Nga Gani QARRI/
Shqiptarët nuk e kishin të definuar që me kohë interesin strategjik kombëtar, ashtu siç nuk e kanë as sot.Ata mbeten përherë të vonuar,si në organizime të mirëfillta politike ashtu edhe në përpjekjet e tyre shtet-formuese, histori,e cila për ne po përsëritet,ndaj dhe jemi kështu si kemi mbet, të ndarë e të copëtuar dhe të pa-bashkuar asnjëherë tërësisht.
Megjithëse në ato vite edhe popujt më të vegjël të Ballkanit, tanimë kishin shtetet, autonomit, apo themelet e siguruara të shtetësive të tyre, shqiptarët vetëm një muaj përpara ngjarjes më vendimtare për caktimin e fatit të popujve të kësaj pjese të Evropës dhe Ballkanit, teksa ishin zgjuar dhe përmendur ngathët nga kllapia e gjatë disa shekullore.
Madje, ata edhe në ato çastet dramatike, vetëm fal mundit dhe zgjuarsisë së figurave më emblematike kombëtare, arritën, që përfundimisht të krijojnë një organizatë gjithëkombëtare, si Lidhja e Prizrenit,e cila atëbotë do të përpiqej maksimalisht, me të gjitha mjetet e mundësit politike dhe ushtarake, për vendosjen e themeleve të shtetësisë dhe zgjidhjen sa më mirë të çështjes kombëtare.
Por, sado që u mirëprit dhe u quajt mese e mirëseardhur, edhe Lidhja u krijua me shumë vështirësi dhe vetëm një muaj përpara Kongresit të Berlinit, derisa popujt tjerë ballkanik, shumë vite më përpara, kishin krijuar shtete e principata si dhe përgatitur projektet e veta kombëtare dhe hartat e detajuara të shtrirjes së shteteve të tyre edhe përtej tokave që u takonin.
Ndaj, fataliteti ynë kombëtar nisi qysh herët, që në vitin1878,kur mbinë vendimet e para antishqiptare të Kongresit të Berlinit,për të vazhduar pastaj me Konferencën e Ambasadorëve në Londër (1912-1913)ku u vulos copëtimi i trojeve tona etnike dhe Konferencës së Paqes në Paris më1919, e cila edhe pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, të gjitha tokat e pushtuara shqiptare, pa asnjë përjashtim sado të vogël,i latërësisht nën okupimin e shteteve hegjemoniste fqinje.
Nga atëherë e deri më sot, i vetmi populli ynë, në Ballkan dhe Evropë, përgjatë gjithë shtrirjes së tij gjeografike e kombëtare, kufizohet jo me fqinjët, siç do duhej, por me vetveten.
Fatkeqësisht nuk ishte vetëm Kongresi i Berlinit, ai i cili shqiptarët nuk i pranoi si komb dhe trojet e tyre i trajtoi vetëm si shprehje gjeografike, por edhe Konferenca e ambasadorëve në Londër më 1913,që edhe 35 vite më vonë, nuk njohu zyrtarisht përfaqësuesit e shqiptarëve, as trajtoi ata si delegacion kombëtar të tyre.
Madje, Fuqitë e Mëdha, nuk i trajtuan ata, as si të dërguarit e një shteti që do duhej të formohej, përveç zyrtarëve Austro-Hungarez, të cilët biseduan me përfaqësuesit shqiptarë, dhe morën mendimin për të ardhmen e Shqipërisë.
Ndaj, trojet tona etnike edhe në këtë Konferencë përjetuan një tronditje të rëndë, vendimet e së cilës prej më tepër se 56 mijë km-katrorë, sa llogaritej atëherë, vetëm shtrirja gjeografike e tokave tona me mbi 80% popullsi shqiptare, pranuan vetëm 24 mijë nga to, duke lënë pjesët më të mëdha të këtyre trojeve, jashtë kufijve të Shqipërisë londineze.
Ambasadorët e Fuqive të Mëdha, sado që u “pajtuan” me krijimin e një gjysmë shteti shqiptar, ata ndanë Kosovën e Çamërinë nga tabani kombëtar, si pjesët me pasuritë më të mëdha nëntokësore, fusha të gjera me kapacitete të pakufizuara bujqësore, dhe trojet më aktive në luftërat e zhvilluara për çlirim kombëtar.
Por, derisa, në fund të dhjetorit 1912 dhe fillim të janarit 1913, qeveritë e shteteve të aleancës Ballkanike, të cilat deri atëherë patën pushtuar pjesët më të mëdha të Shqipërisë, tanimë kishin përgatitur dhe dorëzuar Konferencës së Ambasadorëve në Londër, projektet dhe hartat e tyre, për zgjerimet territoriale që duhej të bëheshin pas lufte në kurriz të trojeve shqiptare në Ballkanin Jugor, shqiptarët megjithëse kishin një delegacion në Londër, assesi të konsolidoheshin dhe arrinin konsensus për pranimin e qeverisë së Vlorës e cila jo vetëm se do ti paraqiste kërkesat e popullit shqiptar atje portë gëzonte edhe mbështetjen e tyre, për mbrojtjen e interesave kombëtare edhe në tubime të tilla vendimtare, si Konferenca e Londrës.
Ndaj,duke qenë se ata nuk kishin përfaqësues të vetin në punimet e Konferencës, në mungesë të zërit shqiptar, shtetet hegjemoniste fqinje të përkrahura fuqishëm edhe nga Rusia, i kishin duart e lira të parashtronin kërkesat e tyre për zgjerim në dëm të trojeve tona etnike.
Greqia e cila nuk mjaftohej vetëm me marrjen krahinave të Thesalisë, tashmë kërkonte edhe viset e Shqipërisë së Jugut dhe gjithë Vilajetin e Janinës, anipse ato ishin të banuara pothuajse tërësisht me popullsi autoktone shqiptare.
Sipas Memorandumit të Qeverisë së Vlorës,nga viti 1913,vetëm në Çamëri, atëbotë jetonin rreth 80.000 shqiptarë, nga të cilët,mese 20.000, sosh, tanimë ishin asimiluar nga presioni i vazhdueshëm i Patrikanës dhe kishës ortodokse greke.
Në anën tjetër, as qeveria serbe, nuk mbetej prapa me kërkesat shoviniste,e cila përveç Kosovës,kërkonte edhe krahinat e ish Vilajetit të saj dhe atij të Manastirit të banuara me shqiptarë vendor, deri në kufirin aktual me Greqinë,të cilat sot gjenden nën FYROM.
Sikur të mos mjaftonte ,mos-përfaqësimi i shqiptarëve në punimet e Konferencës së Londrës, për të bindur aktorët e saj dhe realizuar qëllimet e veta ekspansioniste sa me lehtë , Greqia, Serbia, Mali i Zi, Bullgaria dhe Rusia, propagandonin me të madhe në të gjitha kancelaritë evropiane, edhe se gjoja shqiptarët nuk ishin komb, madje as evropian, por vetëm mbetje turke në Evropë.
Ato shkonin edhe më larg me propagandën e tyre, duke deklaruar se si shqiptarët nuk kanë luftuar as për çlirim dhe arritjen e pavarësisë nga Perandoria Osmane, por kanë ngelë vasalë të saj, jetojnë sipas traditave turke, dhe përfaqësojnë interesat turko-arabe në Ballkan dhe Evropë, propagandë të cilën e përsëritin shpesh në kohët e fundit edhe disa imam shqipfolës por shpirtshitur brenda trojeve shqiptare.
Por,përkundër të gjitha problemeve të brendshme dhe refuzimeve nga jashtë,falë insistimit të Isa Buletinit dhe përpjekjeve të Qeverisë së Vlorës, pas fillimit të Konferencës së Ambasadorëve, në vitin 1913, duke pasur mbështetjen e diplomacisë Austro-Hungareze, për në Londër do të udhëtonte edhe një delegacion i vogël shqiptar, i kryesuar nga Ismail Qemaili e Isa Buletini.
Delegacioni me të mbërritur atje do të takohej edhe me përfaqësuesin anglez, sir Eduard Grei i cili ishte udhëheqësi i Konferencës së Ambasadorëve në Londër, dhe bisedonte disa herë me përfaqësues të Fuqive të Mëdha, ku vendin kryesor zinin takimet me përfaqësuesin e Austro-Hungarisë, i cili ishte dhe mbështetësi më këmbëngulës dhe kryesor i Çështjes Shqiptare,në punimet e Konferencës .
Për fat të keq, probleme të mëdha, zgjidhjes së çështjes shqiptare, do ti përgatiste sidomos mbetja e perandorisë osmane, e cila jo vetëm se nuk donte ta njihte Pavarësinë e shpallur të Shqipërisë më 28 Nëntor të vitit 1912 në Vlorë, por Veziri i Madh i saj, apo kryeministri i atëhershëm perandorak,deklaronte se qeveria e sulltanit, nuk do të pranonte asgjë më tepër se sa autonominë e Shqipërisë, dhe atë,të udhëhequr nga një princ otoman.
Edhe qeveri ruse e alarmuar, se me gjithë vështirësitë dhe kalkulimet e interesave të Fuqive të Mëdha, pas këmbënguljes së Austro-Hungarisë për krijimin e një ekuilibri etnitetesh në Ballkan, përfundimisht po vinte deri te krijimi i një shteti të vogël shqiptar, gjë qëas ajo nuk mund ta kundërshtonte më tej, tanimë ngulte këmbë që ai shtet të mos ishte i pavarur, por, ashtu siç kërkonte edhe e sëmura e Bosforit( Perandoria osmane) shteti arbëror të mbetej nën sovranitetin e sulltanit.
Ndaj, e ndodhur para kësaj gjendje, Austro-Hungaria, për fillim,si dokument për diskutim në Konferencën e Londrës, paraqiti një projekt-hartë mbi të ardhmen e trojeve shqiptare, dhe gjatë zhvillimit të bisedimeve, me arsyetimin e një baraspeshe të re në Ballkan, ajo kërkoi me këmbëngulje formimin e Shtetit Shqiptar.
Por megjithëse, fal angazhimit të fuqishëm të diplomacisë Austro-Hungareze,më 22 mars të vitit1913,përfaqësuesit e Fuqive të Mëdha, do të arrinin marrëveshjen për kufijtë verior të Shqipërisë, fatkeqësisht në fund-prillin e vitit 1913, Qyteti i Shkodrës u pushtua nga forcat malazeze, fakt që luhati keq qëndrimet e kancelarive evropiane dhe shkaktoi një problem të madh e të pa-paraparë, edhe për vet Konferencën e Londrës.
Ndaj, që në fillim të muajit maj të vitit 1913,kërkesa e përfaqësuesit austro-hungarez, që Shkodra të mbetej brenda kufijve të Shqipërisë, tanimë do kundërshtohej fuqishëm,jo vetëm nga Rusia e Franca,por edhe nga Anglia e Italia, e cila deri atëherë përkrahte Austro-Hungarinë në disa pika, për formimin e shtetit shqiptar.
Nën këto rrethana Austro-Hungaria ndërmori hapat më radikal, gjatë gjithë punimeve të zhvilluara atje dhe kërcënoi përfaqësuesit e Fuqive tjera të Mëdha se do të largohej përfundimisht nga Konferenca e Londrës, po qe se Shkodra nuk do ti mbetej Shqipërisë.
Pas vendosmërisë së dëshmuar të diplomatëve të saj,Austro-Hungaria dhe Italia u ngarkuan nga Konferenca e Londrës,që të hartonin projektin e organizimit të shtetit shqiptar.
Ndaj, më 8 maj të vitit 1913, ato ia paraqitën projektin Konferencës, në të cilin ambasadori i Austro-Hungarisë edhe një herë u shprehë me vendosmëri, për pavarësinë e plotë të Shqipërisë.
Pas këmbënguljes Austro-Hungareze, Angliadhe Franca ndryshuan qëndrimet e deriatëhershme, madje nën presionin e tyre edhe qeveria ruse e cila kërkonte sovranitetin turk, mbi shtetin e ardhshëm shqiptar, hoqi dorë nga qëndrimi i vet.
Kështu që, më 20 maj të vitit 1913,ambasadorët e Fuqive të Mëdha,në Konferencën e Londrës, përfundimisht arritën marrëveshjen mbi pavarësinë e Shqipërisë, pa sovranitetin turk, por me një princ evropian si udhëheqës të saj .
Ndaj,më 15 korrik të vitit 1913,Konferenca e Ambasadorëve në Londër, u pajtua që derisa të caktohej princi i cili do të udhëhiqte me Shqipërinë, Fuqitë e Mëdha të pranonin “autoritetet kombëtare” të Shqipërisë.
Kështu që më 29 korrik të vitit 1913 Shqipëria e cunguar,përfundimisht u njoh dhe pranua nga Konferenca e Ambasadorëve si “principatë sovrane”, duke përjashtuar çdo lidhje vartësie të saj, nga Perandorinë në vdekje, Osmane.
Megjithëse në kufijtë që u caktuan në Londër, brenda Shqipërisë u përfshi më pak se gjysma e territoreve dhe e popullsisë shqiptare në trojet e veta, besoj se përveç këmbënguljes së diplomacive të shteteve mike, krijimit të shtetit kombëtar, i ndihmoi shumë edhe fjala e vendosur shqiptare, e cila gjithsesi duhet ta ketë luajtur rolin e vet vendimtar në ndërmarrjen e këtyre hapave.
Në takimin me ministrin e jashtëm anglezë dhe udhëheqësin e punimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, në çastet më dramatike, kur burrat shqiptar morën vesh se nga shumica e Fuqive të Mëdha, po vihej në pikëpyetje fati i përgjithshëm i kombit dhe trojeve të tyre,do të mbahej një takim me udhëheqësin e Konferencës dhe ministrin e jashtëm Britanik Eduard Grei.
Ai,duke vërejtur shqetësimin e madh të Isa Buletinit, i vetëdijshëm për peshën e tragjedisë që kishte goditur shqiptarët,në përpjekje për ta zvogëluar“hidhërimin”, dhe gjoja në shenjë keqardhje,do ta pyeste Isa Buletinin, se ku i binte në hartë Vendlindja e tij?!…
Por, Isa Buletini do ti përgjigjej prerë; unë nuk kam ardhur në Londër për fshatin tim, por për bashkimin e të gjitha tokave të atdheut, për të cilat edhe njëqind jetë të kam, të gjitha atij do t`ia fali!”.
Në vazhdimet kinse sqaruesetë bisedës se, a nuk do të bëhej mirë për atë, sikur edhe vendlindja e tij të ishte brenda kufijve të shtetit të përgjysmuar shqiptar, Isa Buletini do të përgjigjejedhe më i vendosur-Jo! Unë jam mirë, vetëm kur është mirë Shqipëria”ndajnëse Evropa nuk do ta zgjidhë drejt çashtjen e Shqipnisë, Ballkani nuk do të ketë kurrë qetësi, për çka fajet do ti keni ju dhe jo ne!
Ndaj, besoj se këto dhe shumë fjalë të tjera, të cilat me siguri nuk kanë qenë të vetmet dhe nuk kanë dalë vetëm si shprehje hidhërimi, por edhe siporosi serioze dhe dëshmi e vendosmërisë së njëmendët të heroit për ti shkuar problemit deri në fund, pa marrë parasysh çmimin, kur vihej në pyetje Atdheu dhe Çështja Kombëtare, duhet të kenë pasur efektet e veta të fuqishme, jo vetëm tek Edurad Grei por edhe tek shumica e përfaqësuesve në Konferencë të cilët vendosën të paktën për një gjysmë shteti, ngase Burri shqiptar, nuk ishte një njeri do si do, por një luftëtar i vërtetë i cili tërë jetën e kishte kaluar në beteja për liri dhe shtet kombëtar.
Me gjithë lehtësimin, që momenti i përjetësimit meritor të heroit, si duket po afron, me përfundimin e rrugëtimit të tij të gjatë mesenjëshekullorë për të mbërri përfundimisht në vendlindje, dhe pushuar përgjithmonë në amshim, atje ku edhe pati ardhë në jetë, bashkimi kombëtar jo vetëm se ende nuk arriti të gjejë një zgjidhje fatlume, por një Zot e di se kur dhe si do të realizohet ky ideal, pa heronj si Isa Buletini me shokë. Lavdi!
Gani Bajram Qarri-Cyrih