhduar mësimet vetëm në gjuhën shqipe.Po kështu,pati largime masive edhe nga shkollat greke,shtypi shqiptar lidhur me këtë,pos të tjerave do të shprehej ;

“Vajzat bojkotuan shkollën greke dhe kaluan në shkollën shqipe të vashave në Korçë, e cila është e mbushur plot e përplot”.(Gazeta “Shqypja e Shqypnijes” 2 shkurt 1910,Sofje).

Ndërsa një tjetër gazetë,do të shkruante tekstualisht ; “Kombi kurrë s’ka për të harruar shërbimet e zonjës Sevasti Qiriazi dhe shoqeve të saj,të cilat punuan pa rreshtur e me vullnet të madh dhe që dëshirojnë që shkola të madhohet e të përparonjë lart e më lart”.(Gazeta “Liria” – Selanik, 19 qershor 1910 ).

Rrebeshe të tjera provoi mbi supet e saj,(ashtu sikundër provuan krejt atdhetarët shqiptarë) Sevasti Qiriazi, në vjeshtën e vitit 1912.Ndonëse Porta e Lartë ra përfundimisht,ndonëse një grusht burrash të shquar me në krye Ismail Qemal Vlorën ngritën flamurin e lashtë arbëror, Korça,Starova,Kolonja e Gjirokastra ishin pushtuar nga flakët e lutërave të nxitura nga grekët.Andartët grek,ishin të parët që kontrolluan gjendjen në Korçë dhe vranë disa prej mësuesve shqiptarë,rrafshuan teqetë e famshme të Kolonjës e Korçës duke lënë në rrënojat e tyre,kufomat e djegura,të dervishëve dhe baballarëve,të xhamive,hoxhave dhe imamëve.Ata e rrethuan disa herë edhe shkollën e vashave por mbrenda mureve të saj,Sevastia mbante edhe një grup shqiptarësh të armatosur.Për më tej,çetat e Sali Butkës dhe Cerçiz Topullit,patën lajmëruar priftërinjtë grek se “nëse andartët do të futeshin në shkollën evashave,atëherë flakët e zjarrit do të shkonin deri në Selanik”.Ndonëse mësimit vazhdonin fhsehurazi,Sevastia u jepte zemër mësuesve dhe nxënësve të saj,duke u folur për ditë më të bardha që do të vinin paskëtej.Anipse në flakët e këtij terrori helen,Sevasti Qiriazi,u pëpoq të hidhte dritë mbi ngjarjet fatkeq për kombin shqiptar.Ajo shfrytëzoi vizitën e Edit Durhamit,në Korçë në pranverën e vitit 1913 dhe ftoi ate të hynte në shkollën e vashave.Falë intelegjencës dhe asaj anglihsteje të kulluar,Sevastia e vuri në dijeni miken e madhe të shqiptarëve,Durhamin,me të gjitha llojet e politikave të ndyra që grekët donin të rrëmbenin korçën.Madje ajo shoqëroi Durhamin në disa shtëpi ku patën trokitur priftërinj grekë për t’u marrë me dhunë korçarëve firmat,për gjoja bashkimin e tyre me Greqinë.Gjithashtu Sevastia me anën e të vëllait të saj Gjergjit,Shahin Kolonjës dhe atdhetarëve të tjerë,përgaditi edhe një dosje të plotë me dokumente që bënin fjalë për masakrat greke në jugun e Shqipërisë.Këto dokumente autentike,Durhami i dërgoi në dhomenë lordëve në atdheun e saj,Angli,duke dhënë një ndihmesë të konsiderueshme në çështjen shqiptare.Është kjo arsyeja që disa vite më pas,në një letër prej Durhamit që i dërgonte Sevasti Qiriazit,midis të tjerave i shkruante : “”Është kryesisht ndihma juaj dhe e miqve tuaj,që une u interesova për fatin e shqiptarëve në ato treva… Gjatë këtyre viteve,une kam dedikuar shumë punë dhe mendime për kauzën tuaj”. (Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë. Fondi S. Qiriazi dosja 10 , fleta 19 ).

Qershor i vitit 1914 do të ishte tejet i trishtueshëm për korçarët por sidomos për vashat që mbushnin bangat e shkollës së Sevastisë.Asnjë ceremoni s’pati për to,asnjë këngë e valle.Vetëm andartët grek që e mbanin shkollën të rrethuar dhe nuk hynin dot aty pse u tremebshin luftëtarëve shqiptarë.Me largimin e vashave,donte të largohej edhe Sevastia,por një letër e komandës ushtarake greke e ndalonte ate të dilte nga shkolla.Pra ajo ishte e “burgosur” pa gjyq.Përballë kësaj gjendjeje,ishin disa atdhetarë shqiptarë të cilët organizuan arratisjen e Sevastisë nga shkolla e vashave ku rrinte e mbyllur.Mbi dyqind luftëtarë shqiptarë,hynë në mesnatën e 12 korrikut në Korçë.Fshehurazi,ata vranë disa andartë pranë shkollës dhe të gatshëm për të filluar aty luftën e nxuarën Sevastinë nga shkolla dhe e çuan në Mnastir.Edhe ngjarjet që pasuan në Shqipëri me ardhjen e Princ Vidit,nuk suallën shpresa të mëdha tek sevastia.Andartët grek,të detyruar prej Fuqive të mëdha,largoheshin nga Korça e Kolonja jo shumë larg qyteteve.Sapo informoheshin se misionet e huaja ishin larguar për në Tiranë,ata dyndeshin duke vrarë e djegur çdo shqiptar që ishte mysliman,pa kursyer kuptohet as të krishterët patriotë.Ndërsa ndiqte ngjarjet me trishtim nga Manastiri,në kujtimet e veta,Sevasti Qiriazi shkruante.”U takova këto ditë me konsullin anglez të Manastirit,zotin Greg.Jo pa shqetsim,ai më tregoi listën e personave që do të egzekutoheshin nga andartët grek.Në këtë listë une isha e treta… “(Arkivi Qendror i shtetit,Fondi S.Qiriazi,dos.2 fl.67).

Në fund të vitit 1914,Sevastia së bashku me motrën e vet Parshaqevin si edhe burrin Kristo Dakon,udhëton për në Amerikë.Aty,veprimtaria e saj do të ishte politike dhe publicistike.Revista “Ylli i Mëngjezit” e botuar prej saj u shëndrua në një tribunë të mendimit të përparuar shqiptar si në rrafsh të zhvillimeve politike,ashtu edhe sa i përket ndërgjegjsimit të shqiptarëve për shkollën dhe gjuhën kombëtare të tyre.Veçanërisht këtë të fundit,shkollën e vashave,Sevasti Qiriazi u pëpoq ta spjegojë qartë në shkrimet e veta,duke zbuluar deri në një qëllimet dhe veprimet e kishës dhe andartëve greke.Një veprimtari e dendur politike në vitet 1915-1920,do të tregonte vlerat e mëdha të bijës së Manstirit.Tshmë,ajo mban lidhje të ngushta me Ismail Qemalin,Mehmet Konicën,Mehdi Frashërin,si edhe personalitete të tjera evropiane,duke mos munguar asnjëherë të thotë fjalën e vetë të matur përmes një mendimi të thellë.Në prag të vitit 1918,duke parë turbullirat ballkanike,si edhe gjendjen tejet të vështirë në Shqipëri,Sevastia i drejtohet me një manifest të veçantë,ambasadorëve të Evropës në Amerikë.duke u bërë të qartë atyre se shqiptarët,pamvarësisht prej qeverive,do të luftonin me armë në dorë për të kërkuar të drejtat e tyre.Një kopje të këtij manifesti,ajo ia ka dërguar edhe mikes së ngushtë të Shqipërisë,Edit Durhamit,në Angli,me qëllim që edhe kjo ta publikonte mendimin intelektual të shqiptareve.Në përgjigjen që Durhami i dërgonte kohë më pas,lidhur me këtë maniofest i shkruante : “Sapo lexova manifestin tënd.jam shumë e emocionuar për gjithë çka kini shkruar… kam porositur të shtypen 100 kopje prej tij dhe do t’i dërgoi tek ata persona që do të mund të binden që të konsiderojnë çështjen në mënyrë të favorshme.Në tërësi manifesti është shumë i mirë dhe në fakt ai dukej”.( Arkivi Qendror i shtetit , Tiranë – Sevasti Qiriazi , dosja 10 , fleta 24 ).Ngase mbante korrespondecë të shumtë me atdhetarët shqiptarë,ngase ndiqte me vëmendje krejt lëvizjet dinake diplomatike të fqinjëve tanë,Sevasti Qiriazi mundi të parashihte rrezikun italian pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore.Ajo i ka dërguar disa letra edhe ambasadorit italian në Amerikë por përgjigjet e tij kan qenë tejet dinake.Këtë parashihte sigurishtë edhe plaku Ismail Qemali,kur i ka shkruar Sevasti Qiriazit pos të tjerave ; “Koha erdhi dhe shkon,për të kërkuar të drejtat e Shqipërisë.Sot është dita e fundit për Shqipërinë,do të ngjallim apo do të vdesim”. (Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë.Fondi Ismail Qemali,dosja 1 , fleta 4 ).

Pas luftës së parë botërore,Fuqitë e Mëdha po përhapnin çdo ditë e më shumë , opinjonin se “shqiptarët nuk qeverisin dot”,ndaj patën vendosur që edhe ato troje të mbetura shqiptare,të vireshin në protektoratin italian.Edhe kësaj radhe,puna e Sevasti Qiriazit ishte kolosale.Ajo dërgoi me dhjetar letar,memorandume e peticione,perasonaliteteve evropiane dhe amerikane,madje protestoi fort me zërin e saj,edhe në konferencën e Paqës në Paris. Kongresi i Lushnjës i vitit 1920,do të ishte një ogur i bardhë për motrat Qiriazi,ashtu sikundër për gjith shqiptarët.Qeveria e dalë nga ky kongres,duke ditur meritat e kësaj familjeje,si edhe për t’i dhënë një shtytje zhvillimit të politikave arsimore në shtetin amë,iu përgjigj pozitivisht Sevastisë për çeljen në Tiranë të Institutit “Kyrias” të organizuar e drejtuar nga dy motrat.Ato iu përveshën një ndërmarrjeje të vështirë por sidoqoftë tejet të vlefshme.Brenda pak muajve,falë ndihmesës së qeversisë shqiptare,ato mundën të çelin Institutin në fjalë. Në fjalën përshëndetëse të Sevasti Qiriazit,drejtoreshës së këtij instituti privat,me orientim plotësisht amerikan,pos të tjerave do të thuhej ; “Më pëlqen të besoj,se ju vajzat e reja,që kini ardhur këtu të vazhdoni mësimet,në këtë institut,do të përpiqeni me dëshirë të plotë dhe me vullnet të patundur,të përmbushni pjesën e detyrës suaj,për të mbajtur me nder mbi krye,kurorën e ndriçuar të kësaj shkolle që është fituar me kaq mundime e therori në kohën e tiranisë”.

( Gazeta “Shqiptari i Amerikës “ – Korçë , më 7 korrik 1923 ).

Më pas në vitet që erdhën,Instituti “Kyrias” u rrit,si në pikëpamje të nxënësve,ashtu edhe në godina.E vërteta është se kabinetet qeveritare në kohën e monarkisë,u përkujdesën që ky institut të kontribonte sa më shumë në zhvillimin e arësimit,me motrat Qiriazi,kanë qenë kurdoherë të sinqerta dhe ndonëse disa herë ato u thirrën të jenë në këtë dikaster,Sevastia dhe Parashqevi,parapëlqyen vetëm profesionin fisnik të mësueses.Pas pushtimit të Shqipërisë prej fashizmit Italian,instituti “Kyrias” u sulmua ashpër nga propaganda italofile.Sidoqoftë falë motrave Qiriazi,si edhe ndihmës së paçmuar të nacionalistëve shqiptarë,shkolla mundi të mbijetojë.Paradoksi i madh është se ajo u mbyll në vitin 1944 dhe pas ardhejs në fuqi të komunistëve nuk u çel më.

Sevasti Qiriazi,ajo grua fisnike që qeli dhe mbrojti me shpirt të parën shkollë të vashave,nuk u thirr as në zyrën e thjeshtë të një nënpunësi të shkollave të Tiranës.Sipas udhëzimeve të komunistëve,mjediset dhe mjetet e institutit u konfiskuan ndërsa Sevastinë e shihnin si një agjente amerikane.Ajo mbyll sytë e trishtuar në Tiranë,në gushtin e vitit 1949 dhe në varrin e kësaj gruaje që pat dhënë aq shumë për kombin e vet,u lejuan të merrnin pjesë vetëm dy gra.Kështu godiste komunizmi,shpirtin e nacionalistit shqiptar,kulturën dhe dinjitetin e vet shekullor.

Bern-Zvicër