Archives for August 2014

NGA VEPROR HASANI/
Pandeli Sotiri, theror i Mësonjëtores për shpëtimin e Korçës nga helenizimi
Nga Vepror Hasani
Pandeli Sotiri nuk e dinte që gruaja e tij do t’i përgatiste kurthin e vdekjes. Edhe sikur këtë gjë t’ia thoshte dikush tjetër, “ Pandeli ki kujdes nga jot’shoqe”, nuk kishte për ta besuar. Ai nuk kishte dyshuar kurrë te gruaja e vet. Mbi të gjitha e donte. Edhe ajo, sa herë që gjente rastin, nuk rrinte pa ia shprehur dashurinë e saj. Kur Pandeli Sotiri i tha se së shpejti do të të linte Stambollin dhe të nisej për në Korçë për të hapur Mësonjëtoren e parë shqipe, ajo nuk u shpreh kundër, edhe pse ishte mbesa e një prej dhespotëve të kishës ortodokse greke, e rritur në Fanar. (Ideja për vrasjen e të shoqit do t’i lindte më vonë.) Ajo vetëm kishte pyetur: “Pse në Korçë?” Pandeli Sotiri ishte nga fshati Selckë i Lunxhit ntë Gjirokastrës. U lind në vitin 1843. Studioi në shkollën Normale greke të Qestoratit. Aty pati fatin të mësonte edhe gjuhën shqipe nga mësuesi i madh, Koto Hoxhi. Pas vrasjes së prindërve, i ndihmuar nga të afërmit, Pandeliu u nisdrejt Austrisë. Studioi për mjeksi në Vjenë. Aty nga viti 1870, kur ishte rreth 27 vjeç, shkoi në Stamboll. Në këtë këtë qytet të madh e të zhurmshëm, ku Porta e Lartë dhe Patriarkana mbretëronin herë si dy motra dhe herë si dy rivale, mjeku i ardhshëm do të njihej me gruan e tij. Tashmë ishte 44 vjeç. Kishin vite që ishin martuar, por ende nuk e kishin një fëmijë. Githçka do të dukej normale, nëse ai do të nisej për në Gjirokastër, kurse Pandeliu së shpejti do të udhëtonte dejt Korçës.
Pse në Korçë?
Një shkollë shqipe mund të hapej edhe në Gjirokastër, edhe në Përmet, madje edhe në Elbasan a diku tjetër, por më shumë se në çdo qytet tjetër, Korça po humbiste njerëzit e vet dhe këtë gjë Pandeli Sotiri e dinte mirë. Propaganda greko-fanariote po shndërronte në grek çdo ortodoks të këtij qyteti; çdo ditë helmonte shpirtin e fëmijëvë që ndiqnin shkollat greke, ndaj atij i duhej të nxitonte pikërisht drejt këtij qyteti. Shqiptarët po rrezikonin të humbisnin një nga qytet më të rëndësishme të vilajtetit të Manastirit dhe nëse humbisnin Korçën do të humbisnin edhe një sërë qytetesh të tjera. Një mundësi e tillë e tmerronte Pandeli Sotirin, madje gjithë shqiptarët. Humbja e këtij qyteti duhej të ndalohej me çdo kusht. “Vetëm në qytetin e Korçës, në vitet 80 të shek. XIX, kishte 3 shkolla në gjuhën turke, 4 shkolla në gjuhën greke, ndër këto një gjysmë gjimnaz, një shkollë fillore vllahe (themeluar më 1885) dhe një bullgare (themeluar më 1891). Me anën e shkollës në gjuhën greke, të kishës dhe klerit grek e grekoman në popullsinë ortodokse të Korçës prej kohësh përhapej greqishtja dhe propogandoheshin politika dhe ideologjia panhelenistike greke. Megjithse propaganda dhe politika greke nuk kishin mundur t’ia arrinin qëllimit final – helenizimit të plotë të kësaj popullsie, efektet e saj ndjeheshin në shtresa të ndryshme të popullsisë ortodokse shqiptare si në borgjezinë e pasur ortodokse e cila lidhej edhe me interesat ekonomike me Greqinë, në klerin vëndës, në një pjesë të intelektualve të arsimuar në shkollat greke të Shqipërisë dhe të Greqisë dhe në ndonjë pjesë të shtresës së ulët të popullsisë së paditur dhe të trullosur nga idologjia fetare fanariote”. (“Shkollat e para kombëtare shqipe”, Hysni Myzyri,Tiranë 1973, f. 43)
Vetëm 1/4 e ortodoksve
Gjendja në Korçë ishte kritike. “Prej të krishterëvet, një e katërta pa dyshim janë shqiptarë të vërtetë. Edhe në mest të këtyre kartë-këmbyerja bënetë më shumë shqip.”, Kështu i shkruante konsulli austro-hungarez i Manastirit, ministrit të Jashtëm në Vjenë më 1901. Sipas këtij raporti, klerikët grekë kishin gëlltitur ¾ e ortodokësve të Korçës. “Zgjedhja e Korçës si qendër e përhapjes së shkrimit dhe shkollës shqipe diktohej pra nga arsye ekonomike dhe shoqërore – si një qytet i zhvilluar në Shqipërinë e Jugut – nga arsyet politike që ishte rrahur shumë nga propaganda e Athinës dhe e Fanarit dhe synohej të shndërrohej në një bazë për zgjerimin e politikës aneksioniste greke në të gjithë popullsinë ortodokse të Shqipërisë, si edhe nga një farë tradite që ishte krijuar tashmë në këtë krahinë në fushën kombëtare”. (“Shkollat e para kombëtare shqipe”, Hysni Myzyri, Tiranë 1973, f. 44) E vetmja siguri ishte e lidhur me faktin se Korça rrethohej së paku nga 100.000 banorë të krahinës që e urrenin politikën aneksioniste të Greqisë. Megjithatë Pandeli Sotiri duhej të nisej drejt Korçës.
Thimi Marko
Pandeli Sotiri nuk kishte asnjë dyshim; në Korçë nuk do ta kishte aspak të lehtë. Me të mbërritur atje do të nisnin edhe përgatitjet për vdekjen e tij. (Vdekjet e parapërgatitura janë gjithmonë të frikshme). Por ai nuk e kishte menduar kurrë që njerëzve që i dëshironin vdekjen do t’u bashkohej edhe gruaja e tij. Të tilla intriga dinin të thurnin vetëm agjentët e Athinës dhe klerikët e Patriarkanës. Ata nuk do t’i toleronin kurrë ndërhyrjet e shqiptarëve në Korçë. Ajo tashmë ishte e tyre. U ishin dashur kohë e vite për t’ia mbërritur kësaj dite. E kishte provuar këtë edhe Thimi Marko, anëtar i shoqërisë së Bukureshtit dhe u bind për gjendjen që ekzistonte në Korçë. Një vit më parë, në pranverën e vitit 1886, ai u nis për atje. Do të merrte takim me pleqësinë e Mitropolisë (dhimogjerondinë). Për këtë iniciativë ishte marrë edhe mendimi i Sami dhe Naim Frashërit, sepse hapi që do të hidhej duhej të ishte i menduar mirë. U mendua të shfrytëzohej edhe autoriteti i Anastas Lakçes, njërit nga njerëzit më të pasur të shqiptarëve të Rumanisë. Kur mbërriti në Korçë, me t’u gjendur përballë dhimogjerondëve u tha që vinte në emër të të gjithë shqiptarëve brenda dhe jashtë vendit, me kërkesën që Mitropolia të pranonte përdorimin e gjuhës shqipe dhe të librave shqip edhe në shkollat greke dhe në kishë. Dhe pas kësaj ai priti të shihte reagimin e tyre. Pa se dhimogjerondët kishin mbetur syhapur, të ngrirë, të habitur, madje nuk po u besonin dot as veshëve nëse kishin qenë të vërteta ato që kishin dëgjuar nga goja e Thimi Markos. Të ishte çmendur vallë ky njeri? Ajo që kishin dëgjuar kishte qenë një gjëmim në qiell të hapur. Si mund të bëhej një kërkesë e tillë!
Në lojë me kartën e Anastas Lakçes
Thimi Marko kuptoi se po gjendej para një muri që nuk mund të çahej. Si ndenji një çast i heshtur, u tha se ishte i autorizuar edhe nga Anastas Avramidh Lakçe. Dhimogjerondët përsëri mbetën të shtangur. Mbase kësaj radhe edhe më shumë. Nuk donin të besonin që Thimi Marko kishte autorizimin e Lakçes. Nisën ta vështronin me dyshim. Për ta, Thimi Marko po mashtronte. Heshtjen e prishi sërish Marko, nxori një letër nga xhepi dhe e zgjati drejt tyre. Letra ishte shkruar nga vetë dora e Anastas Avramidh Lakçe. E njihnin shkrimin e tij. Lakçe ishte një nga më të pasurit e shqiptarve te Bukureshtit, Mitropolia merrte gjithnjë fonde prej tij për kishën dhe shkollat greke. Të ktheje mbrapsht fjalën e Lakçes do të thoshte të humbisje shumë. Askush prej dhimogjerondëve nuk dinte ç’qëndrim të mbante. Lakçe në letrën e tij shkruante: “…Interesi e donte që të futej gjuha shqipe në shkollat e komunitetit të Korçës që të mësohej nga çunat e vajzat.” (Nuçi Naçi: “Shkolla shqipe në Korçë”, në “Dituria” vëll II, nr. 5, viti 1927, fq. 166). Palët gjendeshin në një pikë kritike. Pleqëisa mund të votonte “pro” edhe për hir të Lakçes. Pritej përgjigjja. Një fjalë e vetme mund të sillte humbjen ose fitoren, ose diçka që s’ishte as humbje, as fitore
Vani Cico Kosturi
Kur Thimi Marko ende shpresonte, gjithçka u përmbys krejt pa pritur. Foli dhespoti i Korçës, Filotheos. Sipas tij, gjithë bota duhej të fliste greqisht, mësimi i gjuhës shqipe ishte mallkim! Shqipen nuk e kuptonte as Zoti! Por që edhe Lakçe të mos ndihej i fyer, u gjet një përgjigje që nuk thoshte asgjë. Sipas tyre, për këtë kërkesë duhej pyetur Patriarkana e Stambollit. Patriarkana tha se duhej pyetur Silogu i Madh. Silogu tha se duhej pyetur Porta e Lartë. Porta tha se kjo ishte kompetencë e Patrirakanës e gjithçka mbeti në një rreth vicios. Thimi Markos iu dha një përgjigje me shkrim ku thuhej: “…Një kërkesë e tillë nuk rridhte nga dëshira e popullit, po nga disa njerëz të blerë prej propagandës austriake e nga disa protestantë.” (“Dituria”, vëll. II, nr. 5, viti 1927, fq. 166).Sigurisht, për Thimi Markon përgjigjja nuk kishte qenë edhe kaq e papritur. Në vitin 1885, Nikolla Naço, anëtar i shoqërisë “Drita”, kishte shkuar katër herë në Stamboll, ku kësaj të fundit i bëri të ditur se Patriarkana po përpiqej të bashkonte shqiptarët me Geqinë dhe po cënonte interesat e Perandorisë, ndaj kërkohej që në kishat dhe shkollat greke të hynte gjuha shqipe, por përgjigjja që mori ishte negative. Megjithatë Thimi Marko arriti të bënte diçka: Vani Cico Kosturi dhe disa mbështesë të tij, braktisën mbledhjen e dhimogjerondëve të revoltuar. Muri i dhimogjerondëve pësoi çarje. Që nga ajo ditë Vani Cico Kosturi mbështeti gjuhën shqipe. Megjithatë, shumë shpejt u mësua se Anastas Lakçe i kishte braktisur shqiptarët e Rumanisë dhe u ishte bashkuar grekomanëve. Ndërsa Thimi Marko një vit më vonë do t’u shkruante shokëve në Bukuresht: “ Unë këtu (në Korçë) gjendem në shumë brenga. E para është që unë nuk rri nat’ e ditë, dyke përkujdesur për të shenjtëruarën punë… që të vihet në udhë (çështja e shkollës shqipe); e dyta jam në pa rehat se grekomanët këtu më lëftojnë shumë, dhe unë dua dua t’u qëndroj kundër gjer sa t’u thyhet qafa…”(V. Dodani “Memoriet”, fq 37: Letër e Thimi Markos dërguar nga Korça Visar Dodanit në Bukuresht më 3 shkurt 1887) Të gjitha këto Pandeli Sotiri i dinte, por ai ishte i vendosur të shkonte në Korçë. Pandeliu do të nisej bashkë me të vëllanë, ky i fundit do të çelte shkollën shqipe në Pogradec.

Mësonjëtorja e parë shqipe
Pas disa ditësh, Pandeli Sotiri bashkë me vëllanë e tij Kostandinin (Koço ose Koto, siç e thërrisnin shkurt), u nisën për në Shqipëri. Më 7 mars 1887, Pandeliu çeli në qytetin e Korçës, mësonjëtoren e parë shqipe. Pandeliu nuk po u besonte dot syve, kur pa që fëmijët e vegjël po vinin drejt shkollës, varg njëri pas tjetrit. U bënë gjithsej 35 nxënës. Kishin ardhur të shoqëruar nga prindërit e tyre; kush me nënën e vet e kush me t’atin. Shkolla ishte çelur si për fëmijët myslimanë ashtu sikurse dhe për ortodoksët. Ishte herë e parë që në të njëjtën bankë do të uleshin bashkë një mysliman me një të krishter, një i pasur me një të varfër, një i ardhur nga fshati me një nga qyteti. Bashkë do të uleshin edhe një djalë me një vajzë, sepse, deri sa u hap shkolla e vashave edhe çupat frekuentuan mësonjëtoren e parë shqipe. Kurrë më parë nuk kishte ndodhur kështu. Deri atë ditë, njëri kishte mësuar greqisht e tjetri turqisht. Edhe varrezat i kishin të ndara. Edhe kafenetë i kishin më vete. Edhe vendbanimin nuk e kishin të njëjtë; ortodoksët jetonin më të djathtë të lumit në fshatin Peskëpi, ose siç u quajt më vonë Varosh, ndërsa myslimanët në “Kasaba”, (qyteti i Korçës). Në këtë shkollë nuk do të mësonin shkrim e këndim në gjuhën shqipe vetëm të vegjëlit, por edhe të rriturit. Kjo ditë e shënuar po i bënte të gjithë bashkë në një festë që do të mbetej e paharrueshme. Nuk piptinte asgjë. Dëgjoheshin vetëm fjalët e tij. Kishte ardhur aty gjithë Korça. Megjithatë herë pas herë, rreth shkollës viheshin re lëvizje të dyshimta. Klerikët e kishës kishin nisur të thurnin plane të errta për vdekjen e Pandeli Sotirit.
Vetëm tre mëmëdhetarë…
Si ia kishin mbërritur shqiptarët kësaj dite të madhe? Mëmdhetarve u ishte dashur të sakrifikonin për vite të tëra me radhë.Gjithkujt i dukej e pabesueshme. Të ishte vallë e vërtetë? Të gjithë mëmëdhetarët ishin aty. Megjithatë kjo madhështi jepet pak a shumë kështu: “Me përpjekjet e këtyre shoqërive sëlargu (shoqërisë së Stambollit dhe të Bukureshtit – shënimi ynë) dhe të patriotëve Thimi Marko, Orhan Pojani dhe Vani Cico Kosturi… u çel shkolla në ndërtesën e dhuruar prej vëllazërisë Kristaq Terpo…”. (“Petro Nini Luarasi”, përgatitur nga prof Alfred Uçi, f. 40). Kjo frazeologji e përmendur më sipër, përsëritet si në kor në të gjitha librat e botuara në kohën e diktaturës. Treshja Thimi Marko, Orhan Pojani, Vani Cico Kosturi nuk është gjë tjetër veçse një shpikje e asaj kohe. Ajo pati vetëm një qëllim: të mos lejonte të përmendej asnjë emër tjetër, pasi ata që kontribuan për çeljen e mësonjëtores së parë shqipe në Korçë, vinin kryesisht nga shtresat e pasura. Kërkohej me çdo kusht harresa e familjeve të mëdha. Mbi të gjitha kërkohej vdekja e kohërave të mëdha që sollën mësonjëtoren. Lavdia duhet të fillonte nga nëntori i vitit 1941. Ndaj sa herë lexon libra të kësaj periudhe, që flasin për mësonjëtoren, ndihesh sikur udhëton përmes një shkretëtërirë të pafundme.
Të harruarit
Sigurisht, treshja e përmendur më sipër nuk mungoi. Por, pa asnjë dyshim, nuk mund të rrinin pa ardhur aty anëtarët e Komitetit të Fshehtë që ishte krijuar në Korçë një vit para çeljes së mësonjëtores. Do të ishin aty edhe ata që pak muaj më vonë nga çelja e mësonjëtores krijuan shoqërinë “Mesimi Shqip”. Në krye të saj u vu Alo Dishnica. Ishin të gjithë mbështetësit e shkollës shqipe dhe të Orhan Pojanit, të cilët u bënë iniciatorët e krijimit të shoqërisë “Dituria Shqip”. Drejtuesit e kësaj shoqërie ishin: kryetar nderi, Ymer bej, kryetar Orhan Pojani, arkëtar Idhomene Kosturi; pleq: Thomaq Eqimi, Qani bej Dishnica, Hafëz Ali (Korça), Çikozi Miçe, Ismail bej (Leskoviku) Tefik efendi (Panariti) (Gazeta “Korça”, e enjte, 26 vjesht’ e III-të 1909). Te shoqëria “Përparimi”, gjejmë këta mëmdhetarë: “…Kryetar zoti Orhan Pojani, nënkryetar z. S.Karoli, këshillonjës: Behar Hafiz Ali, Sami Pojani, shkronjës z. Mihallaq Gramenoja. (Gazeta “Korça”, 21 vjesht’ e I-rë 1909). Edhe pas 25 vjetësh (1887-1912), përpjekjet për shkollën shqipe vijojnë. Në vitin 1912 u krijua “Shoqëria shkollore”. “Anëtarët me vota të fshehta u zgjodhë këta zotërinj: Kryesonjës, Karaman beu, Stavre P. Taçi arkëtar, dhe këshillonjës: Faik Emin, Muharrem Rexhep, Nikolla Rodhe; Koço Grameno shkronjës, edhe Hasan Shaqir, Thoma Avrami edhe Vasil Ilias Kole kontrollorë (Gazeta “Koha”, e shtunë, 22 vjesht’ e I-rë 1912). Kjo shoqëri nuk e pati jetën të gjatë, pasi drejtuesi i saj, braktisi shoqërinë dhe mori armët. Pas kësaj, shoqëria u drejtua nga këta mëmëdhetarë: “Kryetar, Orhan bej Pojani, Islam bej Këlcyra, Mina Frashëri, Abedin efendi Tuxhari, Stavre Karole, Riza efendi Dërsniku, Idhomene Kosturi dhe Andrea N. Katundi. (Gazeta “Koha” e shtunë, 22 vjsht’ e I-rë 1912) Që të gjithë mëmdhetarët e përmendur më sipër, por edhe shumë të tjerë që ne ende nuk i dimë, i dhanë jetë shkollës shqipe në Korçë.
Mësim dhe libra falas
Gjithsesi, çelja e shkollës ishte një çudi e madhe. Tashmë edhe shqiptarët kishin mësonjëtoren e tyre. “Shkolla e Korçës në fillim kishte katër klasë, përveç klasës përgatitore… Lëndët kryesore që do të zhvilloheshin ishin: shkrim dhe këndimi shqip, gramatika e gjuhës shqipe. historia, gjeografia, arithmetika, mësimi i natyrës etj…”. “Nxënësve, librat u jepeshin pa të holla dhe të varfërve u jepeshin edhe fletore shkrimi, pena, lapsa e ndonjëherë edhe këpucë ose opinga”. (“Shkollat e para kombëtare shqipe”, Hysni Myzyri, f.87, Tiranë 1973) Mësimi jepej falas. Megjithatë fillimisht u përdorën dërrasa e zezë dhe pllakat, sepse pati vështirësi edhe në tekste. Me qenë se mësonjëtorja u çel në mars, viti i parë shkollor 1886-1887 do të ishte i shkurtër, vetëm tre muaj. Pandeli Sotiri mbeti për një farë kohe mësonjës i vetëm i shkollës. Pak kohë më vonë erdhi Ibrahim Efendiu, si mësonjës i gjuhës turke. Në muajin maj erdhi Thanas Sina nga Postenani i Leskovikut, si ndihmës i Pandeli Sotirit dhe si mësues i gjuhës greke. Në mësonjëtore u fut edhe gjuha frënge. Tashmë përveç gjuhës shqipe, Pandeli Sotiri do të jepte edhe frëngjishten të cilët e zotëronte mirë. Me vendosjen e gjuhës greke, në shkollën shqipe nisën të vinin edhe nxënës që deri atë ditë kishin frekuentuar shkollat greke. Pas kësaj numri i nxënësve po rritej, fëmijët po braktisnin shkollat e huaja e po ktheheshin te shkolla shqipe. “Me interes është fakti se shumica e këtyre nxënësve braktisën shkollat greke apo vllahe që ndiqnin deri atëherë dhe u regjistruan në shkollën shqipe. Nga një numur i kufizuar, rreth 35 nxënës që u regjistruan në fillim, në fund të vitit shkollor, d.m.th., pas tre muajve, arriti të kishte rreth 60 nxënës”.( “Shkollat e para kombëtare shqipe”, Hysni Myzyri, f.64, Tiranë 1973
Hapja e shkollave shqipe
Vetëm një javë më vonë, më 14 mars 1887, vëllai i Pandeli Sotirit, Koço Sotiri, çeli mësonjëtoren shqipe në Pogradec. Shkolla u mor në mbrojtje nga Kajo Babieni dhe Riza Minarolli. Ndini dhe Gjergji Gusho përgatitën çeljen e saj. Shkolla shqipe u çelën edhe në Ohër, në Rekë dhe në Treskë. Nisën përgatitjet në Elbasan, në Leskovik, në Ersekë etj. Në Polenë, në Luaras etj kishte filluar mësimi dhe shkrimi në gjuhën shqipe. Në një letër që i dërgohej nga Shqipëria “Fiamurit të Arbërit” në korrik 1887, thuhej, deri sot janë gjithsej gjashtë (shkolla). Në gusht të vitit 1887, me iniciativën e Petro Nini Luarasit në Ersekë u çel një shkollë shqipe private e cila vazhdoi dy vjet. Shkolla shqipe u hapën edhe në fshatrat e Vakëfit (zona e Panaritit). Përpjekje për çelje shkollash u bënë edhe në Berat, në Përmet, në Vlorë dhe në Gjirokastër, por për shkak të pengesave te shumta greko-turke nuk u bë e mundur çelja e tyre. Gazeta “Shqiptari” e Bukureshtit shkruante: “Të pakat tona shkolla shqipe, megjithë që gjenden në nisje, po zëri i tyre dëgjohet i fuqishëm për paravajtjen (përparimin). Kjo kohë e ëmbël, ky mëngjes kaq i bukur dhe i shkëlqyer u vret sytë ortodoksve dhe më tepër grekëve… Greku vë të gjitha të mbodhisurat mbi udhët të popullit shqiptar që të mos zhvillohet. Ay e di që po të zhvillohet shqiptari do të dalin… Istoritë në faqe dhe atëherë do të humbasin të drejtat që kanë rrëmbyer” (Gazeta “Shqiptari” e Bukureshtit, viti I nr. 13, datë 14 janar 1889, fq.2)
Leja për shkollën shqipe
Pandeli Sotiri e ndjente veten me fat që leja për çeljen e Mësonjëtores shqipe ishte nxjerrë në emër të tij. Autoritet turke kishin vendosur qe leja për çeljen e shkollave shqipe mund t’u jepej vetëm të krishterëve, myslimanët dëshironin t’i mbanin jashtë lëvizjeve të tilla. Me sa duket kishte qenë e vështirë gjetja e një mësuesi ortodoks nga Korça. Të nënshtruar prej mitropolisë askush nuk guxonte të bëhej drejtor i një shkolle shqipe. Gjendja në Korçë ishte e vështirë. Kjo bëhet edhe më e kuptueshme nga një rrëfim i Nuçi Naçit. Kur Pandeli Sotiri u largua nga Korça, Petro Nini Luarasi erdhi në Korçë që të zinte vendin e tij. Petroja u ndal te një han: Ja çfarë rrëfen Nuçi Naçi: “Këtë vjet unë vinja në shkollën greke. Një ndajnatë-herë të një dite janari, zbriti në han të Kovit një kolonjar. Dyke u ngrohur pranë mangallës po i tregonte mikut të tij qëllimin e ardhjes. Do të bëhej drejtor në shkollën shqipe. Qe mbushur me idealizëm të flaktë. Dhe unë tek e dëgjonja, u mbusha me inat dhe s’durova dot; ç’më kishin thënë në shkollën greke kundër shqipes ja flaka fytyrës që të gjitha këtij njeriu, që po vinte mësonjës në shkollën shqipe. E shava sa munda – dhe mbarova. Ay heshti; po më parë se të shkonja, më pyeti: “A mendon se në ç’gjuhë me shave?” Ika, po më kapi pendesa. Pas pak kohe, u bëra nxnënës i Petros…” . Edhe ky rrëfim i shkurtër tregon se helmi i Patrirkanës kishte pikuar në çdo shpirt ortodoksi. Nga 6 drejtorët e parë të Mësonjëtores së parë shqipe, tre ishin ngja Gjirokastra: Pandeli Sotiri nga fshati Selckë, Janko Minxha, dhëndri i Koto Hoxhit nga fshati Qestorat dhe Kristqa Vaja nga Gjirokastra; një ishte leskoviqar, Thanas Sina nga Postenani; një ishte nga Kolonja, Petro Nini Luarasi nga fshati Luaras dhe vetëm një nga Korça, Nuçi Naçi.
Dhespoti, Filotheos shpall mallkimin
Po atë ditë që u hap mësonjëtorja dhe fëmijët e vegjël shkuan në shkollë, dhespoti i Korçës, Filotheos Kostandinidhis dhe priftërinjtë shpallën mallkimin e gjuhës shqipe. Ditët që do të vinin, për pandeli Sotirin do të bëheshin gjithnjë e më të vështira. Gruaja e tij kish filluar t’i kërkonte me ngulm që të linte Korçën dhe të kthehej sa më parë në Stamboll. Në krye të intrigave qëndronte Mitropoliti i Kosturit Grigori, pasardhës i Qirillit. Sipas tyre, pas mallkimeve të shpallura, një gjëmë e madhe kishte për të ndodhur. Qiejtë do të çaheshin dhe rrufetë do të shkreptinin. Vdekja do të rrëmbente çdo njeri që mësonte shqip. Shqipja ishte shpallur gjuhë e mallkuar. Më të vjetërit, besimtarë të zotit, mbetën të tmerruar. Prisnin të ndodhte hataja e madhe. U mallkua Pandeli Sotiri, u mallkuan mësonjësit e mësonjëtores së parë shqipe, u mallkuan kujdestarët e saj, u mallkuan prindërit që çuan fëmijët në shkollë dhe prapë dhespoti i Korçës ngrihej dhe ngrysej duke mallkuar me kryq në dorë. U dha urdhër që asnjë prift të mos shkelte tek familje që çonin fëmijët në shkollë. Asnjë ceremoni fetare nuk do të kishte për ta. As në pagëzime, as në kurorëzime dhe as në varrime nuk do të kishin praninë e Zotit (priftërinjve) Të vdekurit nuk do të varroseshin në varret e të krishterve. Mihal Grameno në kujtimet e tij shkruan: “Me t’u hapur kjo shkollë, dhespoti dhe të gjithë priftërinjtë mbanin “llogo” (fjalim) në kishë duke mallkuar ata që përkrahnin këtë shkollë si dhe gjuhën shqipe…”(AQSh, Fondi Mihal Grameno, dos. 1: Kujtimet e nënës sime nga Mihal grameno, fq.13 ). Gjuha shqipe ishte një tmerr për ta. Megjithatë Pandeli Sotiri vazhdonte t’u gëzohej fëmijëve që vazhdonin të vinin në shkollë. Do të kuptonin përfundimisht që nuk ishin grekë, por shqiptarë nga një fis i lashtë.

Lajmërohet Athina dhe Patriarkana
Dhespoti i Korçës nuk u mjafta me kaq vuri në dijeni edhe Athinën dhe Patriarkanën. Pandeli Sotiri duhej të zhdukej nga faqja e dheut.“Tepër të shqetësuar nga këto përparime të shpejta të lëvizjes kombëtare, Mitropolia dhe kisha greke lajmëruan të alarmuar Athinën dhe Patriarkanën e Stambollit për ato që ngjisnin në Korçë dhe sipas udhëzimeve filluan të kundërveprojnë. Patriarkana me anën e Mitropolitit të Korçës u dërgonte të krishterve ortodoksë letra “këshilluese” duke i porositur që të largoheshin sa më parë nga bashkëveprimi me myslimanët në çështjen e shkrimit shqip sepse gjoja detyrat e larta të fesë e ndalonin këtë gjë (!) Njëkohësisht prej Athine iu dërguan letra lajkatare parësisë ortodokse të Korçës duke i quajtur pjestarët e saj “patriotë grekë” dhe duke këshilluar të tërhiqeshin nga çdo shoqëri apo bashkëpunim me “otomanët” (d.m.th, shqiptarët myslimanë), që punonin në dobi të shkollës shqipe. Letrat shoqëroheshin edhe me dekorata “të çmuara”, të cilat iu shpërndanë gjithashtu krerëve të fuqishëm, korçarëve ortodoksë”.(S. Luarasi, “Petro Luarasi” – jeta dhe vepra, Tiranë, 1958, fq. 241 nga “mallkimi i shkronjave shqipe”). Priftërinjë kishin trokitur edhe te dera e shtëpisë ku banonte gruaja e Pandeli Sotirit. I çonin dhurata te kushtueshme dhe i kërkonin që Pandeli Sotiri të braktiste mësonjëtoren. Mallkimi nisi të jepte fryte. Shumë njerëz u tronditën. Zoti po i mallkonte. I gjendur mes kërcënimesh të shumta dhe intrigave të pafundme, Pandeli Sotiri u largua nga Mësonjëtorja dhe u nis drejt Stambollit. Ai nuk e dinte që po udhëtonte drejt vdekjes

Vrasja e Pandeli Sotirit
Sipas të gjitha gjasave Pandeli Sotiri u vra në vitin 1991.Ngjarjet e asaj kohe rrodhën kështu: Viti i parë shkollor (1887-1888) pati drejtor Pandeli Sotirin, mësues të turqishtes Ibrahim efendiun dhe për greqishten Thanas Sinën nga Postenani i Leskovikut. Viti i dytë mësimor (1888-1889) pati të njëjtin staf pedagogjik, por Pandeli Sotiri, për shkak të kërcënimeve u largua pa përfunduar viti shkollor, ndërsa Thanas Sina që zuri vendin e tij, dha dorëheqjen në përfundim të vitit mësimor. Të gjitha këto ndodhën për shkak të kërcënimeve. Viti i tretë mësimor (1889-1890), fillo me drejtor Petro Nini Luarasin, me mësuesin e turqishtes Belul Efendiun (avokat) dhe Kristo Karagjozin (Vodica), i cili u jepte mësim fëmijëvë të vegjël. Viti i katërt shkollor (1890-1891) u çel sërish me drejtor Petro Nini Luarasin, por me përfundimin e vitit shkollor edhe Luarasi u largua nga Mësonjëtorja dhe shkoi në Kolonjë. Edhe për Petron qëndrimi në Korçë ishte bërë i rrezikshëm. Mësonjëtorja e parë shqipe hyri në vitin e saj më të vështirë. Shkolla kishte mbetur pa drejtor. Askush nuk ishte i sigurtë nëse do të gjendej një tjetër. Dhespoti i Korçës më në fund ia kishte arritur qëllimit. “Një qëndrim të tërbuar antishqiptar mbajti dhespoti i Korçës, Filotheos Kostantinidhis nga Ksanthi, i cili sipas vlerësimit të një bashkëkohësi ishte “zbatues i denjë i direktivave greke… prototipi i njeriut më antipatik dhe më i neveritshëm që mund të imagjinohet – mbrojtës fanatik i interesave greke.”(AQSh, fondi i de Radës Dos. 54/2: Letër e Gjergomiles dërguar De Radës, origjinali dorëshkrim italisht pa datë, (rreth vitit 1887). Kështu vlerësohej ai nga patriotët shqiptarë. Përpjekjet e atdhetarëve për gjetjen e një drejtori duhet të kenë qenë të mëdha e të vështira. Të gjendur në këto rrethana, nuk përjashtohet mundësia mundësia që t’i jetë kërkuar ndihmë edhe Pandeli Sotirit, i cili do të jetë treguar i gatshëm, por Patriarkana dhe gruaja e Pandeli Sotirit nuk do ta lejonin kurrsesi rikthimin e tij në Korçë. Atë kohë ai jetonte në Selanik, por padyshim që shkonte edhe në Stamboll. Përpjekjet e patriotëve u bënë gjatë pushimeve të verës. Pikërisht në këtë kohë duhet të ketë ndodhur dhe vrasja e Pandeli Sotirit. Atë e hodhën nga kati i tretë i shtëpisë ku banonte në Stamboll
Sipas Nuçi Naçit
Në revistën “Dituria”, Nuçi Naçi shkruan: “Pandeli Sotiri kishte grua greke nga Fanari; ajo e shtërngojti të largoheshe së këtejmi (nga Korça) … Pandeli Sotiri u hoq nga Stambolli, ku pas ca kohësh gjeti vdekjen e tmerruar. E kishin flakur nga penxheret e shtëpisë trekatëshe, ku rrinte; thanë se këtë vdekje të tmerruar ia pregatiti e shoqja dhe i vjehri”, revista “Albania” e Brukselit, viti I-rë, shtesë e nr 8 të vitit 1897 fq. 143, pasi tregon për mënyrën e korruptimit që përdori kisha greke ndaj së shoqes së Pandeli Sotiri dhe për dhuratat e çmuara që ju bënë asaj, shton …: pas ca ditësh mësohej se i gjori Pandeli kishte rënë nga një dritare e katit të tretë të shtëpisë së tij dhe se në këtë rënie “aksidentale” ai kishte gjetuar vdekjen”; po këtë afirmojnë edhe revista “Illyria”, nr 52 shkurt 1936 dhe Nikolla Lako në zëri i Popullit dt 7 mars 1959 etj. Të dhënat e mësipërme e bëjnë të qartë se kush kanë qenë shkaktarët e vdekjes së parakohshme të Pandeli Sotirit. Përsa i përket vitit të vdekjes janë dhënë mendime të ndryshme, por më i pranueshëm duhet të jetë viti 1891”. Së fundi, për për vitin shkollor të radhës u gjet Janko Minxha, dhëndri i Koto Hoxhit nga fshati Qestorat i Gjirokastrës. Ai ishte njeri i studiuar, njihte mirë frëngjishten dhe turqishten. Kishte studiuar në shkollën sulltanie, veçse ishte i dhënë pas alkoolit, ndaj në përfundim të vitit shkollor u pushua. Pas tij erdhi Nuçi Naçi, i cili qëndroi deri në vitin 1895. Gjatë viteve 1895-1897 Mësonjëtorja e parë shqipe u drejtua përsëri nga një gjirokastrit, Thanas Vaja. Gjithsesi, Pandeli Sotiri do të mbahet mend për çeljen e Mësonjëtores së parë shqipe në Shqipëri, theror për shpëtimin e Korçës nga helenizimi
Vepror Hasani
Për hartimin e këtij shkrimi u shfrytëzuan këto materiale:
“Shkollat e para kombëtare shqipe”, Hysni Myzyri, Tiranë 1973, Petro Nini Luarasi (Mendimtari martir i Rilindjes Kombëtare), përgatitur nga Alfred Uçi si dhe gazetat “Korça”. “Koha” dhe “Lidhja ortodokse.
Shenim: E dergoi per Diellin-Raimonda Moisiu