Xhelal Zejneli – Page 7 – Dielli

MESHARI I BUZUKUT – MONUMENT I MADH I LETRAVE SHQIPTARE

April 28, 2017 by dgreca

Me rastin e 462-vjetorit të botimit/

1 Meshari

Nga Xhelal ZEJNELI/ Vepra e njohur me emrin Meshari nga Gjon Buzuku është libri i parë në gjuhën shqipe. Nga pikëpamja gjuhësore dhe kulturore, kjo vepër është një nga frytet më të rëndësishme në historinë e letërsisë shqiptare. Duke qenë se ballina dhe faqet e para të kopjes së vetme të kësaj vepre historike mungojnë, për titullin origjinal dhe për vendin e botimit mund të flitet vetëm me hamendje. Buzuku është autori i parë i njohur deri tani i letërsisë shqiptare, ndërsa Meshari është më e vjetra vepër shqipe e shtypur që ka arritur. Për autorin e Mesharit shqiptar dihet pak.

Nga tiparet dialektore të gegërishtes veriperëndimore të tekstit, mund të gjykohet se familja e Gjon Buzukut duhet të jetë diku nga fshatrat e bregut perëndimor të liqenit të Shkodrës, ndoshta afër Shestanit. Duket se ishte famullitar i një kishe në Shqipërinë veriore, ndoshta në trevën e Ulqinit dhe të Tivarit. Ka studiues që thonë se mund të ketë qenë famullitar i ndonjë bashkësie shqiptarësh të shpërngulur në Republikën e Venedikut. Disa të dhëna të pakta për Buzukun, vijnë nga pasthënia e Mesharit, të cilën Buzuku e shkroi me dorën e vet në gjuhën shqipe, pa e ditur ç’përmasa historike do të merrte kjo punë e tij.

Sipas disa studiuesve, doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut… siç thotë në pasthënie vetë autori, një pjesë të jetës mund ta ketë kaluar diku në Adriatikun verior në Republikën e Shën Markut, në rajonin e Venedikut, ku familje refugjatësh shqiptarë kishin ardhur pas pushtimit turk të Shkodrës më 1479. Lidhur me këtë ka shkruar edhe historiani dhe latinisti shkodran Injac Zamputi (1910-1998). Në Venedik Buzuku duhet të ketë pasur më shumë mundësi se në Shqipëri për shkollimin e nevojshëm letrar dhe për specializimin si prift.

Gjuhëtari, romanisti, ballkanologu dhe albanologu italian Karlo Taljavini (Tagliavini, 1903-1982), Prof. Eqrem Çabej (1908-1980) e të tjerë, thonë se Meshari është botuar në Venedik. Por, po njëlloj mund të mendohet edhe për qendra të tjera botuese të bregdetit dalmat. Ka studiues që pohojnë se Meshari është shtypur në Durrës. Të tjerë thonë se është shtypur në Shkodër. Shtypja e Mesharit zgjati nëntë muaj. Doli nga shtypi në janar të vitit 1555.

Me sa duket, vepra nuk ka pasur ndonjë përhapje të gjerë, prandaj dhe ka mbetur vetëm me një kopje e ardhur deri në ditët tona. Përmbajtja e veprës flet për përdorimin e gjuhës shqipe në shërbesat fetare, lidhur, siç duket, me përpjekjet për përdorimin krahas latinishtes, edhe të gjuhëve amtare, përpjekje të përftuara nën shtysën e Reformës. Rrallësia e veprës mund të jetë rrjedhojë e politikës së lëkundur kishtare gjatë Koncilit të Trentit (1545-1563) e më pas. Ka të ngjarë që, në atmosferën e Reformës, kisha të ketë dhënë në fillim autorizimin për këtë përkthim, por më vonë, në shenjë ripohimi të doktrinës katolike tradicionale të Kundërreformës dhe në atmosferën e përgjithshme të frikësimit që mbretëronte gjatë Inkuizicionit, të jetë orvatur të mos lejojë vepra në gjuhën vendase. Shumë vepra fetare dhe liturgjike janë ndaluar apo janë hequr nga qarkullimi për një periudhë prej tridhjetë vjetësh nga 1568 deri 1598, ndaj është e mundshme që Meshari i Buzukut të ketë qenë ndër to. Kësisoj do të shpjegohej, si numri i vogël i kopjeve të veprës, ashtu edhe mungesa e qarkullimit të saj.

Ka studiues që mendojnë se autorët e mëvonshëm të letërsisë së hershme shqiptare, si Lekë Matrënga (1567-1619), Pjetër Budi (1566-1622) dhe Frang Bardhi (1606-1643) duket se nuk e kanë njohur Mesharin. Por – sipas Injac Zamputit – eruditi Pjetër Bogdani (rreth 1630-1689), në një raport për Propaganda Fiden më 1665, duke cekur çështjen e mungesës së librave në gjuhën shqipe dhe duke renditur botimet për të cilat kishte dëgjuar, përmend një “Euangelii in Albanese” (Ungjill në shqip). Është e mundur që ta ketë pasur fjalën për Mesharin e Buzukut dhe ta ketë shënuar titullin origjinal të veprës. Lidhur me çështjen e sipërthënë është marrë edhe historiani i letërsisë Dhimitër Shuteriqi (1915-2003).

Kopja e vetme e ardhur deri në ditët tona e Mesharit të Buzukut u zbulua më 1740 në bibliotekën e Kolegjit të Propaganda Fides nga lëvruesi i gjuhës shqipe Gjon Nikollë Kazazi (1702-1752) kur si Argjipeshkëv i Shkupit ishte për vizitë në Romë. Ky klerik i lartë katolik, i lindur në Gjakovë, studioi në kolegjet ilirike të Fermos dhe të Loretos (Itali), ku mori gradën doktor në teologji dhe në filozofi. Më 1743 u emërua Kryepeshkop i Shkupit. Zbulimin e vet e cilësoi si “një meshar të lashtë shqiptar të rrëgjuar nga koha”. Kazazi bëri një kopje fragmentesh të tekstit dhe ia dërgoi themeluesit të Seminarit shqiptar në Palermo – Gjegj Guxetës (Giorgio Guzzetta, 1682-1756).

Në fund të shekullit XVIII libri ka bërë pjesë në koleksionin e kardinalit Stefan Borxhia dhe më vonë përfundoi në Bibliotekën e Vatikanit. Tani është i kataloguar nën Ed. Prop. IV. 244.

Pas shumë vitesh harrimi, Meshari u nxor në dritë nga filologu arbëresh, peshkop i arbëreshëve të Sicilisë Monsinjor Pal Skiroi (Paolo Schiro, 1866-1941), i lindur në Hora të Arbëreshëve (Piana degli Albanesi) afër Palermos. Ky, më 1909-1910 e fotokopjoi tekstin dhe përgatiti një transliterim e transkriptim të tij. Studimi i gjerë i Skiroit për Mesharin është botuar vetëm pjesërisht. Krahas Skiroit, veprën e Buzukut e studioi edhe filologu dhe historiani i letërsisë Gaetano Petrota (Gaetano Petrotta, 1882-1952), edhe ky i lindur në Hora të Arbëreshëve.

Më 1929 u bënë tri kopje të tjera për filologun dhe klerikun françeskan Justin Rrota (1889-1964), i cili një vit më pas, d.m.th. më 1930 botoi fragmente të Mesharit në shtypshkronjën françeskane të Shkodrës.

Për herë të parë botimi i plotë i Mesharit u mor përsipër më 1958 nga filologu dhe historiani i letërsisë Namik Resuli (1908-1985), përfshi një fotokopje dhe një transkriptim.

Në vitin 1968, Prof. Eqrem Çabej (1908-1980) bëri botimin kritik të Mesharit në dy vëllime në Tiranë. Më 1988 është ribotuar edhe në Prishtinë. Vëllimi i parë i Mesharit të Çabejt me 299 faqe, përmban një parathënie të shkurtër dhe një studim hyrës me një transliterim të tërë tekstit. Vëllimi i dytë, me 403 faqe, përmban një faksimile të origjinalit dhe një transkriptim fonetik, i cili përbën një ndihmë të madhe për të kuptuar drejtshkrimin e Buzukut, që është shpesh me gabime.

Meshari në fillim përbëhej prej 110 fletësh ose 220 faqesh, nga të cilat kanë mbetur 94 fletë ose 188 faqe. Mungon edhe ballina e librit. Libri përmban jo vetëm një meshar (lutje e rite për gjithë vitin), por edhe shumë fragmente të përkthyera nga librat e lutjeve, nga psalmet dhe nga litanitë katolike. Për këtë arsye, pjesa më e madhe e veprës përbëhet nga përkthime prej Dhjatës së Vjetër e të Re, gjë që e lehtëson mjaft interpretimin e tekstit, i cili nuk u është shmangur gabimeve të shtypit apo kapërcimeve. Të 188 faqet e tekstit përfshijnë 154,000 fjalë me një fjalor të përgjithshëm prej rreth 1500 leksemash.

Për leksikun e Buzukut ka shkruar në vitet 1964-1966 gjuhëtari dhe studiuesi i teksteve të vjetra, i lindur në Shkodër dhe i diplomuar në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Romës, ku u diplomua më 1942 si “Doktor në filozofi” – Kolë Ashta (1918-1998).

Meshari u botua në stilin gjysmëgotik të Italisë së veriut me shkronja latine, ndërsa për tingujt e shqipes që nuk i ka latinishtja, (g, gj, th, dh, z, x, i) janë përdorur pesë shkronja të posaçme që kanë përngjasim me disa shkronja të alfabetit cirilik. Autori shihet se ndjek një traditë mjaft të konsoliduar të shkrimit të shqipes të cilën do ta vijojnë edhe autorët pasardhës si Frang Bardhi, Pjetër Budi dhe Pjetër Bogdani.

Në vitin 1932, një studim për Mesharin e Buzukut bëri edhe filologu, romanisti dhe studiuesi i teksteve të vjetra shqipe, francezi Mario Rok (Roques, 1875-1961), i cili pas Luftës së Parë Botërore ligjëroi vite me radhë mësimin e gjuhës shqipe në katedrën e Gjuhëve Orientale të Universitetit të Parisit.

Sipas disa studiuesve, gjuha e Buzukut paraqet tipare të gegërishtes veriperëndimore nga viset e bregut perëndimor të liqenit të Shkodrës, ndonëse në të, takohen edhe elemente të dialekteve të tjera. Kjo na shpie në përfundimin se Buzuku është përpjekur të përdorë një gjuhë më gjerësisht të kuptueshme se dialekti i tij vendës. Në të vërtetë, gjuha e këtij shkrimtari, mendimtari dhe gjuhëtari është një gjuhë mbidialektore. Shqipja e tij bazohet në gjuhën popullore. Gjuhës së Buzukut i mungon krejtësisht ndikimi i fortë nga turqishtja i shqipes së mëvonshme. Gjuha e tij përmban shumë tipare arkaike. Për historianët e gjuhës, Buzuku është minierë të dhënash.

Meshari i tij, me përjashtim të pas-shënimit, është një konglomerat përkthimesh nga tekste fetare në gjuhën latine. Por, si autor i librit të parë në shqip mund të thuhet se është ai që e lindi shqipen letrare. Stili i rrjedhshëm i tij ka bërë që disa studiues të hamendësojnë për ekzistimin e një tradite letrare në Shqipërinë veriore të asaj kohe.

Atë që bëri për gjermanishten doktori i teologjisë dhe themeluesi i protestantizmit në Gjermani Martin Luteri (1483-1546), Gjon Buzuku e bëri për shqipen – e solli liturgjinë në shqip. Me veprën e tij monumentale, Buzuku i del zot gjuhës shqipe, vendit të tij dhe kombit të tij. Mesazhet e tij janë dashuria ndaj gjuhës shqipe, ndaj Shqipërisë dhe ndaj kombit shqiptar.

Xhelal Zejneli

GEORGE ORWELL – PROFETI MË I MADH I SHEKULLIT XX

January 28, 2017 by dgreca

Nga Xhelal Zejneli/XHORXH ORUELI (George Orwell, 1903-1950) lindi në Motihari të Bengalit. Vdiq në Londër. Emri i vërtetë i tij është Erik Artur Bler (Eric Arthur Blair). Është prozator anglez. Nga India, ku babanë e kishte nëpunës britanik, shkoi si bursist për shkollim në Angli. Pasi mbaroi Etonin, shërbeu në policinë koloniale të Birmanisë. Për këtë përvojë të vet, flet në romanin e tij të parë, me theks antiimperialist, Ditët birmaneze (Burmes Days, 1943). Pasi u end nëpër Paris dhe Londër, duke e mbajtur veten me punë të ndryshme, botoi shkrimet autobiografike Në pikë të hallit në Paris dhe Londër (Down and Out in Paris and London, 1933). Në prozën jofiktive Rruga e skelës në Vigan (The Road to Wigan Pier, 1937) pasqyron nga pozitat majtiste, minierat e Anglisë veriperëndimore. Pason edhe një vepër tjetër autobiografike Në nder të Katalonjës (Hommage to Catalonia, 1938). Në të flet për përvojën e vet në Luftën qytetare të Spanjës.

Për punën e tij letrare të mëtejme ishte me rëndësi njohja me rolin e Partisë Komuniste në shërbim të politikanëve stalinistë, të cilët i zbatonin direktivat e Kominternës sipas udhëzimeve të politikës së jashtme sovjetike, pavarësisht nga interesat e punëtorëve dhe të lëvizjes antifashiste në prag të luftës në Evropë.

Këto ishin vepra realiste, me intonacion social, pa kurrfarë orientimi ideologjik dhe propagandistik. Megjithëkëtë, ato nuk patën ndonjë jehonë të madhe.

Mirëpo, dy romane që lindën pas bombardimit gjerman të Londrës, patën një jehonë të fuqishme. Në këtë kohë, Orueli punonte në BBC. Për mënyrën e paraqitjes së fytyrës së totalitarizmit në këto dy vepra, publiku pa në to mekanizmin e diktaturës sovjetike.

Njëra prej tyre është Ferma e kafshëve (Animal Farm,1943, botuar më 1945). Ky roman është një satirë alegorike e cila, me gjithë origjinalitetin e vet, na përkujton prozatorin anglez-irlandez Xhonatan Svift (Jonathan Sëift, Dublin, 1667 – Londër,1745) pseudonim i Isaac Bickerstaff-it.

Romani tjetër është Një mijë e nëntëqind e tetëdhjetë e katër (Nineteen Eighty-Four, 1949). Është botuar edhe në trajtën “1984“. Është roman politik me ide aktuale dhe me ngjarje të vendosura në një të ardhme të afërt. Është një pasqyrim plot neveri i një shoqërie në të cilën mbizotëron kontrolli absolut i veprimeve dhe i mendimeve njerëzore. Pararendëse e këtij romani, në frymën e traditës së distopive të mëdha (utopive negative) është vepra Bota e re e guximshme (Brave New World, 1932) e prozatorit dhe eseistit anglez Aldus Leonard Haksli (Aldous Leonard Huxley, 1894-1963).

Me gjuhën e përpiktë dhe të rëndomtë, romani “1984” me dekada ka qenë ndër veprat bashkëkohore më të lexuara.

Me analizën racionale që e zbaton në esetë letrare dhe në letrat me përmbajtje sociale kritike (The Collected Essays, Journalism and Letters, 1968) Orueli arrin në gjurmët e sistemit të barazisë të ngritur mbi vlera humane. Me një fjalë, Orueli nuk është vetëm kritikues i komunizmit, por edhe i sistemit kapitalist të manipulimit të njeriut si dhe kritikues i instrumentalizimit të tij.

* * *

Një mijë e nëntëqind e tetëdhjetë e katër është roman shkencor-fantanstik. Në të pasqyrohet shoqëria totalitare futuriste. Për t’i mbajtur masat të nënshtruara, pushtetmbajtësit apo oligarkët i përdorin arritjet më bashkëkohore të teknologjisë dhe të psikologjisë. Protagonist i romanit është Uinston Smithi (Winston Smith), nëpunës i ulët në Ministrinë e së Vërtetës, i ngarkuar për propagandën e regjimit. Ai dëshpërohet nga jeta dhe tenton të bëjë kryengritje, gjë që përfundon me burgosjen dhe me torturimin e tij. Romani “1984” u bë jo vetëm vepra më e njohur e Oruelit, por edhe një prej veprave klasike të distopisë dhe një prej romaneve më me ndikim të shekullit XX. Orueli shpeshherë konsiderohet si një nga klasikët e letërsisë moderne. Vepra bazohet në përvojat e autorit që kanë të bëjnë me Luftën civile në Spanjë, përkatësisht me Luftën e Dytë Botërore dhe me ideologjinë e fashizmit dhe të komunizmit. Romani është kuptuar si paralajmërim për brezat e ardhshëm dhe ka shërbyer si inspirim për shumë krijues letrarë, filozofë dhe teoricienë politikë.

Në vitin 1989, d.m.th. dyzet vjet pas botimit të parë, ky roman është përkthyer në 65 gjuhë të botës dhe është vepra më e përkthyer angleze në gjuhë të huaja. Disa fraza dhe shprehje të këtij romani, si p.sh. Vëllai i madh, kanë hyrë në shumë gjuhë të botës. Idetë që ndërlidhen me romanin, shpeshherë quhen orvelianiane.

Veprimi i romanit fillon në Londër më 4 prill të vitit 1984, në orën 13. Smithi nuk është i sigurt në është kjo datë e vërtetë, për arsye se regjimi vazhdimisht manipulon me historinë. Ai e lexon librin Teoria dhe praktika e kolektivizimit oligarkik të shkruar nga rebeli Emanuel Golldshtajn. Në saje të këtij libri ai e paraqet historinë e përafërt të botës në të cilën zhvillohet veprimi. Implikohet se paraprakisht ka ndodhur një luftë bërthamore. Pas kësaj ka shpërthyer lufta qytetare, që në fund Partia të ngadhënjejë dhe të vendosë rendin që i përgjigjet asaj.

Shoqëria në romanin “1984” është e ndarë në mënyrë rigoroze në tri klasa. Pjesa më e madhe (85%) përbëhet nga klasa e ulët apo nga proletarët të cilët jetojnë në varfëri, kryejnë punë fizike dhe nuk kanë kurrfarë arsimimi, por në anën tjetër, gëzojnë njëfarë lirie “për të jetuar si kafshë”. Klasa e mesme përbëhet prej anëtarëve të Partisë së Jashtme të cilët ushtrojnë punë intelektuale ose burokratike. Këta jetojnë kryesisht në banesa shtetërore dhe janë objekt i represionit të ashpër. Klasa e lartë (rreth 2%) përbëhet nga Partia e Brendshme, anëtarët e së cilës jetojnë në luks dhe i kanë skllevërit e vet.

Për ta shkruar këtë vepër, Orueli është frymëzuar nga burime të ndryshme, por më së tepërmi nga tendenca totalitare e BRSS-së dhe e Rajhut të Tretë. Deklarata “2+2 =5” e cila aplikohet gjatë torturimit të Uinston Smithit gjatë hetimeve, ka qenë slogan i partisë bolshevike për planin e dytë pesëvjeçar. Ky slogan duhej t’i trimëronte njerëzit për ta plotësuar planin pesëvjeçar vetëm për katër vjet. Slogani ka qenë i ngjitur nëpër ndërtesat e Moskës, në panelet e reklamave si dhe në objekte të tjera.

Bota në romanin ”1984” është e ndarë në tri superfuqi. Kjo bazohet pjesërisht në Konferencën e Teheranit të vitit 1944. Isak Dojçeri (Isaac Deutscher), bashkëpunëtor i Observerit, thotë se Orueli ka qenë i bindur se me këtë konferencë “Stalini, Çerçili dhe Ruzvelti, me vetëdije kanë vendosur për ta ndarë botën”.

Winston Smithi ka pasur për detyrë të bëjë revidimin e historisë si dhe përjashtimin, largimin apo flakjen nga arkivat historikë të “jo-personave” të cilët regjimi nuk i duron më. Kjo nënkupton një paralele me metodat e Stalinit për “fshirjen” e personave të padëshiruar nga fotografitë, nga librat dhe nga revistat. Shembull i njohur është fotografia e Stalinit me Jezhovin. Me t’u bërë i padëshiruar në BRSS, Jezhovi likuidohet dhe shlyhet nga fotografia me Stalinin.

Një prej temave kryesore të veprës është censura, sidomos në Ministrinë e së Vërtetës ku fotografitë retushohen, ndërsa arkivat publikë ndryshohen që t’i heqin qafe “jo- personat“ e papërshtatshëm, njerëzit të cilët Partia ka vendosur t’i flakë dhe t’i fshijë nga historia.

Në tele-ekrane tregohen shifrat e rrejshme dhe të stërmadhuara të ekonomisë e cila vazhdimisht “shënon rritje“. Tregohet edhe standardi i jetesës – gjithnjë më i mirë, edhe pse në realitet qytetarët jetojnë keq e më keq, saqë mungojnë edhe artikujt ushqimorë më elementarë.

Vazhdimisht jepen raporte për fitoret e mëdha në frontet e luftës, ndonëse qëllimin e fundit të luftës askush nuk e di. Nuk dihet as armiku kundër të cilit zhvillohet lufta. Kemi një armik të papërcaktuar. Por, asnjë prej qytetarëve nuk ka mundësi t’i verifikojë informatat, për arsye se Partia i kontrollon të gjitha mediumet. Vetë Orueli ka thënë: “Qysh si i ri kam konstatuar se asnjë ngjarje nuk publikohet objektivisht në gazeta.“

* * *

Për romanin “1984“ janë shkruar recensione të shumta. Më 12.06.1949 New York Times shkruan: “James Joyce, në figurën e Stephen Dedalusit, e ka bërë ndarjen tanimë të famshme midis artit statik dhe kinetik. Vepra e madhe është statike për nga efekti i vet: ekziston në vetvete, nuk kërkon asgjë jashtë vetes. Vepra artistike kinetike ekziston për të kërkuar: nuk kënaqet kurrë, por kërkon me ngulm, ose neveritje ose dëshirë të madhe për ta realizuar rolin e vet. Romani “1984” i Oruelit është një realizim i madh i artit kinetik. Asnjë vepër e këtij brezi nuk ka krijuar dëshirë aq të madhe për liri dhe neveri aq të thellë ndaj tiranisë.“

Romani “1984“ ka pasur dhe vazhdon të ketë jehonë dhe ndikim të jashtëzakonshëm. Sot e kësaj dite, kudo vërehen grafitë në të cilët shkruan: “Vëllai i madh të vështron”. Konceptet e Vëllait të madh, janë bërë fraza të shpeshta me të cilat individi i kundërvihet rrezikut që i vjen prej autoriteteve totalitare. Orueli vazhdimisht identifikohet me vitin 1984, saqë asteroidi 11020 që e zbuloi Antonin Markosi në korrik të atij viti, u quajt “Oruel”. Po atë vit u transmetua edhe reklama televizive 1984 me të cilën kompania Apple Inc. ia paraqiti publikut kompjuterin e vet personal Macintosh. Është xhiruar edhe si film artistik i shkurtër në regji të Ridley Scott-it dhe i inspiruar nga romani i famshëm i Oruelit.

Nga fundi viteve ‘70 të shekullit XX, e sidomos në periudhën pranë viti 1984 kemi një hiper inflacion të përdorimit të këtij romani për të përshkruar ngjarje të ndryshme: pushtimi i Afganistanit nga forcat ushtarake të Bashkimit Sovjetik, kriza e pengjeve në Iran, politizimi i lojërave olimpike në vitin 1980 dhe 1984, vendosja e orës policore në Poloni dhe në Filipine, implikimi i ShBA-së në konfliktin e Libanit dhe në Nikaragua, rizgjedhja e Ronald Reganit për president të ShBA-së nga fundi i vitit 1984. Të gjitha këto ngjarje shpjegoheshin në konotacionin oruelian.

Romani “1984“ aktualizohet edhe sot me rastin e zgjedhjes së Donald Trumpit për president të ShBA-së.

Referenca të temave, të koncepteve dhe të detajeve nga romani i Oruelit, shpesh janë paraqitur edhe në pop-kulturë, sidomos në pop-muzikë dhe në mediume. Këtu bën pjesë edhe emisioni televiziv reality Big Brother, në të cilin një grup njerëzish jetojnë bashkërisht në një shtëpi të madhe, të izoluar nga bota, të mbikëqyrur vazhdimisht nga kamerat.

Romani “1984“ është adaptuar edhe në film në të cilin rolin e Winston Smithit e luan aktori John Hard.

Në vitin 2005, revista Times, romanin “1984“ e përfshiu në listën e 100 romaneve më të mira të shkruara në gjuhën angleze që nga viti 1923. Sipas hulumtimeve të 500 profesorëve britanikë të kryera në vitin 2013, ku është kërkuar prej studentëve të numërojnë veprat letrare më të çmuara, romani “1984“ i Oruelit, është radhitur në vendin e gjashtë. Vepra e Oruellit ka vlera universale dhe mesazhe humane.Në kohën e gënjeshtrave universale, ta thuash të vërtetën është akt revolucionar. (George Orwell).

GJUHËT INDOEVROPIANE…GJUHA SHQIPE

January 3, 2017 by dgreca

Nga Prof. Xhelal Zejneli/Gjuhët indoevropiane janë grup gjuhësh të cilat për nga krijimi i tyre janë të afërta. Ky grup i gjuhëve përbën familje gjuhësore të veçantë. Që nga lashtësia fliten ose janë folur në një brez të gjerë, prej skajit perëndimor të Evropës deri në cepin lindor të Indisë dhe deri në Turkestanin kinez, në zemër të Azisë. Prej zbulimeve gjeografike e këndej, këto gjuhë fliten edhe në zonat e të shpërngulurve në Amerikën veriore, qendrore dhe jugore, në Australi, në Zelandën e Re, pastaj në Siberi dhe gjetkë. Emërtimi“gjuhët indoevropiane” për këto gjuhë është më i vjetri dhe i pranuar nga të gjithë. Pothuajse po kaq i vjetër është edhe emërtimi “gjuhët indogjermane”, që përdoret në vendet e shprehjes gjuhësore gjermane. Në Angli ngandonjëherë shfaqet edhe emërtimi “gjuhët ariane”. Mirëpo, termi arian i përgjigjet gjuhës së indianëve dhe të iranianëve të vjetër, të cilët janë të vetmit nga indoevropianët që e kanë quajtur veten arianë.

Ngjashmëria ndërmjet gjuhëve indoevropiane, në shumë raste edhe sot është evidente. Për shembull fjala “tre” në indishten e vjetër është trayah, në greqishten e vjetër treis (në të vërtetë tres), në gotishte preis, në lituanisht trys, në sllavishten e vjetër trije, në latinisht tres. Kuptohet, ka edhe shumë fjalë të tjera që shqiptohen ngjashëm në disa gjuhë të kësaj familjeje. Në bazë të tyre, gjuhëtarët kanë ardhur në përfundim se në të kaluarën e largët banorët e hapësirave të lartpërmendura kanë folur në gjuhën e lashtë indoevropiane, d.m.th. në gjuhën e indoevropianëve të parë.

Supozohet se atdheu i parë i indoevropianëve ka qenë diku në Evropën Qendrore dhe Juglindore, por ka të tillë që e vendosin në Azinë Qendrore. Pothuajse para gjashtë mijë vjetëve fiset indoevropiane kanë filluar të shpërndahen duke kërkuar hapësira të reja për t’u vendosur. Në këtë kohë bashkësia e parë gjuhësore indoevropiane fillon të shpërbëhet. Kështu lindën më vonë edhe degët dhe nëndegët e familjes gjuhësore indoevropiane. Gjuhë të caktuara indoevropiane përfshihen në to në bazë të afërsisë së ndërsjellë, diku të madhe, diku më të vogël.

Gjuhët indoevropiane gjuhëtarët i kanë ndarë në dy grupe: në grupin satem dhe në grupin kentum. Në gjuhët që i takojnë grupit satem, velarët palatalë të indoevropianishtes së stërlashtë k, g, g h kanë kaluar në sibilantë.

Fjala satem buron nga gjuha avestike për numrin “njëqind” – satem. Ndërsa kentum rrjedh prej fjalës latine centum për numrin “njëqind”. Ka pasur studiues të cilët ndarjen e gjuhëve indoevropiane në satem dhe në kentum e kanë vënë në dyshim.Në familjen e gjuhëve indoevropiane bëjnë pjesë gjuhët, si më poshtë:

GJUHA SHQIPE

Përbën degë indoevropiane të veçantë. Nuk është aq e afërt me asnjërën nga gjuhët e njohura indoevropiane. Sipas gjuhëtarëve eminentë evropianë, sidomos gjermanë dhe austriakë, shqipja është pasardhëse e gjuhës ilire. Flitet: në Shqipëri, në Kosovë, në Kosovën lindore (Preshevë, Bujanovc, Medvegjë), në viset shqiptare në Maqedoni, në viset shqiptare në Mal të Zi, në Çamëri. Në Ballkan, gjuha shqipe flitet prej shtatë milionë shqiptarëve. Shqipja flitet edhe në ngulimet e arbëreshëve në Kalabri dhe në Sicili, në Zarë të Dalmacisë në bregdetin kroat (lagjja Arbanasi) etj. Shqipja flitet edhe në diasporën shqiptare në Evropë, në ShBA, në Kanada, në Australi. Një numër i madh i shqiptarëve banojnë në Turqi.

Gjuha shqipe i ka ruajtur tiparet thelbësore të trashëguara nga një fazë e hershme indoevropiane, siç janë sistemi i rasave dhe zgjedhimi foljor, natyrisht, me ndryshime të dukshme të përftuara në rrjedhën e shekujve. Ajo ka edhe një fond të konsiderueshëm fjalësh të trashëguara, si: ditë, natë, dimër, ujk, ujë, punë, zemër, i lehtë, i thellë, i rëndë, jam, kam, bie, ha, pi etj. Ky fond i trashëguar arrin në rreth 2000 fjalë të parme, nga të cilat janë formuar shumë fjalë të tjera të prejardhura, të përbëra dhe të përngjitura, si p.sh.: punëtor, punëtori, punishte, punoj, punim, punonjës, punëdhënës etj. Sipas studiuesve të huaj, shqipja ndodhet pikërisht te rrënja e gjuhëve indoevropiane.

Disa fjalë në GJUHËN ILIRE kanë shënuar shkrimtarët antikë. Emra të përveçëm vendesh e njerëzish janë ruajtur në veprat e shkrimtarëve antikë apo në mbishkrimet ilire. Për ilirët dhe Ilirinë bëjnë fjalë burimet e autorëve antikë grekë e latinë dhe bizantinë të hershëm, prej kohëve të lashta homerike deri në shekullin VII të e.s. (Ilirët dhe Iliria te autorët antikë, Instituti i Historish dhe i Gjuhësisë i USHT-së, 1965, vëll. I, ribotuar në vitin 2002).

Fise të veçanta ilire, panojët dhe tesprotët përmenden në poemat Iliada dhe Odisea. Emri i përbashkët ilirë del vetëm në shekullin V p.e.r. te Herodoti. Iliria e banuar nga ilirët, përmendet për herë të parë në gjysmën e dytë të shekullit IV p.e.r. nga Demosteni si fqinje perëndimore e Maqedonisë.

Nga gjuha ilire janë ruajtur pak glosa, si: sika – thika, peli – qelq (Epir), aspetos – i shpejtë (Epir), sabaja – një lloj birre etj.; emra njerëzish si Bardhyl; Dardania -dardhë, Dalmatia – delme – dele, ulkin – ujk, bala – balë, daz – dash etj.

GJUHA ARMENE

Po ashtu është degë e veçantë. E flasin armenët në atdheun e tyre dhe jashtë tij, armenët në emigracion. Njihet në dy forma:armenishtja klasike dhe armenishtja e sotme e re.

DEGA INDO-IRANIANE

Nëndega indiane– Gjuhët e vjetra indase: gjuhavede dhe sanskritishtja;gjuhët indase të mesme prakërt, siç janë: pali, shaurasen dhe maharashtri si dhe një numër i madh i gjuhëve të reja indase: gjuhët letrare – gjuha urde në Pakistan dhe gjuha hindu në luginën qendrore dhe perëndimore të Gangesit dhe në Rajasthan, gjuha guxharat në Guxharat, gjuha penxhap në rrjedhën e epërme të Indit, gjuha pahar në Himalaje dhe në Nepal, gjuha land në luginën qendrore të Indit, gjuha sind përgjatë rrjedhës së poshtme të Indit, gjuha marat në Maharashtri në anën e pasme të Bombeit, gjuha bihar në Bihar dhe në luginën lindore të Gangesit, gjuha orise në Orissi, gjuha bengale rreth grykës së Gangesit në Bengal.

Jashtë Indisë fliten gjuha sinkaleze në Sri-Lankë, gjuha nepale në Nepal, gjuha cigane ose rome, gjuhë e ciganëve apo e romëve evropianë.

Në Pakistan fliten sot 60 gjuhë, me gjuhën urdu si gjuhë kombëtare. Në Indi fliten sot 200 gjuhë, 14 nga të cilat mësohen. Ka dhe shumë dialekte. Gjuhë zyrtare është indishtja.

Në gjuhën sanskrit (indishtja e vjetër) është shkruar Mahabharata (Historia e madhe e Bharatas) njëri nga dy eposet e mëdha të letërsisë sanskrite në Indi, i konsideruar si një prej teksteve të shenjta hindu. Përfshin 110.000 kuplete (215.000 vargje) dhe mbase është poema më e gjatë në letërsinë botërore. Tema qendrore e saj është lufta ndërmjet dy familjeve që janë në lidhje fisnore, Kauravas dhe Pandavas, që në fund del fituese.

Mahabharata nuk është vepër e një poeti të vetëm, por përfaqëson një varg të tërë poezish të rapsodëve të Indisë së lashtë. Ka të ngjarë të jetë përpiluar ndërmjet viteve 400 para erës së re dhe 200 të erës së re.

Nëndegës iraniane të degës indo-iraniane i takojnë: prej gjuhëve të vjetra iraniane –gjuha avestike, d.m.th.gjuha e librave të shenjtëtë ithtarëve të Zaratustrës, gjuha e vjetër persiane me të cilën janë shkruar mbishkrimet të mbretit të Persisë – Darit dhe të trashëgimtarëve të tij; gjuhët e mesme iraniane: gjuha pehlevi, gjuhë persiane nga fisi i sundimtarëve Sasanid, gjuha part, horezmike dhe sodike e partëve dhe pasardhësi bashkëkohor i saj gjuha jagnobike në lindje të Samarkandit. Gjuha sodike ka qenë e afërt me gjuhën e vdekur skite që e kanë folur skitët.

Supozohet se nga gjuha skite rrjedh gjuha osete e sotme – gjuhë iraniane në Kaukaz. Në Azerbajxhan fliten gjuhët iraniane: gjuha tal dhe gjuha tat.

Në gjuhën kurde flasin 25 milionë kurdë të Kurdistanit, d.m.th. në Irak, në Turqi, në Iran dhe në Siri. Gjuha pashto ose afgane është gjuhë zyrtare në Afganistan, kurse gjuha baluxhe flitet në krahinën Baluxhistan të Pakistanit. Në Pamir fliten disa gjuhë pamiri.

DEGA BALTIKE-SLLAVE

Nëgjuhët baltike bëjnë pjesë: lituanishtja, letonishtja dhe prusishtja e vjetër e vdekur.

Gjuhët sllavepërbëhen prej tre grupeve: gjuhët sllave lindore, ku bëjnë pjesë: rusishtja, ukrainishtja dhe bjellorusishtja; gjuhët sllave perëndimore, ku hyjnë: polakishtja, polapishtja e vdekur, çekishtja, sllovakishtja, gjuha luzhe e epërme, gjuha luzhe e poshtme; dhe gjuhët sllave jugore, ku bëjnë pjesë: kroatishtja, serbishtja, sllovenishtja, bullgarishtja, maqedonishtja dhe forma e vjetër e saj sllavishtja e vjetër.

Në grupin e gjuhëve sllave jugore pretendojnë të përfshihen edhe: gjuha boshnjake dhe gjuha malazeze. Sipas shkollës serbe, kroatishtja, gjuha boshnjake dhe gjuha malazeze nuk janë veçse serbishte apo dialekte të saj.

Edhe bullgarët e mohojnë ekzistimin e maqedonishtes. Sipas tyre, maqedonishtja popullore është bullgarishte.

Pesë degët e lartpërmendura të gjuhëve indoevropiane bëjnë pjesë në grupin satem.

* * *

Për dallim nga grupi i mësipërm i gjuhëve indoevropiane, te të cilat velarët palatalë (qiellzorë) k, g, g h kanë kaluar në sibilantë, grupi kentum i gjuhëve indoevropiane që pasojnë më poshtë, velarët palatalë i ruan si velarë.

Pothuajse të gjitha gjuhët kentum i takojnë pjesës perëndimore të hapësirës së banuar me indoevropianë.

DEGA KELTE

Prej saj, deri në vitet ’70 të shekullit XX, janë ruajtur deri diku tri gjuhë: bretonishtja në Bretanjë, e cila, nën ndikimin e frëngjishtes është në zhdukje e sipër, gjuha velse dhe gjuha skoceze.Nëndegës ishullore të gjuhëve kelte i takojnë edhe gjuha man në ishullin Man dhe gjuha kornike e vdekur në Cornwall. Gjuha kelte apo gjuha e galëve në pjesë kontinentale ka vdekur në shekujt e parë të epokës sonë, por fushatat luftarake të keltëve e përhapën në tërë Galinë, në Spanjë, në Italinë veriore, në Panoninë e lashtë (hapësirë e rrafshët në Hungari dhe në Vojvodinë – Serbi), në Ballkan, deri në Azi të Vogël, ku disa emra në gjuhën kelte ruhen edhe sot, si p.sh.: krahina Galatia në Azi të Vogël.Beogradin e quanin Singidunum.

GJUHËT GJERMANIKE

Ndahen në nëndegën lindore, me përfaqësuesen kryesore – gotishten e vdekur; në nëndegën veriore, me gjuhët: islandishtja, norvegjishtja, suedishtja dhe danishtja; në nëndegën perëndimore, me gjuhët: gjermanishtja me dialektet e saj të larta dhe të ulta, gjuha frige në Friesland, holandishtja në Holandë me afrikansën (gjuhë e emigracionit holandez në Afrikën e Jugut) si dhe anglishtja.

DEGA ITALIKE

Në fillim janë folur gjuhët e vjetra në Italinë qendrore, si: nëndega latino-faliske me gjuhën latine, fillimisht gjuhë e qytetit të Romës dhe e krahinës së Lacisë dhe me gjuhën faliske, gjuhë e qytetit të Falerisë; nëndega osko-umbre, me gjuhën oske dhe me gjuhën umbre.Pas një kohe, latinishtja mbizotëroi mbi të gjitha gjuhët e tjera italike dhe u bë gjuhë botërore e Perandorisë Romake.Nga e ashtuquajtura latinishte vulgare (popullore) lindën GJUHËT ROMANE apo NEOLATINE të sotme, siç janë: portugalishtja, spanjishtja, katalonishtja, gjuha provansale, frëngjishtja, tre grupet e dialekteve retoromane në Alpe të cilat disa i konsiderojnë si gjuhë të veçanta: grupi grizhun, tirol dhe furlan, gjuha istroromane në zonën prej Pulle deri në Rovinj (qytete në bregdetin kroat dhe slloven) në Istrie, gjuha istrorumune në disa fshatra të Uçkës (Uçka), gjuha dalmate e vdekur në bregdetin kroat, prej Kërke deri në Dubrovnik (flitej deri në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit XX).

Këtu përfshihen edhe do gjuhë që fliteshin jashtë Evropës, e që ishin zhvilluar mbi bazën romane, si p.sh. gjuha haite, kreole.

Në veri të Danubit ndodhet Dakia, vend i vjetër në Evropë, sot Rumania. Perandori romak Marko Ulpie Trajani (sundoi në vitet 98-117) në vitet 101-107 pas K. e pushtoi Dakinë. Banorët e saj – dakët, u romanizuan. Rumanishtja është e vetmja gjuhë neolatine e folur në Evropën lindore, e cila u zhvillua nga latinishtja që e solli aty Trajani. Romanë konsiderohen edhe moldavët, vllehtë, cincarët (arumunët).Në shekullin VI gjuha latine del nga përdorimi publik dhe mbetet të përdoret kryesisht nëpër kisha.

GJUHA GREKE

Sikur shqipja dhe armenishtja, edhe greqishtja përbën një degë indoevropiane të veçantë. Dallohen: greqishtja e vjetër e cila kishte një numër të madh dialektesh; greqishtja e mesme (bizantine) dhe greqishtja e sotme (e re).

DEGA ANATOLIKE

Në lashtësi, në Azi të Vogël janë folur disa gjuhë të vdekura. Në radhë të parë është hetitishtja, gjuhë e Perandorisë Hetite në mijëvjeçarin e dytë p.e.s. Kjo gjuhë u zbulua në fillim të shekullit XX në pllaka argjile që u zbuluan prej arkeologëve në lindje të Ankarasë, në Turqi. Pastaj gjuhët që janë të afërta me hetitishten, si gjuha luvike, palaje; gjuhët më të reja të Azisë së Vogël, po ashtu të vdekura, siç janë: gjuha likike, gjuha lidike, mbase edhe gjuha karike.

DEGA E TOKARISHTES

Në Turkestanin kinez, në lindje, janë gjetur shkrime në dy gjuhë. Emri i tyre i vërtetë nuk dihet. Në literaturë i quajnë: tokarishtja A dhe tokarishtja B.

* * *

GJUHËT INDOEVROPIANE TË VDEKURA

Përpos gjuhëve anatolike – hetitishtes dhe tokarishtes janë edhe do gjuhë të tjera indoevropiane të vdekura. Në Azi të Vogël, në lindje të Lidisë, Mizisë dhe Karisë janë gjetur ca mbishkrime në gjuhën frige. Sipas legjendave, frigasit në Azi të Vogël kanë ardhur prej Gadishullit Ballkanik, e që andej në Armeni, kështu që disa mendojnë se frigishtja ka qenë mjaft e afërt me armenishten.

Në Maqedoninë antike është folur maqedonishtja. Sipas studiuesve grekë, maqedonishtja ka qenë një dialekt i greqishtes së vjetër. Ka studiues që thonë se nuk dihet në mënyrë të sigurt në ka qenë ndonjë dialekt i greqishtes së vjetër apo gjuhë në vete. Çështjet që ndërlidhen me gjuhët dhe me prejardhjen e popujve, shpesh në histori janë interpretuar njëanshëm për qëllime politike.

Në krahinën e Apulisë në Italinë jugore janë gjetur mbishkrime të shkruara në mesapishte – dialekt i veçantë i ilirishtes. Ka studiues që thonë se mesapët në gadishullin italian kanë ardhur nga Ballkani.

Në rajonin e Venetit të sotëm në veri të Italisë, para ardhjes së romakëve është folur venetishtja. Një kohë të gjatë është konsideruar si një dialekt i ilirishtes. Më vonë do studiues e konsideruan si një degë indoevropiane të veçantë.

Në periudhën antike, deri në shekujt e parë të erës së re, në Iliri është folur ilirishtja.

Trakishtja ka qenë gjuhë e fqinjëve veriorë të grekëve – trakasve. Prej trakishtes janë ruajtur vetëm disa fjalë dhe dy mbishkrime të shkurtra. Trakia në kohën antike ka qenë vend i Heladëve në veri. Sot është pjesë e Bullgarisë, e Greqisë dhe e Turqisë. Në vitin 1923, e gjithë traka në lindje të lumit Maricë në Bullgari, iu rikthye Turqisë dhe quhet Rumeli.

* * *

PELLAZGËT – Pellazgët kanë qenë popullsi e lashtë mesdhetare parailire dhe paragreke. Sipas autorëve antikë – Homerit, Hesiodit, Herodotit, Tukididit etj. – pellazgët kanë banuar në pellgun e Egjeut dhe në bregdetin perëndimor të Azisë se Vogël, në Peloponez, në Greqinë qendrore, në Thesali e gjetkë. Përcaktimi i karakterit etnik të kësaj popullsie ishte shtruar si çështje qysh në lashtësi, p.sh. nga Straboni.

Gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare pikëpamja se nga pellazgët e ka prejardhjen populli shqiptar u përkrah si mbështetje për të treguar lashtësinë e tij.

Pikëpamjet e sotme më të rëndësishme mund të përmblidhen në dy qëndrime kryesore:

Në Ballkan dhe në Mesdhe ka jetuar një popull i stërlashtë me emrin pellazg, që shërbeu si bazë për formimin e popujve të mëvonshme të kësaj treve. Gjuha e tyre – pellazgjishtjaduhet konsideruar si një gjuhë e parë indoevropiane;
Në kohën e stërlashtë në Ballkan dhe në Mesdhe nuk ka pasur një popullsi të njëjtë dhe as një emër të njëjtë për të gjitha këto treva.

Ndaj, sipas disa studiuesve, emërtimet pellazgë dhe pellazgjishte janë të pasakta. Në këtë rast banorët quhen parailirë, paragrekë dhe parathrakë, kështu që përjashtohet mundësia e përcaktimit të karakterit të tyre etnik.

PELLAZGJISHTJA

Sipas disa studiuesve, gjuha e pellazgëve është gjuhë e panjohur. Disa të dhëna për të, nxirren në mënyrë të tërthortë. Janë bërë përpjekje për të zbuluar lidhje të pellazgjishtes me gjuhë të tjera indoevropiane. E kanë afruar atë herë me ilirishten dhe nëpërmjet saj me shqipen, herë me thrakishten, herë me gjuhët gjermanike etj.

Si mbetje të pellazgjishtes janë vështruar disa fjalë të greqishtes dhe disa emra vendesh, njerëzish dhe perëndish, me disa prapashtesa të veçanta, që nuk i kanë të njëjtat tipare fonetike që e karakterizojnë greqishten.

Që në shekullin XVIII, e veçanërisht me rilindësit e shekullit XIX, nga studiues shqiptarë dhe të huaj u hodh dhe u trajtua teza e lidhjes së pellazgëve me shqiptarët dhe e pellazgjishtes me shqipen.

Për të treguar lashtësinë e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe, tezën e prejardhjes pellazge të shqiptarëve e shtjelluan sidomos rilindësit De Rada, Dhimitër Kamarda, Pashko Vasa, Naim Frashëri, Sami Frashëri.

Në mënyrë të veçantë këtë tezë e trajtoi dhe e bëri të njohur në rrethet shkencore evropiane diplomati, filologu dhe albanologu austriak, i konsideruar themelues i studimeve shqiptare Johan Georg fon Han (Johann Georg von Hahn, 1811-1869).

Gjatë shekullit XX me pellazgët dhe me pellazgjishten janë marrë disa gjuhëtarë të njohur, si linguisti gjerman Paul Kreçmer (Paul Kretschmer, 1866-1956), linguisti dhe filologu bullgar Vladimir Ivanov Georgiev (1908-1986), gjuhëtari dhe studiuesi belg Albert Joris van Vindekens (Albert Joris van Windekens, 1915-1989), linguisti austriak Fric Lohner-Hytenbah (Fritz Lochner-Hűttenbach, 1930–) etj. Vindekensi pellazgjishten e quan gjuhë indoevropiane.

* * *

Në vitet ’60 të shekullit XX tezën e prejardhjes pellazge të shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe e ka mbrojtur edhe pellazgologu i parë shqiptar – Prof. Spiro N. Konda, filolog, helenist dhe historian, i lindur në Korçë, i diplomuar në Universitetin e Athinës, autor i librit historiko-filologjik“Shqiptarët dhe problemi pellasgjik”, të botuar në vitn 1962 në gjuhën greke, por edhe në Korçë më 1964 në gjuhën shqipe.

Tezën e prejardhjes pellazge të shqiptarëve e ka mbrojtur edhe pellazgologu i shquar Prof. Dhimitër Pilika (Korçë, 1923-2003, Tiranë) në librin “Pellazgët, origjina jonë e mohuar. Cilët janë pasardhësit e pellazgëve”, Botimet enciklopedike, Tiranë, 2005..Prof. Pilika studioi drejtësinë në Universitetin e Sienës në Itali. Është nip i Thimi Mitkos.

GJUHËT QË FLITEN NË EVROPË, E QË NUK I TAKOJNË FAMILJES SË GJUHËVE INDOEVROPIANE

Nuk u takojnë gjuhëve indoevropiane: gjuha baske, finlandishtja, hungarishtja, estonishtja (në Baltik).Familjes së gjuhëve indoevropiane nuk i takon as turqishtja. Gjuha finlandeze i takon grupit baltiko-fin të gjuhëve ugro-fine dhe është e afërt me estonishten.

Gjuhën baske (baskishten) e flasin në vendin baskëve (në Spanjë dhe në Francë) rreth një milion folës. Nuk lidhet me ndonjë gjuhë të njohur dhe ndoshta është mbetje e gjuhëve para-indoevropiane të Evropës. Hungarishtja është një nga gjuhët ugro-fine dhe është e vetmja gjuhë e madhe e degës ugrike.

* * *

STUDIMET E PARA TË GJUHËVE INDOEVROPIANE

Qysh në lashtësi u pa se ndërmjet greqishtes dhe latinishtes ka disa ngjashmëri. Por, për paraqitjen dhe për zhvillimin e indoevropianistikës ndikoi vetëm njohja e Evropës me kulturën indiane dhe me sanskritin.Që nga fundi i shekullit XVI u vërejtën ngjashmëri të caktuara të sanskritishtes me disa gjuhë evropiane. Jehonë më të madhe patën mendimet e orientalistit anglez Viliem Xhonsit (Wiliem Jones, 1746-1794) i cili kishte shërbyer në Indi.

Poeti dhe kritiku gjerman Fridrih Shlegel (Karl Wilhelm Friedrich Schlegel, 1772-1829) dhe romantizmi i hershëm, konstatimet e Xhonsit (Jones) lidhur me sanskritin i pritën me entuziazëm.

Në këto rrethana u paraqit vepra e njohur e studiuesit gjerman Franc Bopit (Franz Bopp, 1791-1867) “Mbi sistemin e zgjedhimit të sanskritit, krahasuar me sistemin e zgjedhimit të gjuhës greke, latine, persiane dhe gjermane”.

Kjo vepër merret si fillim i periudhës krahasimtare në historinë e gjuhësisë. Bopi është një nga themeluesit e linguistikës si shkencë e pavarur. Është i pari që argumentoi se shqipja bën pjesë në trungun e gjuhëve indoevropiane. Është autor i veprës “Gramatika krahasuese e gjuhëve indoevropiane” (1833-1852).

Në dhjetëvjeçarët e ardhshëm indoevropianistika mori një zhvillim të hovshëm. U shtruan çështje që kishin të bënin me gjuhën para-indoevropiane, me atdheun e hershëm të para-indoevropianëve dhe me popullin para-indoevropian.

U paraqit teoria e linguistit gjerman August Shlajerit (August Schleicher, 1821-1867) – Teoria e trungut gjenealogjik të gjuhës indoevropiane si dhe Teoria e valëve (Wellentheorie) e linguistit gjerman Johan Shmitit (Johannes Schmidt, 1843-1901).

Në vitin 1861 August Shlajeri botoi veprën e tij të madhe Përmbledhje e gramatikës krahasuese të gjuhëve indogjermane. Tentoi ta bëjë edhe rikonstruktimin e gjuhës proto-indoevropiane. Filloi botimi i revistave linguistike të rëndësishme.

U paraqitën drejtimet kryesore në shkencën e gjuhësisë, siç janë komparativizmi i hershëm, natyralizmi biologjik, psikologjizmi dhe Teoria mbi botën e filozofit dhe gjuhëtarit gjerman Humbold (Karl Vilhelm, baron Von Humbold, 1767-1835).

Me veprat e gramatikanëve të rinj, kjo periudhë e formimit të gjuhësisë arriti kulmin e vet. Në vitin 1880 doli vepra e linguistit dhe leksikografit gjerman Prof. Herman Paulit (Herman Paul, 1846-1821) “Parimet e historisë së gjuhës”, me të cilën u vunë bazat teorike të shkencës së gjuhësisë.

Gramatika krahasuese indoevropiane u bë model i studimit të familjeve të tjera gjuhësore dhe burim i rëndësishëm i njohjes së gjuhës në përgjithësi.

Në fillim të shekullit XX, me linguistin zviceran Ferdinand de Sosyrit (Ferdinand de Saussure, 1857-1913), shpejt e zëvendësoi në atë rol linguistika e përgjithshme, por ndikimi i gramatikanëve të rinj në vende të caktuara ende ishte i fuqishëm.

* * *

FAMILJE TË TJERA GJUHËSH

Familja e gjuhëve uralo-altaike, gjuhët hamite, gjuhët semite – Përpos familjes indoevropiane të gjuhëve, ekzistojnë edhe familje të tjera gjuhësh, si: gjuhët uralo-altaike – grup gjuhësor turan në të cilin bëjnë pjesë gjuhët: ugro-fine (hungarishtja…), samojed dhe altaike, përkatësisht manxhu-tunguze, turko-tatare dhe mongole.

Gjuhët hamite fliten prej popujve hamit të cilët banojnë kryesisht në Afrikë, siç janë berberët, egjiptianët e vjetër, koptët etj.

Në grupin e gjuhëve semite bëjnë pjesë: gjuha babilonase, gjuha asirike, hebraishtja e vjetër, gjuha fenikase, gjuha arameike dhe gjuha sirike, arabishtja, etiopishtja e vjetër (gejez), gjuha amhar – gjuhë e Etiopisë bashkëkohore dhe disa gjuhë të tjera etiopike.

Izraelishtja e sotme quhet ivrit.

SKENA POLITIKE SHQIPTARE – TEATËR ABSURD BEKETIAN

December 20, 2016 by dgreca

Nga Xhelal Zejneli/

Në zgjedhjet e 11 dhjetorit të vitit 2016, BDI-ja doli humbëse. Prej 19 deputetëve që i kishte më parë, tani mori vetëm dhjetë.

Duhet konstatuar se:

pjesëmarrja në votim në njësinë zgjedhore 6, ishte jo më shumë se 50%;
oponentët e BDI–së – Lëvizja Besa (Rilindja me Besë), LR-PDSH-ja (Aleanca për Shqiptarët) dhe PDSH-ja kanë rreth 37.300 vota më tepër se BDI-ja;
sikur opozita politike shqiptare të ishte e bashkuar, BDI-ja do të kishte marrë shumë më pak se dhjetë deputetë;
opozita politike shqiptare, në qytetin e Tetovës ka marrë rreth 20 mijë vota, ndërsa BDI-ja rreth 11 mijë sosh;
në vendvotime të caktuara në të cilat votuesit kanë qenë kryesisht shqiptarë, BDI-ja ka marrë më pak vota se LSDM-ja;
thuhet se rreth 50 mijë shqiptarë kanë votuar për LSDM-në (sipas disa të dhënave, ky numër arrin madje deri në 70 mijë);
populli shqiptar në këto zgjedhje ka marrë 6-7 deputetë më pak se që i ka pasur dikur.

* * *

BDI-ja dhe PDSH-ja, por sidomos kjo e para, janë fajtorë dhe përgjegjës që një pjesë e elektoratit shqiptar kanë votuar për Zaevin. Dy partitë e vjetra shqiptare janë fajtore dhe përgjegjëse për defaktorizimin e faktorit politik shqiptar.

Në hapësirën politike shqiptare, nuk çon peshë politike, as ideologjike asnjë subjekt politik shqiptar. Me fjalë të tjera, nuk çojnë peshë politike apo ideologjike, as partitë e vjetruara – BDI-ja dhe PDSH-ja, e as ato të rejat – Lëvizja Besa (Rilindja me Besë) apo LR-PDSH-ja (Aleanca për Shqiptarët).

Njehsimet matematikore që ndërlidhen me krijimin e qeverisë dhe me mundësinë që faktori politik shqiptar t’i kushtëzojë partitë sllavo-maqedonase, nuk dëshmojnë për vlerën politike apo ideologjike të faktorit politik shqiptar.

Me një fjalë, në hapësirën politike shqiptare në Maqedoni, nuk ka as pozitë politike e ideologjike dhe as opozitë politike dhe ideologjike. Nuk mund të kesh pesë deputetë, tre deputetë apo dy sish dhe të thuash: unë jam opozitë.

BDI-ja nuk mund të pretendojë të jetë në pozitë, për arsye se është e rrënuar, e kompromentuar, e diskredituar dhe pa kredibilitet. Deri më tani, ajo i ka fituar zgjedhjet vetëm për shkak se nuk ka pasur oponent politik serioz.

PDSH-ja, përfundimisht shkon në histori. Ajo e përjetoi sindromën e PPD-së. Kreu i kësaj partie duhej të reformohej qysh në kongresin e partisë. Sikur të reformohej me kohë, nuk do të kishte lindur fraksioni LR-PDSH. Partitë politike nuk janë pronë private e individëve apo e liderit partiak. Partia politike që shndërrohet në pronë të liderit partiak apo të një grupi të ngushtë individësh, rënien e ka të pashmangshme.

Hapësira politike shqiptare në Maqedoni nuk ka nevojë për katër subjekte politike. Mjaftojnë vetëm dy të tillë.

* * *

BDI-ja dhe PDSH-ja, e sidomos kjo e para, duhet ta dinë se politika kombëtare moderne nuk bëhet me patriotizëm folklorik. Dikur mitingjet dhe tubime e partive të vjetra shqiptare shoqëroheshin me këngë patriotike. Por, çerek shekulli pluralizëm politik, kërkon veprim politik bashkëkohor. Rinia shqiptare kërkon vizion politik, platformë politike, projekte ekonomike dhe program social. Këngët e Ilir Shaqirit, të Shkurte Fejzës apo të Violeta Kukaj – ka ku këndohen. Në asnjë vend demokratik, fushata parazgjedhore nuk bëhet me retorikë të stilit: “Qerpiku nuk na dridhet; Kemi shembur perandori; kemi krijuar tri ushtri, UÇK, UÇK…”. Në fushata parazgjedhore promovohen dhe afirmohen programe politike, ekonomike dhe sociale konkrete dhe jo retorika e sipërthënë.

BDI-ja, dhe jo partitë e reja (Lëvizja Besa dhe LR-PDSH-ja), është fajtore:

për shkapërderdhjen e votës shqiptare; dhe
për votimin e LSDM-së nga një pjesë e elektoratit shqiptar;

Një pjesë e elektoratit shqiptar votuan për LSDM-në, për dy arsye:

e para, u zhgënjyen me politikën e deritashme të BDI-së dhe të PDSH-së, e sidomos të BDI-së;
e dyta, programi politik, ekonomik dhe social i LSDM-së, për një pjesë të elektoratit shqiptar ka qenë i pranueshëm.

BDI-ja mban përgjegjësi ngase:

që nga themelimi i saj, deri më sot, nuk u reformua;
në të mbizotërojnë individë me njohuri politike dhe ekonomike të kufizuara;
në të mungojnë njerëz me potencial intelektual të duhur;
në të mungojnë njerëz me njohuri të duhur nga historia;
në të sundojnë njerëz që nuk i njohin sa duhet problemet sociale të shoqërisë shqiptare;
në të nuk përfillen sa duhet individët që kanë ide dhe ideale;
në të mungojnë idealistët.

Faktori politik shqiptar, i mbyllur për inteligjencien dhe për të rinjtë e arsimuar, kaloi në vetizolim. I izoluar, ai e shpërfilli me arrogancë dhe megalomani kritikën politike, madje edhe atë konstruktive.

Injorantët dhe mendjet mediokre kanë synim vetëm pushtetin, për ta përdorur atë për interesa personalë dhe meskinë. Të tillët nuk kanë vizione politike, ekonomike, as sociale. Programet politike, ekonomike dhe sociale nuk krijohen dhjetë ditë para zgjedhjeve. Pa dituri dhe pa idealistë, nuk është zgjidhur asnjë çështje kombëtare në histori. Idealizëm nuk janë veturat e shtrenjta, udhëtimet nëpër botë, drekat dhe darkat, shtëpitë luksoze dhe ndërtesat shumëkatëshe – të gjitha këto, në kurriz të këtij populli.

Shqiptarët në Maqedoni kanë vetëdije kombëtare. Kanë dhe kulturë politike.

Atë që BDI-ja e premtoi gjatë fushatës parazgjedhore, duhej ta kishte realizuar qysh në vitin 2004. Që atëherë kanë kaluar 12 vjet. Kjo paraqet një vonim historik të pafalshëm. Shqiptarëve, edhe pas çerekshekulli u duhet të merren me zyrtarizimin e gjuhës. Kjo është absurde. PPD-ja, PDSH-ja dhe BDI-ja, e sidomos BDI-ja duke e shndërruar skenën politike shqiptare në teatër beketian, i kanë vënë shqiptarët në pritje të pafund të Godosë.

Ka qenë strategji e faktorit politik sllavo-maqedonas që të punojnë e të veprojnë për komprometimin dhe diskreditimin e faktorit politik shqiptar. Kësisoj veproi Gligorovi ndaj PPD-së dhe e nxori nga skena politike. Të njëjtën u përpoq ta bënte edhe VMRO-ja ndaj BDI-së, d.m.th. ta zhveshë nga ideologjia kombëtare, ta komprometojë dhe ta diskreditojë para shqiptarëve, për ta nxjerrë më në fund nga skena politike, madje edhe nga historia.

Rënia e BDI-së, është pozitive për të. Kjo i mundëson asaj të riorganizohet dhe të reformohet. Reformimin nuk mund ta bëjnë klanet e harxhuara të saj. Shkaktarët e krizës – oportunistët, konformistët, poltronët, tregtarët e flamujve dhe demagogët, nuk mund të jenë pjesë e zgjidhjes së krizës.

BDI-ja nuk duhet të habitet me votimin e LSDM-së nga një pjesë e elektoratit shqiptar. Në kohën kur u themelua, ajo e promovonte konceptin qytetar të organizimit dhe të veprimit politik, duke themeluar degë dhe nëndegë partiake në pjesën lindore të Maqedonisë. Konceptin qytetar të shtetit, në dëm të konceptit etnik, e promovonin edhe disa nga funksionarët më të lartë të BDI-së.

Në vend të votës, partitë e vjetra duhej t’u kërkonin falje shqiptarëve. Dhe të mbanin përgjegjësi. Sot, pas çerekshekulli të pluralizmit politik, shqiptarët duhej të kishin industri, ekonomi, financa, infrastrukturë, rrugë moderne, perspektivë për të rinjtë.

Punësimet që i ka bërë BDI-ja nuk paraqesin zgjidhje të duhur për çështjen shqiptare. Çështja shqiptare, në radhë të parë është kauzë politike dhe jo çështje sociale. Dimensioni social i kësaj kauze është pasojë e moszgjidhjes së çështjes në dimensionin e saj politik. Partia që merret me punësime, shndërrohet në ent për punësim. Ajo atëherë zhvishet nga roli politik i saj. Të gjitha investimet e viteve të fundit, shkuan në Maqedoninë lindore, ndërkaq qytetet shqiptare u varfëruan.

Të kesh me vete 20 deputetë dhe të jesh inferiorë ndaj VMRO-së, është e pashpjegueshme. Kjo mbështetje pothuajse plebishitare e popullit shqiptar për BDI-në, nënkuptonte, jo privilegje, por përgjegjësi. Madje përgjegjësi historike.

Mëkati më i madh i BDI-së dhe i PDSH-së ka qenë koalicionimi i verbët me VMRO–në apo me VMRO-të. Kjo parti ka qenë dhe mbetet antishqiptare dhe ksenofobike, retrograde, anakronike dhe antihistorike, e vonuar dhe romantike, irracionale dhe destruktive. Janë këta që kërkonin vdekje për shqiptarët, dhoma gazi për shqiptarët. I quajtën edhe indianë. Edhe sot, në rrugët e Shkupit, përdorin ndaj shqiptarëve fjalë fyese, ofenduese dhe pezhorative. Çerek shekulli të pluralizmit politik dhe të demokracisë, VMRO-istët përdorin ndaj shqiptarëve gjuhën e urrejtjes, nuk njohin kurrfarë bashkëjetese me shqiptarët. Këta pandehin se ndodhemi në shekullin XIX.

Çerek shekulli, Uashingtoni dhe Brukseli kanë investuar në Maqedoni për përmirësimin e marrëdhënieve ndëretnike, për krijimin e një Maqedonie multietnike, por, ngjarjet e fundit flasin për të kundërtën. Antishqiptarizmi vjen nga nivelet më të larta të VMRO-së. Atëherë, për çfarë bashkëjetese mund të flitet në këtë mes?! Për çfarë bashkëqeverisjeje?! Populizmi i VMRO-së përjashton çdo bashkëjetesë me shqiptarët.

BDI-ja, duke e toleruar këtë vjellje vreri ndaj shqiptarëve, vë në dyshim:

luftën e 2001-shit;

Ushtrinë Çlirimtare Kombëtare; dhe

Marrëveshjen e Ohrit.

Askush nuk ka të drejtë, e aq më pak BDI-ja, ta zhvlerësojë luftën e 2001-shit dhe Ushtrinë Çlirimtare Kombëtare.

Maqedonia sot është në krizë të thellë politike, sa ishte dhe dje. Në thelbin e kësaj krize qëndrojnë:

shteti; dhe
çështja shqiptare.

Midis shtetit dhe çështjes shqiptare, Uashingtoni dhe Brukseli anojnë nga shteti. Me fjalë të tjera, faktori ndërkombëtar, në radhë të parë synon konsolidimin dhe stabilizimin e shtetit. Kjo s’bëhet dot me politikë të vjetruar. Politika e vjetruar vë në dyshim edhe sovranitetin e shtetit dhe shpie në destabilizimin e rajonit.

Zgjidhjen e kërkesave të shqiptarëve ndërkaq, Uashingtoni dhe Brukseli e shohin në këtë çast, jo si një agjendë e veçantë, por si pjesë përbërëse e konsolidimit dhe e stabilizimit të shtetit, të zhytur në krizë. Mostejkalimi i krizës shpie në hon, në humnerë, në greminë. Kjo paraqet vonim historik për Maqedoninë.

Çështja shqiptare në Maqedoni nuk është çështje e kushtëzimit të partive sllavo-maqedonase – VMRO-së apo LSDM-së. Kauza shqiptare është çështje e marrëveshjes historike parimore midis dy popujve – shqiptarëve dhe sllavo-maqedonasve, midis faktorit politik shqiptar, në një anë dhe faktorit politik sllavo-maqedonas, në anën tjetër.

Forcat antihistorike në Maqedoni të kryesuara nga VMRO-ja dhe lideri i saj Nikolla Gruevski, trimërohen nga Moska dhe nga Putini.

Politika e BDI-së dhe e PDSH-së, sidomos e BDI-së, ka kohë që shënon devijim. Çështja shqiptare nuk është arritje interesash konjukturale, por sendërtim i interesit të përgjithshëm. Këtë devijim të faktorit politik shqiptar në Maqedoni, nuk janë angazhuar ta parandalojnë as qendrat politike shqiptare të vendosjes – Tirana dhe Prishtina.

PJETËR BOGDANI – VITI I LINDJES

May 23, 2016 by dgreca

Nga Xhelal Zejneli/

Para ca ditësh është vendosur në Shkup përmendorja e Pjetër Bogdanit, shkrimtarit më të shquar të letërsisë shqiptare të vjetër.

Në pllakën e saj shkruan se ai ka lindur në vitin 1630, ndërsa ka vdekur më 1686. Për vitin e lindjes, përkatësisht të vdekjes të autorit të Çetës së profetëve (Cuneus prophetarum, Padovë, 1685), të rishtypur në Venedik më 1691 dhe 1702, ka shënime të ndryshme. Në Fjalorin enciklopedik shqiptar, Tiranë 1985, botim i Akademisë së Shkencave të RPSSH, për vitin e lindjes dhe të vdekjes së P. Bogdanit, në faqet 106-107 shkruan: “rreth 1625-1689”. Autor i zërit për P. Bogdanin është gjuhëtari, profesori, akademiku Mahir Domi (1915-2000).

Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 2008, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, në faqen 271 jepen të njëjtat të dhëna: “rreth 1625-1689”. Siç shihet, zëri i M. Domit, në fjalorin e ri, është mbartur nga fjalori paraprak.

Në Historinë e letërsisë shqiptare, Tiranë 1983, botimi i Akademisë së Shkencave të RPS të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, të hartuar nga një grup autorësh, nën drejtimin e Prof. Dhimitër Shuteriqit, në faqen 41 shkruan: “rreth 1625-89”.

Shihet qartë se tri të dhënat e sipërthëna rrjedhin nga i njëjti burim.

Në Leksikonin e shkrimtarëve shqiptarë të autorit Hasan Hasani, Prishtinë 1994, në faqen 44 shkruan: “rreth 1625-1689”.

Ndërkaq, në Historinë e letërsisë shqiptare të Robert Elsies, Tiranë-Pejë, 1997, për shkrimtarin e fundit dhe dukshëm më origjinalin të letërsisë së hershme shqiptare, në faqen 52 shkruan “Pjetër Bogdani (rreth 1630-1689)”.

Sipas Elsies, studime më të plota për Bogdanin, deri më sot janë kryer nga studiuesi arbëresh Mateu Shembra (Mateo Sciambra, 1914-1967) në vitin 1965 dhe nga Ibrahim Rugova në vitin 1982.

Elsie thotë se me veprën dhe jetën e Bogdanit janë marrë edhe linguisti gjerman, specialist i gjuhëve ballkanike Gustav Vajgand (G. Weigand, 1860-1930), në vitin 1927; historiani dhe latinisti i lindur në Shkodër Injac Zamputi (1910-1998) në vitin 1954 dhe në vitin 1963; studiuesi Vili Kamsi në vitin 1962; gjuhëtari dhe albanologu Selman Riza (1909-1988) në vitin 1965; Rexhepagiqi në vitn 1966; Zija Xholi në vitin 1986; njëri ndër themeluesit e bibliotekës françeskane në Shkodër – At Jak Marlekaj (1906-2003) në vitin 1989; Dhimitër Shuteriqi në vitin 1989; studiuesja Odete Marke (Odette Marquet) në vitin 1989 dhe 1991; Androkli Kostallari në vitin 1991, Aurel Plasari në vitin 1994; profesori i gjuhës dhe i letërsisë shqipe pranë Universitetit Oriental në Napoli Italo Konstante Fortino në vitin 1995 dhe Prof. Shefik Osmani (1923-) në vitin 1996.

Fakte të reja mbi humanistin e madh, të nxjerra nga arkivi i Propaganda Fides në Romë, Marlekaj na jep në veprën tij “Pjetër Bogdani e Shqipnia e kohës së tij”.

Të dhëna për Bogdanin, të marra nga arkivi i Kongregatës “de Propaganda Fide” si dhe nga arkivat sekretë të Vatikanit, na jep studiuesja Odete Marke në veprën “Pjetër Bogdani – letra dhe dokumente”.

Në librin e vet Historia e letërsisë shqiptare, të përmendur më lartë, në faqen 52, në fusnotë, autori Robert Elsie, thotë:

“Disa autorë pëlqejnë ta datojnë vitin e lindjes 1625, por megjithatë viti 1630 ka më shumë të ngjarë”.

Nga sa më sipër del se ndajfolja “rreth”, e përdorur në katër e veprat e sipërpërmendura, dëshmon se viti i lindjes i Pjetër Bogdanit, nuk dihet saktësisht nga studiuesit e veprës dhe të jetëshkrimit të tij.

Në librin Çeta e profetëve (I) të Pjetër Bogdanit, Rilindja, Prishtinë 1989, botuar me rastin e 300 vjetorit të vdekjes së tij, me transliterimin në gjuhën e sotme shqipe, me përkthimet dhe me parathënien e Dr. Engjëll Sedajt, me redaktimin krahasues të transliterimit në gjuhën e sotme të bërë nga Dr. Ibrahim Rugova, në faqen 12 shkruan:

“P. Bogdani u lind në Gur të Hasit në vitin 1630”.

Kjo fjali përfundon me një fusnotë, sqarimi i së cilës jepet në faqen 530 dhe ka këtë përmbajtje:

“Meqenëse ne sot nuk disponojmë me dokument të pagëzimit përkitazi me ditëlindjen e tij, në disa histori të letërsisë shqiptare, si vit i lindjes është shënuar viti 1625, ashtu siç kishte menduar I. Zamputi. Këtë datë e gjejmë edhe në Historia e popullit shqiptar, I, Prishtinë, 1968, p. 351, kurse te Guiseppe Ferrari Storia della letteratura albanese, vol. I, Bari, 1978) shënohet viti 1624”.

Nga sa më sipër del se për vitin e lindjes të Pjetër Bogdanit ka tre burime. Sipas njërit prej tyre, i marrë nga Injac Zamputi, ai ka lindur më 1625. Sipas një burimi tjetër, ky atdhetar i madh i kombit, ka lindur më 1630, ndërsa sipas një burimi të tretë, ai paska lindur më 1624.

Lindja e tij në vitin 1625, figuron kryesisht në fjalorët enciklopedikë dhe në tekstet shkollore apo universitare në Shqipëri.

Por, sipas disa studiuesve, viti më i saktë i lindjes së tij duhet të jetë viti 1630.

Duke qenë se burime të sakta rreth vitit të lindjes së tij nuk ekzistojnë, prandaj studiuesit, para vitit të lindjes, e përdorin ndajfoljen “rreth”.

Sa i përket vitit të vdekjes, të gjitha burimet përputhen se Pjetër Bogdani ka vdekur në Prishtinë në vitin 1689.

Në përmendoren e kësaj figure vigane të kombit, të vendosur në Shkup para ca ditësh, viti i lindjes së tij mbase nuk mund të kontestohet në mënyrë të argumentuar, mirëpo viti i vdekjes së tij, 1686, është gabim, ngase nuk përputhet me asnjë burim të jetëshkrimit të Pjetër Bogdanit – të njohur deri më tani.

Është mirë që ekspertët e fushës përkatëse – skulptorët të ndërhyjnë në mënyrë profesionale në funksion të shmangies së gabimit në pllakën e përmendores së tij në Shkup.