Xhelal Zejneli – Page 9 – Dielli

ADEM DEMAÇI, SIMBOL I QËNDRESËS SHQIPTARE

March 1, 2016 by dgreca

Me rastin e 80-vjetorit të lindjes/

Nga Xhelal Zejneli/

Adem Demaçi lindi në Prishtinë më 26.02.1936. Është veprimtar për çështjen kombëtare në Kosovë, por edhe për të drejtat e njeriut. Kreu Shkollën e Lartë Pedagogjike në Shkup, vijoi studimet për shkencat juridike në Prishtinë dhe për letërsi në Beograd. Në vitet ’50 punoi në gazetën “Rilindja” dhe në shtëpinë botuese “Rilindja”, ku botoi një varg shkrimesh publicistike, tregime, vjersha dhe përkthime letrare.

U bë i njohur me veprën “Gjarpinjtë e gjakut” që u botua në vitin 1958 e që trajton plagën e dhimbshme të gjakmarrjes. Qysh në moshë të re u angazhua në lëvizjen kombëtare të shqiptarëve në Jugosllavi, duke ngritur zërin kundër shpërnguljeve dhe diskriminimit kombëtar ndaj tyre. Në vitin 1958 u arrestua dhe u dënua me tre vjet burgim. Pas daljes nga burgu më 1961, vijoi ilegalisht veprimtarinë e tij duke krijuar organizatën “Lëvizja revolucionare e bashkimit të shqiptarëve”, e cila kishte si objektiv bashkimin e Kosovës me Shqipërinë. Për këtë veprimtari, në vitin 1964 u dënua me 15 vjet heqje lirie. Në gjyq mbrojti pikëpamjet e tij për bashkimin e trojeve shqiptare dhe kjo e bëri të njohur ndër shqiptarët në Jugosllavi. Më 8 qershor 1974 u lirua nga burgu, por pas një viti u arrestua për të tretën herë dhe u dënua me 15 vjet heqje lirie. U lirua më 28 prill 1990.

Për qëndresën e tij gjatë 28 viteve në burg, si disident në Jugosllavi, në vitin 1991, u vlerësua me çmimin “Saharov” në Strasburg.

E vijoi veprimtarinë e tij kombëtare dhe në vitin 1998 u bë përfaqësuesi politik i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Këtë detyrë e mbajti deri në shkurt të vitit 1999, kur dha dorëheqje, pasi nuk u pajtua me pjesëmarrjen e shqiptarëve në Konferencën e Rambujesë (1999).

Pas vendosjes së Kosovës nën administrimin e Kombeve të Bashkuara, Demaçi ka mbajtur ligjërata në Degën e gazetarisë në Universitetin e Prishtinës dhe më pas ka ushtruar veprimtari shoqërore për mbrojtjen e të drejtave të njeriut në Kosovë.

Ndër shqiptarë, njihet edhe si baca Adem.

Është një ndër figurat më madhore të kombit shqiptar. Është i njohur edhe në skenën ndërkombëtare. Është simbol i qëndresës së shqiptarëve në Jugosllavi, kundër politikës diskriminuese dhe gjenocidale të serbëve, të malazezëve dhe të sllavo-maqedonasve ndaj shqiptarëve. Ideal i bacës Adem ka qenë dhe mbetet bashkimi kombëtar, përkatësisht krijimi i Shqipërisë etnike. Ky atdhetar i dorës së parë është një personalitet i rrallë dhe i jashtëzakonshëm, me virtyte të larta morale dhe njerëzore. Është nderi dhe krenaria e kombit. Me një fjalë, është institucion në vete. Nuk është anëtar i asnjë partie dhe nuk voton për asnjë parti, edhe pse para rreth një viti e gjysmë ka deklaruar se e mbështet krahun e luftës. Nuk ka dashur të formojë parti politike, vetëm e vetëm që të mos shkaktojë përçarje në hapësirën politike shqiptare. E kanë quajtur Mandela i shqiptarëve.

UMBERTO ECO, eruditi, enciklopedist i majave më të larta

February 20, 2016 by dgreca

In memoriam/

UMBERTO EKO (05.01.1932 – 19.02.2016)/

Nga Xhelal Zejneli/

Umberto Eko ka lindur në Alessandria/Piemont në vitin 1932. Është teoricien, kritik letrar dhe romancier italian. Ka diplomuar filozofinë në Torino. Ka qenë profesor universitar i estetikës, i semiotikës dhe i komunikimeve vizuale në Bolonjë. Ka ligjëruar në shumë universitetet të mbarë botës. Një kohë ka qenë anëtar i Grupit 63 neoavangardist. Ka jetuar në Milano dhe sistematikisht ka bashkëpunuar në revistat javore të botuesve prestigjiozë. Si semiolog dhe kritik letrar, fitoi mirënjohje me librat Vepra e hapur (Opera aperta, 1962), Apokaliptikë dhe të integruar (Apocalittici e integrali, 1964), Struktura e munguar (La struttura arsente, 1968), Përkufizimi i artit (La definizione dell’arte, 1969), Traktati i semiotikës së përgjithshme (Trattato di semiotica generale, 1975), Lector in fabula (aluzion për fjalën e urtë latine lupus in fabula, 1971), Mbi pasqyrat dhe ese të tjera (Sugli specchi e altri saggi, 1985), Kufijtë e interpretimit (I limiti dell’interpretazione, 1990).Derisa në Veprën e hapur veprën artistike e përkufizon si të hapur për një numër të pakufizuar interpretimesh dhe jep pasqyrën e evoluimit të teksteve letrare sipas hapjes së qëllimshme dhe të organizuar, në Strukturën e munguar, heq dorë nga strukturalizmi, për të theksuar në esenë Lector in fabula rolin e kontekstit, duke i vënë edhe kufizime të caktuara lirisë së lexuesve, gjë të cilën e përpunon në vijim në veprën Kufijtë e interpretimit.

Si romancier, i befasoi lexuesit me veprën e vonshme Emri i trëndafilit (Il nome della rosa, 1980), që është një roman kriminalistik, metafiziko-semiologjik, me një titull konotativ dhe me fabul mesjetare, të ngjeshur me inter-tekstualitet.

Duke bërë një lëvizje prej neo-avangardizmit drejt postmodernizmit, ky roman paralajmëroi një kapitull të ri në prozën italiane.

Romani i dytë Lavjerrësi i Fukosë (Il pendolo di Foucault, 1988) është strukturuar në gradacionin konceptual të shkencës sekrete kabalistike, në një distancë gjeografike prej Parisit muzeor deri në Brazilin okult, me aluzion për Italinë neorealiste – të lënë më një anë. Rrëfimi për templarët nëpërmjet lojës së tre fantastëve kalon në tragjedi dhe është një rrëfim i një realiteti të sfiduar dhe hakmarrës.

Romani i tretë Ishulli i ditës paraprake (L’isola del giorno prima, 1994) e lidh ekzotikën e lundrimit me temën robinsoniane (Robinson Kruso) të të vetmuarit, të dyzuar me pasqyrë “me unin tjetër”, me begati barokiene të çudirave të kohës së luftës dhe të kohës së paqes. Ngjarja zhvillohet në hapësirë dhe në kohë të relativizuar, me një monolog të brendshëm disi të tensionuar.

Ky erudit dhe enciklopedist i majave më të larta, është autor edhe i shumë veprave të tjera.

NOLI – KY VIGAN LIBERATOR

January 7, 2016 by dgreca

Nga Xhelal Zejneli/
Fan Noli (1882-1965) ose Theofan Stilian Noli, ishte udhëheqës i spikatur i bashkësisë shqiptaro-amerikane dhe figurë e shquar poliedrike e letërsisë, e kulturës, e jetës fetare dhe e politikës shqiptare. Lindi në fshatin Qytezë (Ibrik Tepe), në jug të Edrenesë, në Turqinë evropiane, më 6 janar 1882. I ati, Stilian Noli, ishte një fetar i shquar dhe psalt në korin e kishës. Noli ndoqi shkollën e mesme greke në Edrene. Në vitin 1900 u vendos në Athinë, ku mundi të gjejë punë si kopist, sufler apo aktor. Me një shoqëri teatrore të atjeshme vajti në Egjipt. Në vitet 1903-1905 punoi si mësues i greqishtes dhe psalt i korit kishtar në Shibin el Khom, ndërsa në vitet 1905-1906 punoi si mësues në El Faiyum, ku ishte ngulur një koloni e vogël shqiptare. Këtu shkroi një numër artikujsh greqisht dhe e përktheu në greqisht veprën e Samiut Shqipëria – Ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?, të cilat u botuan në shtypshkronjën shqipe në Sofje. Në Egjipt u lidh me udhëheqës të bashkësisë shqiptare si Spiro Dine (1846?/1844-1922), Jani Vruho (1863-1931) dhe Athanas Tashko (1863-1915).
Në prill të vitit 1906, me një biletë avulloreje u nis për në ShBA, duke kaluar nga Napoli dhe më 10 maj mbërriti në Nju-Jork. Pas tre muajsh qëndrimi në Bufallo, vajti në Boston. Këtu, botuesi Sotir Peci (1873-1932) e angazhoi si zëvendësredaktor në gazetën Kombi të Bostonit, ku punoi deri në maj 1907 e ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza. Këtu i lidh me bashkësinë shqiptare dhe më 6 janar 1907 themeloi në Boston shoqërinë Besa-Besën.
Në këtë kohë, shqiptarëve të Amerikës u humbte durimi nga ndikimi grek mbi kishën. Më 1907 Noli thirri një mbledhje të shqiptarëve nga mbarë New-England. Këtu delegatët morën vendim të themelonin Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare, pra autonome, me Nolin si të parë. Më 9 shkurt 1908, Noli u bë dhjak në Bruklin, kurse më 8 mars 1908 u shugurua prift ortodoks. Më 22 mars 1908, në sallën Knights of Honor të Bostonit, Noli 26-vjeçar, për herë të parë, mbajti kryelartë liturgji në gjuhën shqipe. Ky akt përbënte hapin e parë drejt organizimit dhe njohjes zyrtare të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.
Nga shkurti 1909 deri në korrik 1911 Noli botoi gazetën Dielli, tribunë e bashkësisë shqiptare të Bostonit. Më 10 gusht 1911 u nis për në Evropë, me ç’rast vizitoi kolonitë shqiptare në Kishinjev (kryeqyteti i Moldavisë), në Odesë, në Bukuresht dhe në Sofje. Me t’u kthyer në ShBA, më 28 prill 1912, bashkë me Faik Konicën (1875-1942), i cili kishte ardhur në ShBA më 1909 – themeluan Federatën Panshqiptare Vatra, e cila u bë organizata më e rëndësishme e shqiptarëve në Amerikë. Tani Noli ishte bërë i njohur si një prej udhëheqësve të bashkësisë shqiptare në ShBA, por edhe si shkrimtar dhe botues i afirmuar i lëvizjes kombëtare. Pasi kishte mbaruar Universitetin e Harvardit, më 1913 u kthye në Evropë. Në mars të vitit 1913 ndoqi Kongresin Shqiptar të Triestes, të organizuar nga Faik Konica.
Në korrik të vitit 1913 Noli vizitoi për herë të parë Shqipërinë dhe këtu, më 10 mars 1914, në prani të princit gjerman të një familjeje protestante Vilhelm Vid (1876-1945) kreu të parën shërbesë kishtare ortodokse në gjuhën shqipe. Në gusht 1914 Noli vajti në Vjenë për t’u kthyer në ShBA në maj 1915. Nga 21 dhjetori 1915 e deri më 6 korrik 1916 ai qe përsëri kryeredaktor i Diellit të Bostonit, tani gazetë e përditshme. Në korrik 1917 Noli u bë përsëri kryetar i Federatës Vatra e cila, përballë gjendjes së rrëmujshme në Shqipëri, zuri ta shohë veten si njëfarë qeverie shqiptare në mërgim. Në shtator 1918 themeloi të përmuajshmen në gjuhën angleze The Adriatic Review, e cila u financua nga Vatra, për të përhapur informacion për Shqipërinë dhe për të propaganduar çështjen e saj. Këtë organ Noli e redaktoi në gjashtë muajt e parë, për ta vazhduar drejtimin e tij Kostandin Çekrezi (1892-1959). Për të propaganduar për njohjen ndërkombëtare të pavarësisë së Shqipërisë, me fondet e Vatrës të mbledhura nën drejtimin e Nolit, delegatët shqiptaro-amerikanë u dërguan në Paris, në Londër dhe në Uashington. Më 24 mars 1918, Noli u emërua administrator i Kishës Ortodokse Shqiptare në ShBA, kurse në korrik të atij viti, ndoqi në Mount Vernon, Virginia, një konferencë të popujve të shtypur, ku u takua me presidentin amerikan Vudro Uilson (Woodrow Wilson, 1856-1924), mbrojtës i të drejtave të pakicave në Evropë. Më 27 korrik 1919 Noli u emërua peshkop i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë. Më 1920, tanimë i afirmuar si udhëheqës politik dhe fetar i bashkësisë shqiptare, si shkrimtar, orator dhe analist politik, Noli u zgjodh kryetar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Më 17 dhjetor 1920 Shqipëria u pranua anëtare e kësaj organizate. Kjo ishte një arritje politike e jashtëzakonshme e Nolit. Gazeta The Manchester Guardian, në një koment të saj të datës 23 korrik 1924, e cilësonte Nolin si “një burrë që në çdo vend do të ishte i shquar. Diplomat i përkryer, specialist i politikës ndërkombëtare, polemist i zoti, që në fillim ai la mbresa të thella në Gjenevë. Ai i rrëzoi të gjithë kundërshtarët e tij ballkanas me një mënyrë mjeshtërore, por gjithmonë me buzë në gaz. Njeri me kulturë të gjerë, që ka lexuar çdo gjë që ia vlen të lexohet në anglisht dhe në frëngjisht”. Nga Gjeneva u kthye në Shqipëri dhe nga viti 1921 deri më 1922 përfaqësoi Federatën Vatra në parlamentin e Shqipërisë. Më 1922 u emërua ministër i jashtëm në qeverinë e Xhafer Ypit (1880-1940), por pas ca muajve dha dorëheqje. Më 21 nëntor 1923, Noli u shugurua peshkop i Korçës dhe mitropolit i Durrësit. Tani ai qe edhe kreu i Kishës Ortodokse në Shqipëri, edhe udhëheqës i një partie politike liberale, opozitë kryesore kundër forcave të Ahmet Zogut (1895-1961), të cilat mbështeteshin nga çifligarët feudalë dhe nga klasa e mesme. Më 22 prill 1924 u vra deputeti Avni Rustemi (1895-1924). Në varrimin e tij, Noli mbajti një ligjëratë të zjarrtë që e ndezi opozitën liberale. Kjo periudhë e Shqipërisë është quajtur Revolucion i Qershorit.
Më 17 qershor 1924 Noli u shpall kryeministër dhe pas pak kohe regjent i Shqipërisë. Gjatë gjashtë muajve, ai drejtoi një qeveri demokratike, e cila u mundua të përballonte problemet politike dhe ato ekonomike të shtetit të ri shqiptar që ishin tej mase të rënduara. Por programi i tij me 20 pika për modernizimin dhe demokratizimin e Shqipërisë, përfshirë reformën agrare, doli se qe tepër i nxituar për një vend pa tradita parlamentare. Në një letër dërguar një miku anglez, ai do të shënonte më vonë arsyet e dështimit të tij: “Duke ngulur këmbë për reformat agrare, unë ndeza zemërimin e aristokracisë çifligare. Duke mos i kryer ato, humba mbështetjen e masave fshatare”. Me rrëzimin e qeverisë së tij nga forcat e Zogut në prag të Krishtlindjeve 1924, Noli u largua përgjithmonë nga Shqipëria dhe kaloi disa muaj në Itali. Më pas Noli kaloi disa vjet në Gjermani dhe në Austri. Në nëntor 1927 vizitoi Rusinë si delegat ballkanas në Kongresin e “Miqve të Bashkimit Sovjetik” në kremtimin e 10-vjetorit të Revolucionit të Tetorit, ndërsa më 1930 u kthye në ShBA. Në Boston themeloi të përjavshmen Republika, që vetë me emrin e saj i bënte një kundërshtim të hapur Ahmet Zogut, i cili më 1 shtator 1928 ishte shpallur Zogu I, Mbret i Shqiptarëvet. Kjo gazetë u botua edhe si opozitë ndaj Diellit, që tani e drejtonte Faik Konica, i cili ishte pajtuar me Mbretin Zog dhe ishte bërë ministër fuqiplotë (ambasador) i Shqipërisë në Uashington. Me përfundimin e afatit të vizës në ShBA, Noli u kthye në Gjermani, kurse gazetën Republika e mori në dorë Anastas Tashko, derisa u mbyll më 1932. Më 1932 Noli ia doli të kthehej në ShBA, kur iu dha edhe lejeqëndrim i përhershëm. U tërhoq nga jeta politike dhe rifilloi detyrën në krye të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Në dhjetor 1933 Noli u sëmur. Duke qenë se nuk qe në gjendje të përballonte shpenzimet e mjekimit, u detyrua të pranonte si dhuratë 3.000 franga ari nga Shqipëria, për ironi pikërisht nga kundërshtari i tij i betuar Ahmet Zogu. Ky gjest solli njëfarë pajtimi midis Nolit dhe Zogut dhe i zbuti marrëdhëniet shpesh të ndera me Faik Konicën. Më 1935 iu kthye pasionit të tij të madh, muzikës dhe në moshën 53-vjeçare u regjistrua në Konservatorin e Muzikës të Bostonit, ku u diplomua më 1938. Më 12 prill 1937, ëndrra e madhe e Nolit për një kishë kombëtare shqiptare u përmbush kur Patrikana e Stambollit njohu zyrtarisht Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare. I pakënaqur vetëm me detyrat ekleziastike, Noli iu kthye studimeve pasuniversitare në Universitetin e Bostonit, ku më 1945, me një disertacion për Gjergj Kastriotin – Skënderbeun, mori doktoraturën. Në vitet e para pas përfundimit të Luftës II Botërore, Noli mbajti marrëdhënie deri diku të mira me regjimin e ri komunist në Tiranë dhe ushtroi ndikimin e vet në mënyrë që qeveria amerikane ta njihte. Nami si “peshkop i kuq” i bëri mjaft armiq ndër qarqet e mërgimtarëve në Amerikë dhe shkaktoi polarizime mes tyre. Më 1955, Federata Vatra i dhuroi atij një shumë prej 20.000 dollarësh, me të cilën bleu një shtëpi në Fort Llodërdejll, Florida, ku edhe vdiq më 13 mars 1965 në moshën 83 vjeç.
Politika dhe feja nuk qenë të vetmet fusha ku ai bëri emër. Ai qe edhe dramaturg, poet, historian, muzikolog dhe sidomos përkthyes i shkëlqyer me një ndihmesë të konsiderueshme në zhvillimin e gjuhës letrare shqipe.
Veprimtaria letrare dhe shkencore – Drama në tre akte Israilitë dhe Filistinë, Boston 1907. Është një tragjedi 48 faqesh e shkruar më 1902, që mbështetet në Librin e Gjyqtarëve 13-16 të Dhiatës së Vjetër, histori e njohur e Samsonit dhe Dalilës. Kjo është një nga të rrallat pjesë teatrore shqiptare të kohës, që nuk vlon nga sentimentalizmi.
Noli ndjeu nevojën e teksteve liturgjike në gjuhën shqipe ndaj i hyri përkthimit të liturgjive dhe të ritualeve ortodokse që u botuan në dy vëllime: Librë e shërbesave të shënta të kishës orthodoxe, Boston 1909 dhe Librë e të kremteve të mëdha të kishës orthodoxe, Boston 1911, me 315 faqe.
Pason studimi historik për jetën dhe epokën e heroit kombëtar shqiptar Skënderbeut: Historia e Skënderbeut (Gjergj Kastriotit), mbretit të Shqipërisë 1412-1468, Boston 1921, botuar në shqip, 285 faqe. Varianti anglisht mban titullin George Castrioti Scanderbeg (1405-1468), Nju-Jork 1947 dhe është fryt i disertacionit të doktoratës në Universitetin e Bostonit më 1945. Vjen studimi tjetër shkencor mbi figurat e mëdha të së kaluarës – Jezui, Jul Cesari, Skënderbeu dhe Napoleoni. Dashurinë për muzikën Noli e manifestoi me veprën Beethoven and the French revolution (Bethoveni dhe Revolucioni Frëng) Nju-Jork 1947, 117 faqe.
Noli është edhe poet, ndonëse poezia e tij e fuqishme deklamative është e paktë. Ajo është përmbledhur në vëllimin me titull Albumi, Boston 1948. Vëllimi përmban poezi politike, që pasqyrojnë aspirata dhe frymë kombëtare si dhe ndjenja të zjarrta sociale e politike të viteve njëzet e tridhjetë. Këtu janë edhe dy elegjitë, si Syrgjyn-Vdekur, poezi prekëse e shkruar në Berlin, kushtuar shkrimtarit dhe atdhetarit të madh Luigj Gurakuqit (1879-1925) të vrarë në Bari të Italisë më 2 mars 1925 nga një agjent i Zogut. Elegjia tjetër Shpell’ e Dragobisë i kushtohet Bajram Currit (1862-1925) të vrarë në Dragobi më 29 mars 1925 nga agjentët e shovinistëve serbë, të prirë nga Ceno Kryeziu. Në këtë vëllim janë përfshirë edhe poezitë prekëse me frymëzim biblik, si Moisiu në mal dhe Marshi i Krishtit.
Ndihmesa kryesore e Nolit për letërsinë shqipe ishte si stilist, gjë që vihet re në përkthimet që bëri. Ai mund të konsiderohet si njëri nga stilistët më të mëdhenj në dialektin e jugut, duke rreshtuar përkrah tij edhe Faik Konicën. Përvoja e Nolit si aktor dhe orator, njohja me gjuhët e kulturës botërore, me anglishten, me frëngjishten, me gjermanishten, me greqishten etj. i dhanë mundësi ta zhvillojë shqipen dhe ta ngrejë në shkallën e një gjuhe të përpunuar, të rrjedhshme e plot elegancë.
Përkthimet e Nolit – Përktheu katër tragjedi të Shekspirit (1564-1616): Otello, 1916, Makbethi, Hamleti dhe Jul Qesari, Bruksel 1926. Përktheu nga anglishtja dy pjesë të dramaturgut norvegjez Henrik Ibsen (1828-1906) Armiku i popullit dhe Zonja Ingra e Ostrotit, Bruksel 1926. Pason përkthimi i fuqishëm në shqip i pjesës së parë të Don Kishotit të Miguel De Servantesit (1547-1616) nën titullin Sojliu mendjemprehtë don Kishoti i Mançës, Boston 1932/1933. Pjesa e dytë e kësaj vepre u përkthye nga Petro Zheji (1929-14.03.2015) dhe u botua në Tiranë më 1977, bashkë me përkthimin e Nolit. Pason romani Kasollja (1921) (La tarraca, 1898) i romancierit spanjoll Visente Blasko Ibanjez (1867-1928). Rubairat, Bruksel 1924, Noli i përktheu nga varianti anglez i poetit Eduard Ficxherëlld (1809-1883). Përkthimin e Rubairave të poetit të madh dhe të matematikanit persian Omar Khajan (1048-1131), Noli e botoi me pseudonimin Rushid Bilbil Gramshi dhe ua kushtoi poetëve persianë Nizami (1140-1209) dhe Hafiz (1326-1390). Ky përkthim është ndër më të përkryerat e Nolit. Është një kryevepër krijuese, po aq e lartë sa edhe përkthimi në anglisht i Eduard Ficxherëlldit. Është i vetmi përkthim letrar i Nolit që nuk është yshtur nga synime didaktike.
Duke qenë poliglot, Noli përktheu poezi të autorëve evropianë dhe amerikanë të shekullit XIX, ndër ta poetin gjerman Johan Volfgang fon Gëte (1749-1832), dramaturgun, poetin dhe autorin e romaneve historike – skocezin Sër Uollter Skot (1771-1832), poetin gjerman me prejardhje hebreje Hajnrih Hajne (1797-1856), poetin dhe shkrimtarin francez Viktor Hygo (1802-1885), poetin romantik rus Fjodor Tjutçev (1803-1873), poetin dhe dramaturgut francez Aleksis-Feliks Arver (1806-1850), poetin amerikan, autor i poemës Skënderbeu – Henri Uotsuorth Longfellou (1807-1882), poetin amerikan, pararendës i simbolizmit Edgar Allen Po (1809-1849), shkrimtarin amerikan Herman Melvil (1819-1891), autorin e Albatrosit Sharl Bodler (1821-1867), poetin dhe eseistin francez, fitues i parë i Çmimit Nobel për letërsi Arman Syli Prydom (1839-1907) dhe simbolistin francez Pol Verlen (1844-1896).
Noli dhe Konica, këta dy stilistë më të mëdhenj të gjuhës moderne shqipe, të dy banues jo në Shqipëri por në ShBA, nuk i kanë kushtuar një energji të madhe krijimtarisë letrare. Për arsye historike dhe politike, kulti i frymës kombëtare ndër shqiptarët e asaj kohe ka pasur përparësi ndaj kultit të së madhërishmes estetike. Ndonëse shkroi pak letërsi të mirëfilltë, Noli mbetet gjigant i letërsisë. Ai dha ndihmesë të madhe që gjuha shqipe të arrinte potencialin e vet të plotë letrar e krijues. Tanimë ishte krijuar një gjuhë letrare moderne.

KONFERENCA E RAMBUJESË DHE BISEDIMET E BRUKSELIT

January 2, 2016 by dgreca

Nga Xhelal Zejneli/
Politika e përtashme e Serbisë në rajon është destabilizuese. Pretendimet hegjemoniste dhe ekspansioniste të saj ndaj ish-republikave të Jugosllavisë, nuk kanë pushuar fare.
– Me Kroacinë – është në konflikt permanent;
– Në Bosnjë dhe Hercegovinë, në kundërshti me Marrëveshjen e Dejtonit, mbështet tendencat separatiste të Republikës Serbe;
– Në Mal të Zi nxit veprimet destruktive të elementeve proserbe që i konsideron si kolonë të pestë, duke synuar ta shndërrojë atë në vasal të vet;
– Maqedoninë synon ta mbajë nën sferën e vet të ndikimit, ndërsa sllavo-maqedonasit i nxit kundër shqiptarëve. Para do kohësh vendosi në kufi tabelën me mbishkrimin Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë, edhe pse e ka njohur atë me emrin kushtetues;
– Me shqiptarët është në konflikt historik;
– Ndaj Kosovës – ndjekë politikë agresive dhe luftënxitëse.
Serbia e sotme pra, ndjek politikë militariste. Ajo ka qenë dhe mbetet satelite politike e Rusisë dhe është përçuese e interesit rus në Ballkan. Një Serbi e tillë, e udhëhequr nga kryetari Tomisllav Nikoliq, nga kryeministri Aleksandër Vuçiq si dhe nga ministri i Punëve të Jashtme, Ivica Daçiq, ndjek politikë destruktive, destabilizuese, anakronike, retrograde dhe luftënxitëse.
Ideologjia kombëtare e Serbisë së sotme, është ajo e kohës së Ilija Garashaninit, e Vlladan Gjorgjeviqit, e Jovan Cvijiqit, e Vasa Çubrilloviqit dhe e Dobrica Qosiqit. Ideologjia kombëtare e Serbisë së sotme është ajo e Memorandumit të akademikëve serbë, të botuar në janar të vitit 1986, që u quajt nekrolog i Jugosllavisë së Titos.
Politika e sotme e Beogradit është vazhdim konsekuent i politikës serbomadhe, ekspansioniste dhe hegjemoniste të Nikolla Pashiqit, të karagjorgjeviqëve, të Aleksandër Rankoviqit, të Millosheviqit dhe të Vojisllav Sheshelit.
Më 1992 Serbia e nisi luftën në hapësirat e ish-Jugosllavisë: në Slloveni, në Kroaci, në Bosnjë e Hercegovinë dhe në Kosovë. Në këto luftëra, serbët vranë mijëra vetë. Mijëra të tjerë u plagosën, ndërsa një pjesë e popullsisë joserbe u detyrua të shpërngulet.
Ndaj shqiptarëve në Kosovë, në periudhën e viteve 1877-1999, Serbia ndoqi politikë kolonialiste, politikë gjenocidi dhe politikë aparteidi.
Për krimet e kryera në hapësirat e ish-Jugosllavisë në periudhën e viteve 1989-1999, përfshi dhe pastrimin etnik të territoreve, Serbia nuk u dënua sa duhet dhe si duhet nga bashkësia ndërkombëtare.
* * *
Serbia nuk i njeh bisedimet e Konferencës së Rambujesë të mbajtur afër Parisit, më 16.02.1999 dhe as Planin e Ahtisarit për Kosovën. Bisedimet në Bruksel midis Prishtinës dhe Beogradit:
– mohojnë bisedimet e Konferencës së Rambujesë;
– mohojnë Planin e Ahtisarit.

Qeveria e Kosovës nuk duhet të pranojë bisedime me Serbinë në Bruksel, për arsye se:

– në kushtetutën e Serbisë, Kosova vazhdon të figurojë si pjesë e saj;
– ato janë në kundërshti me bisedimet e Rambujesë;
– ato janë në kundërshti me Planin e Ahtisarit.

Plani i Ahtisarit parashikonte që serbët e Kosovës t’i kenë institucionet e tyre vendore dhe jetën komunale, me lidhje të vazhdueshme me Serbinë, por brenda kornizës së një Kosove multietnike. Me planin parashikoheshin edhe komuna të tjera me shumicë serbe – përfshi edhe Mitrovicën e veriut – me elemente të rëndësishme të vetadministrimit në lëmin e arsimit, të shëndetësisë dhe të çështjeve sociale, duke përfshirë edhe rolin në zgjedhjen e shefit të policisë vendore. Komunat do të kishin të drejtën e financimit të tyre, të bllokimit të granteve nga pushteti qendror dhe të financimit nga Beogradi. Mund të formonin asociacione me komuna të tjera, duke përfshirë edhe ato në Serbi. Serbëve në këto komuna u lejohej të jetonin në të njëjtën kohë, në Kosovë dhe në Serbi. Përcaktohej në hollësi edhe roli i pushtetit qendror të Kosovës ndaj Beogradit, rregullorja në fushën e arsimit etj. Me një fjalë, Plani i Ahtisarit, pakicave në Kosovë u siguron të drejta, duke përfshirë pjesëmarrjen në pushtetin qendror, vetadministrimin vendor, lidhjet ndërmjet komunave vendore me shumicë serbe si dhe lidhje me Beogradin.
Plani i Ahtisarit u implementua në jug të Kosovës, përfshi edhe disa komuna me shumicë jo-shqiptare. Veriu i Kosovës ndërkaq, mbeti jashtë institucioneve dhe Zyrës Civile Ndërkombëtare (ICO) ndaj plani aty nuk u jetësua.
Plani i Ahtisarit ishte një kornizë për zgjidhjen e konfliktit rreth veriut si dhe për ruajtjen e tërësisë tokësore dhe të sovranitetit të Kosovës. Me kërkesën e Sekretarit të përgjithshëm të OKB-së, Ban Ki-moon dhe me mbështetjen e pesë shteteve perëndimore (KUINT) – ShBA-së, Britanisë së Madhe, Gjermanisë, Francës dhe Italisë, në periudhën e viteve 2005-2007, Planin e ndërtoi ish-presidenti i Finlandës – Marti Ahtisari.
Me gjithë këtë plan, serbët që përbëjnë rreth 5% të popullsisë së Kosovës, përsëri ishin të pakënaqur. Shqiptarët në Maqedoni përbëjnë rreth 30% të popullsisë së përgjithshme. Megjithëkëtë, gjuha shqipe vazhdon të jetë jozyrtare.
Degradimi i Planit të Ahtisarit filloi me lansimin e idesë Ahtisari plus, që nënkuptonte planin gjashtëpikësh të Sekretarit të përgjithshëm të OKB-së, Ban Ki-moon. Kjo çonte në krijimin e një asociacioni serb në Kosovë, me të drejta dhe me kompetenca politike, juridike dhe ekzekutive.

Si mund të ketë bisedime me Serbinë në Bruksel:

– kur krerët politikë serbë vazhdimisht deklarojnë se ajo kurrë s’ka për ta njohur pavarësinë e Kosovës;
– kur ajo bëri çmos për ta parandaluar anëtarësimin e Kosovës në UNESCO;
– kur anëtarësimit të Kosovës në UNESCO, i dha dimension politik, edhe pse organizata e sipërthënë kryesisht ka karakter kulturor;
– kur ka rinovuar radarët e saj ushtarakë në Kopaonik, duke lëvizur kësisoj edhe vijën e kufirit që ndan Kosovën me Serbinë;
– kur në jug të territorit të saj ka përqendruar forca të mëdha ushtarake;
– kur gjatë krizës së Ukrainës, synon të sjellë Rusinë në Ballkan.

Krijimi i të ashtuquajturit asociacion i komunave me shumicë serbe në Kosovë, është projekt thellësisht antishqiptar, përkatësisht projekt kundër Kosovës. Me të cenohet tërësia tokësore e Kosovës dhe sovraniteti i saj. Pas një kohe të shkurtër, këtë farë asociacioni, Serbia do të tentojë:
– ta shndërrojë në entitet serb në Kosovë;
– entitetin serb ta shndërrojë më pas në një republikë serbe, si ajo në Bosnjë dhe Hercegovinë;
– një ditë, këtë farë entiteti fantomik, ta shkëpusë nga Kosova dhe t’ia bashkëngjisë Serbisë.

Me një fjalë, Serbia e Nikoliqit, e Vuçiqit dhe e Daçiqit, synon ndarjen e Kosovës, përfshi edhe uzurpimin e minierës së Trepçës.
Sapo arrihej një marrëveshje në Bruksel midis Prishtinës dhe Beogradit, Tirana zyrtare dhe opozita politike rendnin të dilnin me deklarata dhe me prononcime të llojit: “…përshëndesim marrëveshjen e arritur në Bruksel…”.
Mirëpo, protestat e bllokut politik opozitar të Kosovës – të Lëvizjes Vetëvendosje, të AAK-së dhe të NISMËS, të mbështetura edhe nga shumë qytetarë e Kosovës, tregojnë se jo çdo marrëveshje e arritur në Bruksel midis kryeministrit Isa Mustafa dhe zëvendëskryeministrit, përkatësisht ministrit të Punëve të Jashtme Hashim Thaçit, në një anë, si dhe Vuçiqit dhe Daçiqit, në anën tjetër, është për t’u përshëndetur.
Organet kompetente të Kosovës duhet t’i lirojnë të arrestuarit që i kundërshtuan marrëveshjet me Serbinë, përkatësisht me Malin e Zi që kanë të bëjnë me asociacionin dhe me demarkacionin. Protestat e opozitës politike të Kosovës dhe të qytetarëve të saj duhet të jenë të qeta dhe joviolente.
Nuk ka shqiptar në trojet etnike shqiptare në Ballkan, as edhe në diasporë, që e pranon të ashtuquajturin asociacion të komunave me shumicë serbe në Kosovë.
Isa Mustafa dhe Hashim Thaçi, fare nuk është dashur të pranojnë bisedime për një asociacion të tillë. Bisedimet për një çështje të tillë janë në kundërshti të plotë me Kushtetutën e Republikës së Kosovës. Për një çështje të tillë nuk mund të organizohet as referendum. Për çështje të tilla nuk ka mandat të bisedojë apo të vendosë asnjë individ, qoftë ai kryetar shteti apo kryeministër. Çështjet e tilla janë punë kushtetute.
Rrjedhimisht, marrëveshja e Brukselit midis kryeministrit Isa Mustafa dhe atij serb Vuçiq për krijimin e këtij farë asociacioni, duhet të hedhet poshtë, të denoncohet, të abrogohet dhe të suprimohet. Me një fjalë, të mos miratohet, as të ratifikohet. Pas kësaj, nënshkruesi i marrëveshjes nga pala kosovare duhet të mbajë përgjegjësi politike, kombëtare dhe morale.
Serbia duhet t’i japë fund politikës së saj agresive ndaj Kosovës. Më parë se të kërkojë krijimin e një asociacioni serb në Kosovë, ajo duhet të lejojë krijimin e entitetit shqiptar në Kosovën lindore (Preshevë, Bujanovc, Medvegjë), të entitetit mysliman në Sanxhak, si dhe të rikthejë autonominë e suprimuar të Vojvodinës. Është bizare të kërkosh për vete atë, që nuk je i gatshëm t’ua njohësh të tjerëve.
Pushtetarët e Kosovës kanë gabuar edhe lidhur me shënimin e kufirit me Malin e Zi. Çështjet e tilla i tejkalojnë mundësitë e individit apo edhe të ekspertëve – jo mjaft të përgatitur profesionalisht. Të gjithë e dinë se shqiptarët në Ballkan kufizohen me vetveten. Me fjalë të tjera, kufijtë e tyre në rajon, janë kufij shqiptaro-shqiptarë.
* * *
Bisedimet e Brukselit midis Prishtinës dhe Beogradit dëshmojnë se faktori politik ndërkombëtar ka rënë nën trysninë e diplomacisë djallëzore, demonike apo satanike serbe – për bisedime shtesë, post Rambujesë. Beogradi ka marrë krah nga politika ekspansioniste pansllaviste e neostalinistit Vlladimir Putin. Beogradi duket sikur thotë: Do të mbrohen interesat serbe në rajon. Vice versa, do të keni Hanibal ante portas, d.m.th. Rusinë në rajon.
Duke e ulur udhëheqjen e Kosovës në tryezën e bisedimeve në Bruksel, qendrat politike ndërkombëtare të vendosjes, lëshojnë pe para diplomacisë agresive dhe politikës luftënxitëse serbe. Në këtë mënyrë, Uashingtoni synon ta dobësojë miqësinë midis Serbisë dhe Rusisë, ta parandalojë rënien e saj në sferën ruse të ndikimit, si dhe animin nga Moska.
* * *
Në anën tjetër, aleatët perëndimorë të shqiptarëve – për shumë arsye – janë të zhgënjyer me ta:
– Shqipëria, edhe pas 25 vjet pluralizmi politik, nuk ia del të ndërtojë shtet ligjor, shtetin e së drejtës, t’i zhvillojë proceset demokratike, të ndërtojë institucione demokratike, të bëjë çpolitizimin dhe departizimin e administratës publike, të organizojë zgjedhje të lira që nuk do të kontestohen nga pala humbëse;
– midis shumicës parlamentare dhe opozitës politike, edhe pas 25 vjet pluralizmi, mbizotëron një konflikt i ashpër politik, si në asnjë vend të rajonit;
– veprimet e paligjshme, abuzimet, korrupsioni, pasurimi brenda natës, si në Shqipëri, ashtu edhe në Kosovë, ndodhen në shkallë brengosëse;
– që nga viti 1991 e këndej, në hapësirat shqiptare në Ballkan, e sidomos në Kosovë, më shumë rëndësi iu kushtua ndërtimit të objekteve dhe të tempujve fetarë, sesa ndërtimit të fabrikave apo të ndërmarrjeve prodhuese, që do të zbusnin papunësinë dhe varfërinë dhe do të parandalonin tendencat për shpërnguljen masive të të rinjve.
– në vitet e fundit dhe pas çlirimit të Kosovës nga Serbia, kudo në hapësirat shqiptare në gadishull, në segmente të caktuara të shoqërisë, filluan të paraqiten elemente të radikalizmit islamik. Një numër i caktuar shqiptarësh nga Shqipëria, nga Kosova dhe nga Maqedonia, iu bashkëngjitën radhëve të shtetit islamik.
Të befasuar, aleatët perëndimorë shtruan pyetjen: Shqiptarët gjatë kohës së Millosheviqit, kishin probleme fetare, apo problemin e sundimit serb?! Preokupim kishin, fenë që s’ua ndalonte kush, apo kauzën kombëtare, d.m.th. çlirimin nga zgjedha serbe?!
Shqiptarët duhet t’ua bëjnë me dije qendrave politike ndërkombëtare të vendosjes:
– se janë popull politik;
– se janë popull historik;
– se kanë kapacitet shtetndërtues;
– se janë popull properëndimor;
– se funksionojnë me sistem perëndimor të vlerave;
– se aleanca me ShBA-në dhe me Gjermaninë është interes strategjik i tyre.
Perëndimi ndërkaq, duhet të pushojë ta shpërblejë Serbinë e cila vazhdon të preokupohet me të ashtuquajturën çështje kombëtare serbe, këtë murtajë të zezë të Ballkanit.

GJERGJ FISHTA – ZËRI I KOMBIT

January 1, 2016 by dgreca

*Me rastin e 75-vjetorit të vdekjes/
*Pas vitit 1944, pushtetarët e pasluftës e goditën Fishtën dhe e lanë në harresë. Arsyeja e vërtetë e goditjes së poetit nga pushtetarët komunistë nuk duhet kërkuar në gjoja proitalianizmin e tij. Për Fishtën thanë: “…duke sulmuar shovinizmin e fqinjëve të veriut, propagandonte anti-sllavizmin dhe vinte në plan të dytë luftën kundër pushtuesit osman. Poema epike e tij i ngrinte himn patriarkalizmit e bajraktarizmit, obskurantizmit fetar e klerikalizmit…” Elementi antisllav i veprës së Fishtës theksohet edhe në Enciklopedinë e Madhe Sovjetike, Moskë 1950./
Nga Xhelal Zejneli/
Ati françeskan Gjergj Fishta (1871-1940) është poet, publicist, pedagog, politikan. Drejtoi për një kohë të gjatë shtypin e urdhrit françeskan dhe veprimtarinë kulturore e arsimore të këtij urdhri. Është një ndër figurat më të mëdha të letërsisë shqipe të gjysmës së parë të shekullit XX. Deri në Luftën e Dytë Botërore u ngrit si poet kombëtar i Shqipërisë dhe si Homeri shqiptar, ndërsa pas vitit 1944 ra në harresë që zgjati 46 vjet me radhë.
Lindi më 23 tetor 1871, në fshatin Fishtë të Zadrimës, ku dhe u pagëzua nga misionari françeskan dhe poeti Leonardo de Martino (1830-1923). Ndoqi shkollat françeskane në Troshan dhe Shkodër. Që fëmijë u ndikua nga De Martino dhe nga misionari boshnjak Lovro Mihaçeviq, i cili i ushqeu dashurinë për letërsinë. Më 1886, kur ishte 15 vjeç, u dërgua nga françeskanët në Bosnjë – në Sutjeskë, Livno dhe Kreshevë ku studioi teologji, filozofi dhe gjuhë të huaja, sidomos latinishten, italishten dhe kroatishten. Me një fjalë, ai përgatitej për karrierë ekleziastike dhe letrare. Atje ra në kontakt me shkrimtarin boshnjak Gërga Martiq (1822-1905) dhe me opetin kroat Silvije Strahimir Kranjçeviq (1865-1908), të cilët i zgjuan talentin letrar. Më 1894 u shugurua prift dhe u pranua në urdhrin françeskan. Po atë vit u kthye në Shqipëri dhe filloi punën si mësues në kolegjin françeskan në Troshan e më pas si famullitar në fshatin Gomsiqe. Më 1899 bashkëpunoi me abatin e Mirditës Preng Doçin (1846-1917), me prozatorin dhe priftin Dom Ndoc Nikajn (1864-1951) dhe me folkloristin Pashko Bardhin (1870-1948) për të themeluar shoqërinë letrare Bashkimi të Shkodrës, e cila i hyri punës për zgjidhjen e çështjes së alfabetit të shqipes. Në këtë kohë Fishta ishte bërë figurë udhëheqëse e jetës kulturore e publike në Shqipëri, e sidomos në Shkodër. Më 1902 u emërua drejtor i shkollës françeskane në qarkun e Shkodrës. Zëvendësoi italishten me shqipen, për herë të parë si gjuhë në shkollë. Kjo masë ndikoi për t’i dhënë fund mbisundimit kulturor italian ndër katolikët e Shqipërisë së veriut dhe të rinjve shqiptarë që studionin në këto shkolla, u ushqeu një ndjenjë identiteti kombëtar. Më 1908 mori pjesë në Kongresin e Manastirit si përfaqësues i shoqërisë letrare Bashkimi. Fishta u zgjodh nga Kongresi për të kryesuar komisionin prej 11 delegatësh, që do të përcaktonte variantin më të mirë të alfabeteve të propozuara. Në tetor 1913, themeloi të përmuajshmen françeskane Hylli i Dritës, e cila iu kushtua letërsisë, politikës, folklorit dhe historisë. Kjo revistë doli deri në vitin 1944, me ndërprerje në vitet 1915-1920 si dhe në vitet 1925-1929, kur Ahmet Zogu kishte vendosur censurë. Revista ndihmoi për zhvillimin e kulturës së veriut, ashtu si revista Albania e Faik Konicës në Bruksel dhe në Londër, që kishte ndihmuar për afirmimin e kulturës mbarëshqiptare, përfshi edhe atë të jugut. Në vitet 1916-1918 Fishta botoi në Shkodër gazetën Posta e Shqypniës, një gazetë politike e kulturore e subvencionuar nga Austro-Hungaria në kuadër të Kultusprotektorat-it. Po më 1916, së bashku me Luigj Gurakuqin (1879-1925), Ndre Mjedën (1866-1937) dhe me Mati Logorecin (1867-1941). Fishta luajti një rol udhëheqës në Komisinë Letrare Shqype, të ngritur prej austro-hungarezëve me sugjerimin e konsullit të përgjithshëm August Ritter von Kral (1859-1918), për të vendosur lidhur me përdorimin zyrtar të drejtshkrimit si dhe për të nxitur botimin e teksteve shkollore në gjuhën shqipe. Pas disa diskutimeve Komisia vendosi të përdorej dialekti qendror i Elbasanit, si një kompromis asnjanës për gjuhën letrare. Fishta shpresonte se koineja shqiptare e veriut të shërbente si normë letrare për mbarë vendin, ashtu si gjuha e Dantes që kishte shërbyer si udhërrëfyese për italishten letrare. Gjatë këtyre viteve, Fishta dha mësim dhe drejtoi shkollën françeskane në Shkodër, i cili nga viti 1921 u quajt Collegium Illyricum (Kolegji Ilirian) dhe i cili ishte bërë institucioni kryesor arsimor në Shqipërinë e veriut. Tani Fishta ishte edhe një figurë me autoritet në letërsinë shqiptare.
Në gusht të vitit 1919 Fishta qe sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar që mori pjesë në Konferencën e Paqes në Paris. Kryetari i delegacionit, Luigj Bumçi (1872-1945) kërkoi prej tij që në këtë cilësi, të merrte pjesë në një komision të posaçëm që do të dërgohej në ShBA për t’u kujdesur për interesat e Shqipërisë. Atje vizitoi Bostonin, Nju-Jorkun dhe Uashingtonin. Më 1921 Fishta përfaqësoi Shkodrën në parlamentin e Shqipërisë dhe po atë vit u zgjodh zëvendëskryetar i tij. Më pas mori pjesë në konferencat ballkanike: më 1930 në Athinë, më 1931 në Sofje dhe më 1932 në Bukuresht. Pas kësaj, u tërhoq nga jeta publike, për t’ia kushtuar vitet e mbetura urdhrit françeskan dhe shkrimeve të veta. Në vitet 1935-1938 mbajti funksionin e provincialit të të gjithë françeskanëve shqiptarë. Këto vite i kaloi i veçuar në qetësinë e kuvendit françeskan të Gjuhadolit në Shkodër ku u mor me poezinë e vet. Si poet i shquar i brezit të tij, u nderua me diploma, me çmime e tituj – brenda e jashtë vendit.
Më 1911 mori nga Austro-Hungaria çmimin Ritter Kreuz, më 1925 nga papa Piu XI u dekorua me çmimin Al Merito. Qeveria greke ia dha medaljen prestigjioze Feniks. Urdhri françeskan e nderoi me titullin Lector jubilates honoris causae. Më 1939 u bë anëtar i rregullt i Akademisë Italianë të Shkencave dhe Arteve. Vdiq në Shkodër më 30 dhjetor 1940.
* * *
Fishta është autor i 37 botimeve letrare, por emri i tij është i lidhur me një nga krijimet më mahnitëse të letërsisë shqiptare – Lahutën e Malcís, Shkodër 1937. Është një poemë epiko-historike me 15.613 vargje që vë në qendër luftën për pavarësi, e në veçanti, ngjarjet e historisë së Shqipërisë së veriut të viteve 1858-1913. Kjo kryevepër letrare ishte shkruar midis viteve 1902-1909. Pastaj u ripunua nga autori gjatë një periudhe 30-vjeçare. Konsiderohet si e para ndihmesë në gjuhën shqipe për letërsinë botërore.
Më 1902, Fishta ishte dërguar në një fshat të vogël për të zëvendësuar përkohësisht famullitarin vendor. Atje u njoh me fshatarin e moshuar Marash Uci (vdiq më 1914) nga Hoti, të cilin do ta përjetësonte më vonë në vargje. Ai i rrëfente Fishtës për betejat heroike midis malësorëve shqiptarë dhe malazezë, për betejën në urën e Rrzhanicës, ku Marash Uci kishte marrë pjesë vetë. Pjesët e para të poemës, me titullin Te ura e Rrzhanicës, u botuan në Zarë më 1905 dhe 1907 dhe u ribotuan të zgjeruara më 1912, 1923, 1931 dhe 1933. Botimi përfundimtar i poemës me 30 këngë doli në Shkodër më 1937.
Poema u ribotua në Romë më 1958, në Lubjanë më 1990 dhe përsëri në Romë më 1991. Lahuta e Malcís është përkthyer në gjermanisht, në italisht dhe në anglisht.
Poema nis me përleshjet kufitare midis fiseve të Hotit e të Grudës dhe fqinjëve po aq të rreptë malazezë – më 1858. Thelbi i veprës (këngët 6-25) u kushtohet ngjarjeve të viteve 1878-1880, që lidhen me Kongresin e Berlinit, i cili i dha toka kufitare shqiptare Malit të Zi dhe shpuri në krijimin e Lidhjes së Prizrenit për të mbrojtur interesat e kombit. Këngët e tjera mbulojnë periudhën e Revolucionit të Xhon Turqve, i cili në fillim u ngjalli shpresa nacionalistëve shqiptarë për një farë autonomie. Ka këngë që mbulojnë luftërat ballkanike të viteve 1912 e 1913, që çuan në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë.
Lahuta e Malcís është poema epike më emocionuese e më e fuqishme e shkruar në gjuhën shqipe. Ajo qëndron mbi të gjitha sprovat e tjera në këtë gjini: nga poema me ndikim persian e Dalip Frashërit Hadikaja, rreth vitit 1842 (Kopshti); nga poema epike shiite e Shahin bej Frashrit Myhtar Nameja, 1868 (Historia e Myhtarit); nga poema e Jeronim de Radës Scanderbeccu i pafaan, 1872-1884; nga poema me frymë kombëtare e Naim Frashërit Istori’ e Skenderbeut, 1898; nga poema epike shiite po e tij Qerbelaja, 1898; nga poema e mërgimit e Zef Skiroit Te dheu i huaj, 1900; dhe deri tek ajo e Frano Krispi Gllavjanos Mbi malin e Truntafileve.
Gjergj Fishta zgjodhi për subjekt të poemës atë që njihte më së miri: kulturën heroike të vendlindjes, të malësisë shqiptare të veriut. Në këtë poemë e cila është një arritje e pashoqe në letrat shqiptare, autori paraqet jetën e fiseve të Shqipërisë së veriut, në përmasa heroike. Në poemë i kemi të gjitha tiparet dalluese të shoqërisë së fiseve: zakonet e doket e lindjes, martesës dhe varrimit, mikpritjen bujare të fiseve, gjakmarrjen dhe besën.
Poema është frymëzuar fuqishëm nga poezia gojore shqiptare, si nga ciklet e poezisë heroike të quajtura Këngë kreshnikësh me ndërtimin e vargut tetërrokësh, ashtu edhe nga cikle po aq popullore të poezisë historike të shekullit XVIII. Fishta e njihte poezinë gojore të kënduar me lahutë nga fiset malësore të veriut. Rrëfimi në poemë është plot fjalor arkaik të pasur dhe figura ligjërimi të larmishme e të gjalla, që përdoren nga fiset luftëtare malësore të veriut, e që sot nuk janë aq të kuptueshme. Lidhjet e ngushta me letërsinë gojore janë një tipar i zakonshëm i poemave epike. Megjithëkëtë, disa kritikë e kanë kritikuar Fishtën për folklorizëm dhe për imitim të folklorit, duke shtuar se nuk ia ka dalë të krijojë një poemë të vërtetë epike.
Metri kryesor i poemës është tetërrokshi trokaik apo shtatërrokshi, i cili harmonizohet më bukur me poezinë gojore shqiptare sesa heksametri klasik i poemave epike greke e latine. Megjithëkëtë, ndikimi i poemave të mëdha të antikës greke – Iliadës dhe Odisesë të Homerit apo Eneidës së Virgjilit, është kudo i pranishëm në Lahutën e Malcís, sikundër kanë theksuar disa studiues, e sidomos Maksimilian Lamberci dhe Xhuzepe Gradilone. Duhet shtuar se Fishta e përktheu në shqip librin e pestë të Iliadës.
Ndër figurat stilistike kryesore që e karakterizojnë Lahutën e Malcís janë metafora, aliteracioni dhe asonanca si dhe hiperbola dhe arkaizmat. Tipari kryesor heroik i subjektit është harmonizuar me përshkrimet lirike dhe idilike të bukurisë së natyrës të Alpeve të Shqipërisë së veriut, të cilat i japin poemës një hijeshi poetike.
Poema mbështetet në legjendat dhe mitologjinë shqiptare dhe është e mbushur me figura mitologjike nga letërsia gojore, të cilat ashtu si perënditë dhe perëndeshat e Greqisë së lashtë, sodisin ngjarjet dhe në rast nevoje ndërhynë në to. Ndër to janë: zanat, orët, lugetërit, shtrigat dhe dragonjtë.
Me Lahutën e Malcís, Fishta arriti të vërtetonte se gjuha shqipe ishte ne gjendje të jepte një epos letrar te përkryer, me po ato përmasa heroike.
Por, Lahuta e Malcís nuk u prit me brohori nga të gjithë. Disa studiues, shkrirjen e letërsisë gojore e asaj të shkruar, e kanë parë si të pafrytshme. Ka të tillë të cilët këtë poemë epike, mbi një temë vërtete bashkëkohëse, e kanë parë thjeshtë si një anakronizëm në shekullin XX. Ka shkrimtarë të cilët e kanë nënçmuar Lahutën e Malcís si një “poemë të gjatë monotone, një kronikë sterile, e cila duke qenë veç të tjerash, moralizuese e didaktike, ngjante me epet e Veriut aq sa ç‘mund të ngjante ujët e distiluar me ujëvarat e bjeshkëve.”
***
Edhe pse Fishta përmendet kryesisht si poet epik, arritjet e tij si poet lirik e satirik janë po aq të vlefshme sa ato në gjini të tjera. Shumë studiues, poezinë e tij lirike e vlerësojnë më lartë. Vepra e parë e tij me poezi lirike Vierrsha i pershpirteshem t’kthyem shcyp, Shkodër 1906, përmban krijime me frymëzim katolik. Në të kemi përkthime poetësh të mëdhenj italianë si arkadiani Pjetro Metastazio (1698-1782) nga Roma; romancieri e poeti romantik Alesandro Manxoni (1785-1873) nga Milano; atdhetari Silvio Peliko (1769-1845) nga Torino; liriku dhe historiani i letërsisë Xhakomo Xanela (1820-1888) nga Viçenca.
Përmbledhja e parë e Fishtës me lirika origjinale doli me titullin Pika voëset, Zarë 1909, kushtuar bashkëkohësit të tij Luigj Gurakuqit (1879-1925). Pason botimi i parë i librit Mrrizi i zanave, Shkodër 1913, që përfshin edhe disa poezi fetare nga Pika voëset. Fryma që e përshkon përmbledhjen Mrrizi i zanave është më fort kombëtare se fetare. Karakteri patriotik i saj bie në sy edhe më tepër në botimet e zgjeruara të viteve 1924, 1925 dhe në një botim të fundit port mortem më 1941. Poezi si Shqypnija, Gjuha shqype, Atëdheut, Shqypnia e lirë, Hymni flamurit kombtar, shprehin krenarinë e poetit për historinë e Shqipërisë dhe pavarëisnë e re të saj.
Në këtë vëllim është përfshirë edhe melodrama alegorike Shqyptari i gjytetnuem dhe vazhdimi i saj Shqiptarja e gjytetnueme.
Krahas poezisë me tema atdhetare të përqendruara në vëllimin e mësipërm, poezinë e vet me tema fetare Fishta e përmblodhi në vëllimin me 235 faqe Vallja e Parrizit, Shkodër 1925. Poezitë e kësaj përmbledhjeje si Të kryqzuemit, Të zanun e pafaj të Virgjërës Mri, Nuntsiata dhe Shë Françesku i Asizit, përbëjnë një kulm në letërsinë katolike në Shqipëri.
***
Fishta ishte mjeshtër i poezisë satirike me të cilën qortoi cenet, sjelljet dhe plogështinë intelektuale të bashkëvendësve të vet. Ai nuk e kishte ironinë dashamirëse dhe këshilluese të Çajupit, por satirën therëse e djegëse, shpesh të pamëshirshme, një ekuivalent ky në poezi, i prozës satirike therëse të Faik Konicës. Fishta kishte botuar mjaft poezi të tilla në revistën Albania me pseduonimin Castigat ridendo (qorton duke qeshur). Më 1907 botoi pa vënë emrin e tij përmbledhjen satirike me 67 faqe Anxat e Parnasit, Sarajevë 1907, e cila hodhi themelet e satirës si gjini poetike në letërsinë shqiptare, e që nga disa kritikë konsiderohet si vepra më e mirë poetike e tij. Fishta dhe të tjerë krijues të asaj kohe, si shkrimtari dhe botuesi jezuit Dom Ndoc Nikaj (1864-1951), autor i veprës 416 faqesh Historia e Shcypniis, Bruksel 1902 – vepronin në një kohë kur shqiptarët qenë shumë indiferentë ndaj historisë së vet dhe ndaj gjendjes së vajtueshme në përgjithësi. Me një fjalë, këta krijues dhe shumë të tjerë të kohës, krijonin në një kohë kur masat popullore ishin të pashkolluara. Përmbledhja satirike e lartpërmendur u ribotua si Anzat e Parnasit, më 1927, 1928, 1942 dhe 1990 dhe i solli autorit shumë miq e armiq.
Gomari i Babatasit, Shkodër, 1923 është një tjetër përmbledhje me vargje satirike-humoristike e botuar me pseudonimin Gegë Toska, në kohën kur autori ishte anëtar i parlamentit shqiptar. Në këtë vepër që fitoi popullaritet të madh në kohën e vet, ai godet patriotët e rremë dhe dembelët.
***
Përpos melodramave të përmednura më sipër Shqyptari i gjytetnuem dhe Shqyptarja e gjytetnueme, Fishta është autor edhe i disa veprave të tjera për teatër. Ai ka përshtatur edhe disa klasikë të huaj, p.sh. I ligu për mend, Shkodër 1931 (komedi në tre akte e Molierit) dhe Ifigenija n’Aulli, Shkodër 1931 e Euripidit. Ndër veprat e tjera dramatike që krijoi apo përshtati në një kohë kur dramaturgjia shqiptare ishte në shpërgënj, janë edhe disa pjesë të shkurtra me tema fetare: pjesa me tre akte Barit e Betlemit; Sh’ Françesku i Asisit, Shkodër 1912; tragjedia Juda Makabe, Shkodër 1923; Sh’ Luigji Gonzaga, Shkodër 1927; dhe Jerina ose mbretnesha e luleve, Shkodër 1941.
Nga figura madhore e Fishtës u ndikuan poetët dhe studiuesit françeskanë si Pashko Bardhi, Shtjefën Gjeçovi, Pal Dodaj, Vinçenc Prennushi, Marin Sirdani, Anton Harapi, Justin Rrota, Bernardin Palaj, Donat Kurti, Benedikt Dema dhe Gjon Shllaku si dhe shumë intelektualë të tjerë.
Më 1941, studiuesi i gjuhësisë Prof. Eqrem Çabej (1908-1980) ka dhënë një vlerësim të lartë për veprën e Fishtës. Albanologu austriak Maksimilian Lamberc (1882-1963), në një shkrim të botuar më 1948, e ka cilësuar Fishtën si “poetin më të talentuar që ka pasur Shqipëria”. Poeti italian Gabriele D’Anuncio (1863-1938) e ka quajtur Fishtën “poeti më i madh i popullit të lavdishëm të Shqipërisë”.
* * *
Pas vitit 1944, pushtetarët e pasluftës e goditën Fishtën dhe e lanë në harresë. Arsyeja e vërtetë e goditjes së poetit nga pushtetarët komunistë nuk duhet kërkuar në gjoja proitalianizmin e tij. Për Fishtën thanë: “…duke sulmuar shovinizmin e fqinjëve të veriut, propagandonte anti-sllavizmin dhe vinte në plan të dytë luftën kundër pushtuesit osman. Poema epike e tij i ngrinte himn patriarkalizmit e bajraktarizmit, obskurantizmit fetar e klerikalizmit…” Elementi antisllav i veprës së Fishtës theksohet edhe në Enciklopedinë e Madhe Sovjetike, Moskë 1950.
Pas afro gjysmë shekulli Fishta u përkujtua për herë të parë më 5 janar 1991 në Shkodër. Në kohën kur Tirteu shqiptar ishte i ndaluar, shumë intelektualë, vargjet e Lahutës i dinin përmendësh.
Me veprën e Fishtës janë marrë shumë studiues: Eqrem Çabej, Benedikt Dema, Françesko Ercole, Lamberci, Zef Skiroi, Georg Stadmyller, Ernest Koliqi, Zef Nekaj, Xhuzepe Gradilone, Anton Berisha, Beqir Musliu, Injac Zamputi, Stefan Çapaliku, Aurel Plasari, Dhimitër Shuteriqi, Vehbi Bala etj. Më 1961 revista Shejzat 5, 11-12 botoi numër përkujtimor për 90-vjetorin e lindjes së Gjergj Fishtës.