Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Çamëria, problem ndërkombëtar që kërkon zgjidhje

by

Nga Neki Babamusta/

Në intervistën për gazetën “Shqiptare” në mars 2012 kryetari i Vatrës Dr. Gjon Buçaj, interpreton mendimin: “Fjala nacionalizëm tek ne nuk ka kuptimin e ekstremizmit, por është sinonimi i shqiptarizmit të kulluar…Zgjidhja e çështjes çame dhe bashkimi kombëtar, janë dy fillime ende të paarritura!..” (Gazeta Dielli, mars 2012).

Krahinat shqiptare të Tesprotisë (Çamërisë) pretendime të padrejta të Greqisë

Konferenca e Londrës, (korrik 1913) bëri padrejtësi historike, duke e ndarë kombin shqiptar në interes të shovenistëve të Ballkanit. Territori i Çamërisë shqiptare bashkë me fshatra i aneksohet Greqisë.

Rilindasi i madh Sami Frashëri shkruan etnogjenezën e Çamërisë në veprën e tij “Fjalori i Përgjithshëm i Historisë dhe i Gjeografisë” botuar në Kostandinapojë në 1889 dhe Vepra 2 e Sami Frashërit botuar nga Akademia e Shkencave në 1988. Të dhënat gjeografike dhe historike shkruar në veprën e lartpermendur:

Tesprotia “Çamëria”, Adionati “Paramithi”, Janina, Konica, Margëlliçi, Parga, Preveza, Suli, janë ndër qytetet kryesore shqiptare të Çamërisë.

“Çamëria është një nga krahinat që përbënin Epirin e Lashtë. Krahina zgjatej nga Ambrakia, pjesa jugore e bregdetit Jon, domethënë gjiri i Nartës, deri në lumin Thiamis, domethënë Kalama.

Tesprotia është emri i vjetër i pjesës jugore të Shqipërisë të quajtur Çamëri. Kufizohet nga Veriu me Mollosinë (Sanxhaku i Janinës) dhe me krahinën e Kaunisë, që përbëhet nga Sanxhaku i Gjirokastrës, Labëria. Nga Jugu me Ambrakinë, domethënë me gjirin e Nartës, nga perëndimi me detin Jon. Kjo krahinë laget nga lumejtë Akeron dhe Kogjin. Lumi Hadaros (Loros) e ndante këtë krahinë nga Mollosia.

Ndër 80 qytetet si Pandosja, Kasapa, Allaka, Haradra, Himran, Efina, Vruka, etj, janë qytete që Kryekomandanti Romak Pal Emili rrafshoi në Epri. Flitet se tempulli i Dodonës ndodhet në këtë krahinë. Romakët themeluan qytetin Nikopolis, një orë larg në veri të Prevezës.” (Sami Frashëri, 1889; Gazeta Dielli, “Sami Frashëri mbi Çamërinë dhe të vërtetat e pamohueshme,” shkurt 2011 – Hyqmet Zane).

Sami Frashëri duke u bazuar në të dhënat arkeologjike, historike, gjuhësore, etj, argumentoi: “Tesprotianët ishin pellazgë me një gjuhë me popullin e Kaonisë dhe të Mollosisë. Qeveriseshin nga krerët e tyre në formën e një republike.” Kjo tregon se Tesprotianët ishin pellazg, njëlloj si Ilirët. Kaonia dhe Mollosia ishin krahina Ilire.

Historikisht dihet se Piro, sundimtari i Mollosëve pushtoi këto krahina (Kaosia dhe Mollosia) të cilët iu aneksuan shtetit Maqedonas, sundimit romak, bizantin dhe më pas u pushtuan nga turqin Osman nga Memeti i II dhe Bajaziti i II.

Samiu vazhdon: “Ajdonati (Paramithi) ishte kaza qendër, pjesa juglindore e Shqipërisë, që varej nga sanxhaku i Janinës, 40 km në jug perëndim të saj dhe 18 km në anën e majt të lumit Vallo, në lindje të limanit Myrtos.”

Sipas regjistrimeve të kohës Samiu argumenton se ky qytet Ajdonati kishte 2500 banorë mysliman shqiptarë, me kështjellën Ajos – Dhonatos dhe me emrin “Ajdonat” në gjuhën zyrtare. Sipas zbulimeve arkeologjike në qendër të qytetit gjenden rrënojat e qytetit të vjetër Uria, ku me çdo 10 shtator bëhet panairi i madh që zgjaste 5 ditë.

Qyteza Ajdonati bashkë me krahinën Kazanë kanë 64 fshatëra: 40 në veri, 24 në jug. Në juglindje ndodhet Suli, ku siç e dinë të gjithë trimat e Sulit luftuan kundër Ali Pashë Tepelenës për të qenë të lirë. Qyteza bashkë me Kazanë kishin 16,000 banorë, shumica shqiptarë, me 22 xhami e mesxhide, një shkollë plotore, një medrese, katër shkolla fillore kuranike, tre punishte për regje lëkure, 13 ura, etj. (Sami Frashëri, 1889).

“Janina është qyteti në qendër të Vilajetit me të njëjtin emër. Ndodhet në jug të vilajetit të Shkodrës, 700 km në jugperëndim të Stambollit dhe 210 km në jugperëndim të Selanikut. Bonohej nga 35,000 banorë. Kishte 30 xhami, 6 kisha, 2 sinagoge, 3 teqe, disa medrese, një biblotekë, një gjimnaz, një shkollë fillore, disa shkolla kuranike (mejtepe) dhe gjimnazin e famshëm me emrin ‘Zosimeja’”. Me këtë gjimnaz kombi shqiptar krenohet si bazë e mësidhënies shqipe, pregaditjen e kuadrove për Rilindasit dhe bazë e patriotizmit. “Njëkohësisht kishte një shkollë fillore për vajza, vetëm një për grekët, një shkollë plotore për vllehët dhe azil grek, spital, etj.” (Sami Frashëri, 1889).

Ali Pashë Tepelena e zgjeroi sundimin e tij dhe Janinën e vendosi kryeqytet të krahinave që kishte nën zotërim. Ai themeloi edhe një kështjellë për mbrojtje që futet brenda në liqen, zhvilloi shumë punishte, tregëtinë, arsimin dhe vendosi rregullin.

Dihet historikishte se Janina bazuar në dokumenta historike, u themelua nga princi vendas Jani. Në vitin 1431 u pushtua nga Sulltan Murati II.

“Nga Janina ka dy nahije, zagor dhe korandos me 233 fshatëra, me 87,507 banorë. Fshatërat më shumë banoheshin nga grekë dhe vllehë. Sanxhaku i Janinës është sanxhaku qëndror i Vilajetit me kufizime në juglindje në kufir me Greqinë, në verilindje me vilajetin e Manastirit, në veriperëndim me sanxhakun e Gjirokastrës, nga perëndimi me detin Jon dhe nga Jugu me sanxhakun e Prevezës. Përbëhet me 6 kaza, 2 nahije, me 439 fshatëra, me 166,691 banorë.

Sanxhaku, kazatë, nahijet, fshatërat:

Janinë Zagore, 233,

Korandos, 49

Leskovik, 34
Janinë Konicë, 3

Meçovë, 62

Ajdonat – Filat, 68” (Sami Frashëri, 1889).

Të krishterët shqiptar që banonin në  këto krahina lartpërmendura ishin krenarë për gjuhën e tyre dhe nuk pranonin t’i bashkangjitesin kombësisë greke, politikë përçarëse të cilën ka mbajtur gjithmonë Greqia ndaj krahinave shqiptare të Jugut.

“Konica ishte qendër kazaje, 45 km në veri të Janinës, në anën e lumit Vjosë me 5,500 banorë. Konica kufizohet nga jugu me Janinën, nga perëndimi me sanxhakun e Gjirokastrës, nga veriu me Leskovikun dhe në lindje me vilajetin e Manastirit, me popullsi shqiptare prej 35,00 banorësh, me fusha pjellore, një lligjë, dhe prodhime blektorale,” (Sami Frashëri, 1889).

Ky qytet ishte plot fusha e bagëti dhe padrejtësisht iu aneksua Greqisë. Konica sot nuk ka asnjë shkollë shqipe dhe ndalohet me ligj të folurit në gjuhën shqipe. Edhe shtëpia e Konicës ishte e rrënuar.

“Margëlliçi, qendër kazaje e sanxhakut të Prevezës, vilajetit të Janinës, 50 km në veriperëndim të Prevezës, me 3,000 banorë shqiptarë. Kazaja e Margëlliçit me nahijen e Pargës e të Fanarit, ka 71 fshatëra, me 25,000 banorë. Këtu ka një popullsi trime shqiptare që gjithmonë kanë luftuar kundër pushtuesve grek dhe turq. Ka toka pjellore dhe skela të vogëla,” (Sami Frashëri, 1889).

“Parga është qyteza në kazanë e Margëlliçit, të sanxhakut të Prevezës, të vilajetit të Janinës. Ndodhet 45 km në veriperëndim të Prevezës dhe 55 km në jugperëndim të Janinës. Ka 5,000 banorë, një kështjellë, kopshte me agrume, banjo deti, skela,” (Sami Frashëri, 1889). Duke qenë vend strategjik dhe prodhimtar, pushtuesit anglez e futën këtë qytezë nën sundimin e tyre në shekullin e 19të. Ali Pasha për qëllimet e veta strategjike ia bleu anglezëve, dhe pas vdekjes së tij u ble nga Ministri i Financave i Turqisë, Rifat Pasha.

“Preveza ndodhet në skajin jugor të Shqipërisë, që mbyll anën perëndimore të gjirit të Artës. Gjendet në vilajetin e Janinës, në krahinën e Çamërisë, 92 km në jugperëndim të Janinës, me 8000 banorë,” (Sami Frashëri, 1889).

Ali Pashë Tepelena për arsye strategjike i dha një zhvillim të veçantë qytetit të Prevezës me agrume dhe ullishte: ndërtoi 4 kala, 2 xhami, teqe, tyrbe, shkolla fillore plotore, 2 shkolla greke, fabrikë sapuni, punishte pëlhure. Ndërtoi limanin e madh që bënte tregëti me Korfuzin dhe Triesten. Historikisht Preveza është themeluar nga Pirrua i Epirit, të cilën me 1789 Ali Pashë Tepelana ua mori me luftë francezëve se e kishin bazë strategjike në Mesdhe.

“Preveza kufizohet nga veriu, sanxhaku i Janinës, lindje kufiri grek, jugu gjiri i Nartës në grykën e Prevezës, perëndimi deti Jon. Lumi i Nartës ndan kufirin me Greqinë. Ka dhe dy lumenj të tjerë: Lorosi dhe Ferari. Banohej nga 55,000 banorë shqiptarë, ku jetonin në 179 fshatëra. Kishte 48 xhami, 2 medrese, 3 shkolla fillore, kisha e manastire, 450 dyqane, 50 mullinjë, agrume, ullinj, bagëti.

Sanxhaku ka tre kaza, 2 nahije fshatëra.

Preveza, 38

Loros Xhemernik, 68

Margëlliç, Pargë, 73

Preveza ka 38 fshatëra me 13,000 banorë shqiptarë. Suli, qytezë, 45 km në jugperëndim të Janinës, trima atdhetarë dhe me armë, (Sami Frashëri, 1889).

Ali Pashë Tepelena nuk i nënshtroi dot trimat e Sulit me 1790. Ndërsa në 1800-1803 Ali Pasha dërgoi forca të shumëta, por suliotët trima nuk i ranë në dorë. Për të mos iu dorëzuar gjallë Ali Pashës pranuan të hidhen nga mali lart kapur dorë më dorë.

Ali Pashë Tepelana, një feudal gjakatar nuk diti të bëj për vete bashkëkombasit e tij suliotët që t’i kishte për vete për interesat ekonomike dhe veçanërisht luftëtarë kundër pushtuesve turq. Por me sjellen e tij mizore ai fitoi urrejtjen e tyre. Robi të gjallë fshatarët në Hormovë. Ali Pasha e shkatërroi nga themeli qytezën e Sulit, më vonë bleu Pargën. Megjithatë suliotët nuk u dorëzuan, o ikën jashtë, ose u vranë.

Ali Pasha Tepelena nuk arriti të kordinojë veprimet me Bushatllijt e Shkodrës kundër Turqisë. Ali Pasha arriti të pushtojë gjysmën e Greqisë siç thekson edhe shkrimtari i madh Ismail Kadare. Edhe Viktor Hugo e krahason Ali Pashën si luan përballë luanit të Francës, Bonopartit. Megjithatë, Ali Pasha mbetet një figurë e madhe historike sepse mbi 30 vjet mbajti të gjallë në zemër lirinë e Shqiptarëve kundër pushtuesve osma. Forcat kryesore të ushtrisë së tij ishin shqiptarët trima dhe besnik të Çamërisë.

 

 

Shqiptarët dhe grekët jetojnë në paqë ndër shekuj

 

Populli shqiptar mban në zemër konsideratat më të larta për popullin grek, heroik, liridashës dhe demokratik. Në momente kulmore historike populli shqiptar i është gjetur pranë popullit grek: me 1821 me forcat e shqipëtarëve dhe shqiptarëve të Çamërisë në rradhë të parë, dhe të Sulit, Greqia fitoi pavarësinë nga Turqia. 3 milion shqiptarë arvanitas jetojnë sot në Greqi që nga shekulli 14, në krahinat e Atikës, Athinë, etj, duke dhënë një kontribut shumë të madh për zhvillimin e ekonomisë, arstim-kulturës, etj.

Në luftën e Dytë Botërore dy popujt shqiptarë dhe grekë luftuan në një front të përbashkët kundër pushtuesve gjerman dhe Italian. Dy batalionet shqiptare të udhëhequra nga komandati trim Spiro Moisiu në pranverën e vitit 1941 u bashkua me forcat greke kundër pushtuesve Italian. Shqiptarët e Çamërisë u bashkuan me forcat çlirimtare greke kundër pushtuesve gjerman. Nuk është e vërtetë argumenti grek se shqiptarët e Çamërisë u bashkuan me gjermanët. Ky është shkaku që edhe sot qeveria greke mban në fuqi ligjin e luftës midis Greqisë dhe Shqipërisë.

Në kohën e tranzicionit demokratik në Shqipëri në vitet 90-të e pas kaluan në Greqi mbi 800,000 shqiptarë, ku 250,000 jetojnë në Athinë. Sipas statistikave të popullisë të Greqisë sot 10 % e popullsisë greke përbëhet nga shqiptarë. Këto qindra mijë shqiptarë japing një kontribut të jashtëzakonshëm në Greqi duke stimuluar ekonominë në disa përqindje. Shqiptarët në Greqi nga populli grek kanë fituar simpatinë e vendase si njerëz të ndershëm, punëtorë, etj.

Por sot, fatkeqësisht në Greqi po ringjallen element dhe segmente ekstremiste nacionaliste, që gjejnë mbështetje edhe në disa qarqe qeveritare edhe fetare, me Kryepeshkopin Janullatos në krye, por jo nga populli grek.

Ekstremizmi i partistë naziste Agimi i Artë ndaj shqiptarëve është vepër kundër frymës së bashkëpunimit dhe miqësisë shqiptaro-greke. Kryetar i Agimit të Artë, Nikolaos Michaloliakos ka deklaruar se shqiptarët duhen vrarë dhe duhen përzënë nga Greqia dhe të minohet kufiri i Greqisë me Shqipërinë. Vetë populli grek, qeveria greke, dhe qarqe politike progesiste i kanë dënuar aktet kriminale ndaj shqiptarëve të nazistëve grek të Agimit të Artë. Kjo parti naziste ka kryer edhe akte terroriste edhe ndaj nacionaliteteve të tjera, për të cilat janë dënuar.

Disa qarqe shoveniste greke edhe sot vazhdojnë të pretendojnë Vorio Epirin shqiptar për tokë greke: Korça, Gjirokastra, Delvina, Himara, Saranda, etj. Ato pretendojnë se në Shqipëri jetojnë 800,000 grekë, ku sipas censusit të regjistrimit viti 2011 në krahinën jugore të Shqipërisë jetojnë vetëm 0.87 % e minoriteti grek. Ndryshe nga minoritarët grekë që gëzojnë të gjitha të drejtat e plota bazuar në kushtetutën e në Republikën e Shqipërisë, shqiptarët e Çamërisë ku sot jetojnë 100,000 shqiptarë ortodoks bashkë me emigrantët shqiptarë, ndodhen dhe punojnë në mënyrë të pabarabartë dhe diskrimin.

Në librin e shkrimtarit Viron Kona për qëndrimin e tij si emigrant në Greqi ai tregon vështirësitë për punë dhe jetesë në vitet 1980të. Që të merrje një pjesë të pagës ditore duhet të shkarkonte nga maunet 1,450 arka me 30 kg secila. Ai dhe shokët tij flenin në barake ndër pyje, mblidheshin në mëngjes nëpër tregjet e punës si dikur tregu i skllevërve në Athinë në kohën e Greqisë të vjetër ku sundonte rendi skllavopronar. Po kishte edhe nga nënat zemërmira greke, tregon Vironi, që kur i shihnin shqiptarët të rraskapitur, duke kujtuar bijtë e tyre emigrantë në Gjermani, u jepnin këtyre djemëve ushqime dhe veshje në mëngjes.

Ministri i Jashtëm i Greqisë, Evangelos Venizelos bëri deklaratë të papërgjeshme sa të kërkojë duke thënë: “të ndryshohet historia e Shqipërisë sepse ka tendenca nacionaliste…!” (gazeta Shqip, 10.2.2012). Ministri grek kërkon të ndryshojë historinë shqiptare shekullore.

Krahas Agimit të Artë është edhe Kisha Ortodokse greke e cila vazhdon me veprimtarinë e përçarjes dhe urrejtjes ndaj shqiptarëve.

Besimet fetare në Shqipëri janë në unitet të plotë me gëzojnë të gjithë të drejtat përpara ligjit, sepse Shqipëria është vendi më tolerant në botë përsa i përket besimeve fetare. Ashtu si myslimanët dhe katolikët dhe ortodoksët e Shqipërisë gëzojnë të drejta të barabarta të konfirmuara me ligj bazuar në Kushtetutën e Republikës të Shqipërisë. Të tri besimet fetare në Shqipëri gëzojnë identitet të pavaruar në veprimtarinë e tyre duke fituar edhe respektin e popullit. Është e padrejtë që kishat ortodokse në Shqipërinë e Jugut nuk kanë kryepeshkop shqiptar, dhe mesha bëhet në gjuhën greke, duke hedhur poshtë amanetin e madh të Fan Nolit që “kishat shqiptare duhet të shërbejnë në gjuhën shqipe”. Populli shqiptar dhe shqiptarët e besimit ortodoks nuk pajtohen me veprimet përçarëse të kryepeshkopit grek në Shqipëri Janullatos, i cili me shembullin e tij deklaron se në Shqipëri jetojnë mbi 800,000 shqiptarë ortodoks, kur dihet se mbi 70% e popullsisë është myslimane, afro 10-15% katolike, plus bektashi, etj. Shteti shqiptar, përndryshe si Greqia ku shteti dhe feja janë një, jo vetëm që nuk ndërhyn në punën e brendshme të secilës fe, por i përkrah, i stimulon materialisht sepse vepra dhe vlerat fetare janë të larta për popullin tonë.

Ç’tregojnë faktet për emigrantët shqiptarë në Greqi dhe shqiptarët e Çamërisë

Bazuar në fakte historike janë të paharruara krimet e gjakatarit gjeneralit grek Zerva mbi popullsinë shqiptare të Çamërisë që i dënuar e tërë bota. Në  masakrën e Panaritit me 10 korrik 1914, u përzunë me forcë nga Çamëria 100,000 shqiptarë, që arritën në ullishtat e Vlorës, pasi grekët kishin egzekutuar në Panarit 350 gra dhe fëmijë dhe pleq. Me 27 qershor 1944 u shpërngulën me force nga Çamëria 20,000 shqiptarë, duke vrarë në trojet e veta në Çamëri dhe në kalimin e kufirit afro 6,000 shqiptarë të pafajshëm, përfshi, gra, fëmijë dhe pleq.

Nga vitit 1990 e në vazhdim janë vrarë mbi 400 shqiptarë duke kaluar kufirin për në Greqi. Janë rrahur dhe ofenduar shqiptarë të pafajshëm nga policia greke. Gazeta Standart 96.3.2012) shkruan: 800 shqiptarë janë detyruar të ndërrojnë emrat, fenë, të ndryshojnë toponimet, prejardhjen si kusht për të qendruar dhe punuar në Greqi.

Emigrantët shqiptarë në Greqi edhe sot u mohohet zyrtarisht shkolla e gjuhës shqipe. Ndryshe në Shqipëri, ku është ngritur një sistem arsimor shtetëror dhe universitet për minoritetet greke. Këto veprime janë në kundërshtim me konventat ndërkombëtare për minoritetet. Sidomos për Greqinë e cila është anëtare e Bashkimit Europian, nuk duhet t’i lejojë këto abuzime ndaj minoriteteve dhe emigracinit shqiptar.

Po ashtu shqiptarët e Çamërisë që janë sot 300,000+ në Shqipëri nuk lejohen nga Greqia të shkojnë në varret e vendëlindjes dhe nuk i japin të drejtën e pronësisë të pronave të tyre shekullore, një e drejtë themelore, në kundërshtim me të drejtat ndërkombëtare të njeriut. Shqiptarët ortodoks në Çamëri nuk i lohen të hapin shkolla shqipe. Gazetarët shqiptarë nuk lejohen të shkojnë në Çamëri, për të bërë reportazhe.

Në vitin 2009 në vende të ndryshme të jugut të Shqipërisë si Boboshticë të Korçës, Bularat të Gjirokastrës, Kosinë, Bularat, etj qeveria greke bëri zhvarrimin e varreve me pretendimin se ishin varret e ushtarëve grek të rënë gjatë luftës me Italinë të rënë në territorin shqiptar nga dhjetori 1940 deri në prill 1941. Sipas deklarimit real të të parëve të këtyre kranihave ato ishin varret e gjyshërve të tyre dhe se historikisht në këto krahina nuk kishin ardhë ushtarë grek për të luftuar. Ky skandal anti-humanist i përdhosjes të varreve të shqiptarëve të Boboshticës rriti tensionet ndëretnike duke ngritur edhe një monument në ushtarit grek në këto varreza. Madje partia “Agimi i Artë” vendosi edhe kryqe edhe flamuj grek në trojet shqiptare të Jugut dhe në manifestimet e tyre në Bularat e Këlcyrë lëshuan thirrje shovensite: “Himara, Saranda, etj janë greke dhe do t’i marrim”.

Këto thirrje ekstremiste shtojnë pa qenë nevoja tensionet ndërkufitare duke tentuar për të prishur qetësinë midis dy popujve fqinjë, përballë Europës.

Këto veprime ekstreme nuk e zhdukin nga harta e Shqipërisë emrin Çamëri sepse ajo historikisht është trevë e Shqipërisë. Me deklaratë të pabazuar, Vangjel Dule kryetari i Partisë për Të Drejtat e Njeriut të Minoritet Grek (PPDNJ) ka thënë se emri Çamëri nuk egziston (datë 27.3.2012). Kryetari i PDIU-së (Partia për Drejtësi, Integrim dhe Unitet), Shpëtim Idrizi e quajti Vangjel Dulen “shërbëtor i zellshëm i qarqeve shovensite”. Edhe Deputeti Pandeli Majko deklaroi me 1.1.2012, “Greqia të njohë Kosovën…Me shqiptarët grekët nuk mund të flasin me gjuhën e sirenave…” Edhe Skënderbeu ishte krenar se e quante veten Epirot, shqipar me prejardhje lashtësie.

Shqipëria do bashkohet me familjen europiane dhe sipas deklaratave të kryeministrit grek Antonis Samaras dhe presidentit grek Karolos Papoulias (me origjinë shqiptare) Greqia mike me qeverinë e saj do të përkahë popullin shqiptar me qeverinë e saj për anëtarisimin në Bashkimin Europian.

Për interes të dy popujve tanë miq politikanët në Greqi duhet të mirëkuptojnë dorën e miqësisë që populli dhe politika shqiptare i ka shtrirë popullit grek për të mos ngritur vatra zjarri. Të parët tanë le të prehen në paqe. Bibla dhe Kurani le të mbeten promotore të mirëkuptimit të jetës për paqë, fqinjësi të mirë dhe respekt për minoritetet.

Çështja çame është jo vetëm problem kombëtar por ndërkombëtar. Çështja çame është ngritur në vitin 1991 dhe 1995 në bisedimet të ish presidentëve Stefanopolos dhe Berisha. Gjykata e Janinës në vitin 1995 nuk gjeti fakte dhe hodhi poshtë pretendimet greke për bashkëpunimin e shqipëtarëve të Çamërisë me pushtuesit gjerman kundër popullit grek.

Për çështjen kombëtare çame, për hir të stabilitetit të paqes në Ballkan është nevoja të krijohet një front i përbashkët ndërkombëtar, ashtu siç bëri thirrje edhe z. Shpëtim Idrizi, kryeatri i PDIU-së me 15.12.2012. I pari që e firmosi këtë kërkesë qe z. Alfred Moisiu, ishpresidenti i Shqipërisë me 16.12.2012, që e quajti “si çështje të drejtave të njeriut”.

Edhe qeveria sot aktuale me kryeministrin z. Edi Rama është shprehur e gatshme të çoj më tej forcimin e marrëdhënieve Shqipëri-Greqi, bazuar në marrëveshje ndërkombëtare dhe të BE-së. Me 25.8.2013 kryeministri Edi Rama deklaroi, “me kufijtë detare me Greqinë kërkojmë reciprocitet…Me Greqinë jemi vende mike dhe na vjen keq për disa akte nacionalizmi.”

Shqiptarët nuk po kërkojnë ndryshim kufijsh. Në Bruksel ne shqiptarët duam të shkojmë pranë familjes europiane, me identitetin tonë, me flamurin tonë, me krenarinë e ligjshme historike dhe aktuale. Ne shqiptarët duam miqësi miqësi mbi baza miqësore të përfitimit reciprok. Dhe natyrisht nuk duam që të na preken as trojet, ujërat detare dhe lumejtë.  Veprimet e mirëkuptimit miqësor bazuar në aleanca reciproke të barabarta i shërbejnë të dy popujve tanë dhe paqes në Ballkan dhe Europë.

Barbarizmat e shekullit, mëritë le t’ia lemë së shkuarës. Por pa i harruar, pa e vrarë mendimin e lirë. Duhet që shqiptarët në Greqi dhe Çamëri të gëzojnë të drejta të barabarta me popullin grek në punësim dhe shkollim. Politika greke duhet të kërkojë falje publike për genonidet që ka bërë ndaj shqiptarëve në Çamëri. Duhet t’i japi çdo të drejtë shqiptarëve të Çamërisë në përputhje me konventat ndërkombëtare, duke përfshirë, lëvizje të lirë të shqiptarëve të Çamërisë të larguar me forcë pas genocidit viti 1944; njohja e të drejtës së pronës së tyre, legalizimi ligjërisht i gjuhës shqipe në Çamëri; hapje shkollash shqiptare në mënyrë zyrtare aty ku jetojnë emigrantët shqiptarë ne Greqi; t’u legalizohet e drejta e punës me ligj dhe dokumenta, njëlloj si nënshtetasit e Greqisë. Të punojmë për mirëkuptim, mirëbesim, paqe, bashkëpunim dhe mirëqenie ekonomike për dy popuj.

 

 

 

 

T’i qasemi Brukselit si komb

by

Nga Enkel DEMI*/

E kam lënë rakinë, ndaj nuk e kthej dot një gotë me Fylen. Ndoshta i ngjaj Don Kishotit, por jam i bindur që në Bruksel nuk gjenden mullinj të erës, por njerëz që po i lënë shqiptarët pas dere. Kuptohet, nuk është se shqiptarët po bëjnë mundimin më të arrirë që mos ta meritojnë këtë sjellje, por nuk janë gjindje pak më e rëndomtë dhe qytetare se sa serbët, malazezët apo sllavët e Maqedonisë.

Gjithsesi nga njëra gotë në tjetër të shlivovicës, Stefan Fyles, Nikoliçi duhet t’i duket më seksi se Hashim Thaçi me flokët tip ballaboks apo Rama që i ri shqiptaria si benevrekë.
Ndoshta jam pesimist dhe uroj të gaboj, madje sa më rëndë, por në qershor, Shqipëria për një arsye holandeze apo një pretekst të brendshëm do mbetet sërish pa status. Nuk mendoj se ka të bëjë më me detyrat e shtëpisë, thjesht duhet të ndërgjegjësohemi që nuk na duan. Raportet gjeopolitike në Ballkan po rrahin kah sllavo-ortodoksët, ndaj sa më shpejt ta pranojmë këtë realitet aq më mirë për ne.
Tash ka ardh’ koha t’i qasemi Brukselit si komb. Nuk mund të fshihemi më pas gishtit dhe të bëjmë nxënësin e zellshëm. Klasa politike shqiptare duhet të gjejë forcën dhe të shpallë agjendën e bashkimit kombëtar, krijimin e shtetit të ri federal me dy kryeqytete, Tiranën dhe Prishtinën. Duhet rithemeluar Shqipëria në bazë të respektimit të rregullave të demokracisë, ekonomisë së tregut, laicizmit, respektimit të diversitetit fetar dhe minoriteteve. Një shtet i tillë modern, i cili propozon një treg më të madh, më të përqendruar, më të pasur, është e vetmja mundësi për ta parë Brukselin pa komplekse. Përndryshe, kështu si jemi si zogjtë e korbit, kurrë nuk do të na marrin seriozisht dhe do të na trajtojnë si lypësit e semaforit që kërkojmë si lëmoshë çka na takon.
Në Perëndim në përgjithësi shqiptarët i quajnë cuba, hajna, njerëz gjysmë të egër, të paditur, të pashkollë, vrasës, fondamentalistë. Mes kësaj turme banditësh, nëse gjejnë ndonjë rob të hairit, mendojnë se ky është përjashtim dhe nuk është si shqiptarët e tjerë.
Akademikët, shkrimtarët, studiuesit e historisë, arkeologjisë, albanologjisë, artistët, njerëzit e kulturës duhet të përfshihen brenda një lëvizjeje ndërgjegjësimi për të rrëfyer pa u ndalur në vite e vite të së nesërmes që ky popull është ndoshta më i lashti në kontinent dhe ka një rol të dorës së parë në themelimin e Europës. Nuk ka si futet në një thes me barbarët, nuk ka si të shpërfillet, sepse është këtu, nuk është tretur.
Qeveritë do të takohen sërish në Vlorë. Uroj që kësaj here të gjejnë punë për të bërë dhe ta lënë lojën “kush bën poza më të bukura”. Në mbledhjen e tyre të parë kryeministri i Shqipërisë Edi Rama na la pikëtakimi Brukselin, thua se Prizreni ku u mblodhën, Vlora ku do mblidhen janë në skajin tjetër të botës.
Tash, në Bruksel shqiptarët po njihen si islamikët që luftojnë për flamurin e Sirisë. Mungonte në hartën e ekstremistëve i rëni prej Pogradeci dhe kuadri u plotësua. Një arsye më shumë për të humbur trenat e radhës, të cilët nuk ikin se jemi me vonesë, por thjesht nuk na lënë të hyjmë në stacion.
Ndaj Prishtina dhe Tirana duhet të rikonceptojnë pozicionin e tyre në rajon, raportin federal mes dy kryeqyteteve dhe duhet t’i mëshojnë lashtësisë së këtij populli, pa të cilin ndoshta nuk do të kishte themele të Europës.
Ka ardh’ koha për një Rilindje të dytë kombëtare si e quanin etërit, por Naim Frashërin dhe Pashko Vasën nuk po i gjej të mishëruar askund, ndërsa serbi çel negociatat.

P.S. Ky është një shënim modest, por kurrsesi nacionalist.

/Burimi: mapo.al/

 

Kukullat me motive të humbura të Flutura Açkës

by

Esse-analizë rreth romanit “Kukullat nuk kanë Atdhe”/

Shkruar nga Raimonda MOISIU/

Shkrimtarja Flutura Açka konsiderohet ndër shkrimtaret më të rëndësishme dhe të admiruarat në letrat shqipe. Ajo është autore e një sërë romanesh, vëllimeve me poezi dhe publicistikë. Është mjeshtre e rrëfimit, me ndikim të jashtëzakonshëm në artin e të shkruarit, me frymë bashkëkohore, veçmas asaj në prozën moderne. “Kukullat nuk kanë Atdhe” titullohet romani më i fundit i shkrimtares Flutura Açka, i botuar nga shtëpia botuese “Skanderbeg Books”, 2013. Dalja në dritën e botimit të romanit, pati jehonë për mesazhin e fuqishëm përmes ndërtimiit të ngjarjeve dhe personazheve me parafillesat, fillesat e mbaresat e tyre, dhe  për ndjeshmërinë se si e duam dhe e dëshirojmë Atdheun e vërtetë, dhe atë të realitetit të sotëm. Bota reale e Atdheut, është bota pa konvencionet e paemërta me ngjyrimet e turbullimet dhe modelet e saj të palexueshme. Atdheu real është alegoria dhe personifikimi që përshkon udhëtimin e lumtur e të trishtë të jetës, të kuptueshmen dhe jashtëzakonisht kuptimploten në këtë roman. Mesazh, që na kujton se sa nevojë ka shoqëria shqiptare për realitetin dhe të vërtetën, të cilët autorja Açka i përcjell aq mjeshtërisht, çka e ka bërë që, sot për sot, libri të vlerësohet nga më të mirë e zërit krijues dhe guximit qytetar e intelektual femëror në letërsinë shqipe.

“Kukullat nuk kanë Atdhe” është një libër artistik, publicistik dhe melodramatik, që  përshkruan histori e personazhe tronditëse nën mantelin gri,  ironik, satirik, komik, provokues e rrëqethës ndaj realitetit social-ekonomik-politik të një Atdheu të asfiksuar nga moderniteti ballkanik, ku dallohet qartë dhimbja, tronditja e brendshme dhe e jashtme, lufta për pushtet, frikë, izolim, vetmi, seks, skandale, vrasje, dhunë sociale e fizike, urinë dhe tejngopjen, mjerimin e trishtimin, vlerën e antivlerën, regresin e progresin, të varfër e të pasur, të moralshmen e të pamoralshmen, pesimistë e optimistë, grotesken, dëshpërimin dhe keqardhjen, lindjen e vdekjen, jetesën e mbijetesën – bashkudhëtarë të ngjarjeve dhe situatave të ndryshme dhe të pashërueshme për ndjeshmërinë e dashurisë për Atdheun e vërtetë.

Ky libër ka një efekt unifikues mbi lexuesin dhe demonstron teknikë të shkëlqyer narrative, mendim filozofik dhe  imagjinatë letraro-artistike të pazakontë të jetës, duke i përshkruar në distancë rolet e personazheve të veprës,  me mendime që dallohen për ironinë delikate, impulse të pazakonta dhe parandjellëse. Atmosferën misterioze dhe shijen e përkobëshme, autorja e mbështet në imagjinatën dhe aftësitë letrare të saj, tek e lartëson dobësinë madhore të vëzhguesit njerëzor, që  përshkohet në  shumë  nivele të rrëfimit dhe përdorimin e zakontë e të pazakontë të dialogut mes protagonistit dhe antagonistit, deviza kryesore e strukturës narrative, thriller që duket sikur del nga ekranet e “kinemasë” të farsave sociale.

Ndërsa rrekesh së lexuari nëpër faqet e romanit, e kupton se e gjen veten në çdo  rrëfim apo histori dhe e studion me kujdes atë që ndodh në rrjedhën e veprës, përfytyron dhe kupton gjithçka që rrëfyesja përshkruan me vërtetësi çfarë ka ndodhur, ekzistuar dhe ekziston. Autorja Açka mjeshtërisht artikulon idetë e trajtuara me veprimet e personazheve dhe implikimet e pasojave të tyre, peshën e konfliktit dhe kontrastet në vetvete për nga vlerat njerëzore dhe vështirësitë, që vjen më tepër nga diferenca e kulturës, profesionit dhe horizontit të personazheve. Në “Kukullat nuk kanë Atdhe”, shkrimtarja Flutura Açka na  paraqet kronologjinë e mendimeve, rreptësinë e parimeve me përqasjen e objektivit bazë. Nëpërmjet tyre autorja  shtjellon botën reale në disa etapa: parafillesa, fillesa, pragje (kapituj) edhe mbaresa -eksperimente të denja; paragrafë gjallërisht bindës në shumë aspekte të jetës së përditshme të personazheve që janë mirëvendosur me hollësitë dhe nuancat e tyre, nën efektin vital të përvojave jetësore, mes psikikes e shpirtërores.

 

Aftësitë letrare, mendimi filozofik dhe pena publcistike e Açkës penetrojnë në vetëdijen e  farsave sociale të realitetit prej rëre të shoqërisë.

 

Duke pasur parasysh se sa shumë personazhe do të hasim në krejt kapitujt paraardhës, autorja që në fillesë bën një paraqitje të shkëlqyer të personazhit kyç, Matronës, personazh dashamirës e mbresëlënës, dhe më e ndikuara në shtjellimin e rrëfenjës. Matrona, grua e vetmuar, e shëndetëshme, plot virtyte njerëzore, ndershmëri e sinqeritet, humane, tradicionale, butësi shpirtërore e brishtësi femërore, e hijshme dhe interesante, herë pesimiste e herë optimiste, me kuriozitetin e humbur dhe spontan, guxon dhe jeton brenda kontrastit dhe përplasjes mes dy realiteteve. Jeton brenda botës në apartamentin e saj, atij kontrastit fanatik të një bote të përciptë, patetike e spekulative, virtuale dhe reale, dhe dhunës verbale nga T, prej nga ku media, politika e  shoqëria ekspozojnë dhunën fizike e sociale, njerëzore, ngjethëse dhe e padurueshme, amorale dhe e qetë. Bota  jashtë apartamentit të saj – në rrugëtimin e jetës, përballimin e rezonancave dhe lidhjet të panumurta psiko-emocionale mes kukullave  të Matronës – peng i dy realiteteve brenda botës reale, “kjo është arsyeja pse Matronën me atë – botën jashtë – nuk e lidh veç dritarja e hapur. Të paktën këtë mbrëmje”. Dy realitete këto që e bëjnë rrëfimin mëse tronditës dhe të nënkuptuar në shumicën e situatave të kronikës së jetës së përditëshme.

Autorja Açka me mjeshtëri letraro-artistike, filozofike dhe përshkrime publicistike zhdërvjellese, vendos lidhjet mes Matronës dhe kukullave, pjesëmarrjen e tyre amatore me kuriozitetin e humbur në teatrin e madh jo harmonik të realitetit social-politik dhe shijeve  “përzgjedhëse” të shpërfilljes shoqërore; “Ajo, Matrona e lodhur, po i nxjerr nga jeta e saj. Në jetën e lirë. T’i bëjë pjesë të Atdheut të saj. Nëse Atdheu do të dijë t’i pranojë, nëse do të ketë bujari t’i pranojë. Nuk dëshiron të mendojë se kukullat nuk kanë Atdhe. Dilni, dilni, paci fat! Fat-mira a fat-nxira!” Me kënaqësinë, virtuozitetin dhe inkoshiencën e saj, në formën dhe ndikimin e konsiderueshëm, nëpërmjet monologut dhe dialogut rrëfyes dramatik, provokues   dhe dizajnit narrativ satirik, Açka krijon edhe lidhjet e mundshme e të pamundshme, të përballueshme e të papërballueshme, misteret dhe intrigat mes kukullave dhe protagonistëve  realë, ngjarjeve bashkëkohore dhe mënyrës si drejtohet shoqëria shqiptare, të cilat morfemojnë njëra-tjetrën dhe pikëpamjet e mprehta mbi realitetin me piroteknikën intelektuale, qytetare e guximin njerëzor.

Libri është i frymëzuar nga ngjarjet e vërteta të çdo aspekti të mundshëm të jetës dhe rizbulimin e brengave dhe traumave që gëlojnë brenda skenarit klishe e pushtetit të dështuar dhe ndjenjës naive të degradimit me vetëdijen e  farsave sociale në realitetin prej rëre të shoqërisë. “Tirana është tereni ku rehatohet Liria prej gati njëzet vjetësh. Shtrihet edhe më përtej, por në Tiranë shquhet. Por ka ca kohë që ka filluar të shqyhet prej shtriqjes së tepërt. Tërheqja nga akrobacitë e shpeshta. Parodi e madhe e lirisë po na bën të ndihemi pa Atdhe, pasi po heshtim nga cënimi i lirisë, mu prej ngopjes nga liria. Liri do të thotë edhe të mos heshtësh, duke heshtur ndërtojmë një Atdhe të frikshëm,” shkruan Açka që në krye të Pjesës 12, në faqen 222. Me lojën e bukur e të thjeshtë të sarkazmës e marazit, groteskes e anekdotave, ironisë therëse, autorja të 100 kukullave të saj “iu ngjyros numër në kurriz”, dhe në heshtje tre T-të – Trupin, Talentin dhe Trurin – Kukulla nr.6 (gazetare), nr.13 (pianiste), nr.24 (juriste), nr.30 (bisnesmene e modës), nr.31 (shkrimtare), nr.33 (stiliste), nr.66 (Biodance), nr. 69 (gazetare e pavarur) nr.71 (modele), nr. 107 (gazetare e pavarur), etj., duke iu përshtatur profesionet brenda mjedisit të realitetit shqiptar, duke prekur në mënyrë të qartë personazhe befasues në jetë, rrëfim për njerëz të zakonshëm, shkrirjen e disa grave të vërteta për të gjetur zërin e tyre të jetës. Gra-kukulla, dhe liria që ato synojnë shpesh duket si e çoroditur për jetën e me jetën mbi kuptimin dhe arsyen, logjiken dhe psikologjiken, veçmas inferioritetit maskilist. Kukulla me motivet e humbura në jetë, janë pjesëza të njerëzores dhe të universit social, ekonomik e politik. Personazhe që sjellin kënd-vizione pikërisht aty në Tiranë ku mpleksen vlera e antivlera, kotësia e shpresa, dhimbja e dashuria, dhuna e shtypja seksuale, që lindin çdo çast polemika, thashetheme, frika nga pasojat, debate me butësinë dhe agresivitetin e rotacionit të koncepteve dhe përmbysjeve të dogmave në përshpirtje të tranzicionit të lodhshëm, të stërmunduar e të stërgjatur i kohës dhe i realitetit  që jetojnë.

E guximshme, e vullnetshme, e hekurt, inteligjente, e talentuar, idhnake, e qartë dhe e kthjellët në atë që shkruan e shpreh, Flutura Açka guxon – përtej guximit të marrëzisë, gënjeshtrës, falsifitetit  e hipokrizisë, prek plagët e dhimbshme e të ndjeshme të dramës social-ekonomike dhe politike të ngërthyer  nga veset, gjykon atë realitet që rrallëkush guxon ta thotë mbi çdo vullkan urrejtjesh, etjes dhe rrezikut për hir të pushtetit, pasurisë dhe histerisë klanore, me një prekshmëri të pamohueshme mbi politikën që ngrihet syhapur lehtësisht, ngushëlluese e triumfuese ndaj diversitetit, ambicjeve, bindjeve e principeve njerëzore dhe kockës qytetare e intelektuale. Historia është më shumë për shtresat sociale të  shoqërisë. Nuk janë stereotipe “shpëtimtarë” të zotit – politikanë e deputetë të përfaqësuar në roman nga Vokërr Delia, oportunistë, aventurierë, mashtrues dhe provokatorë të drogës dhe krimit, besnikëria e të cilëve është e gjithëpranueshme, ideokracija e tyre bazë: skllavëro të tjerët për të sunduar! Personazhe banalë dhe figura të përbuzura për moralin e personalitetin e tyre të dyzuar, por që  gdhihen të varfër e ngrysen milionerë në këtë realiet të dhimbshëm.

“Morali është diktaturë”, shkruan shkrimtarja Marta Marti, që do të thotë: triumfi i moralit të pistë merr kuptimin e tij gradual, të frikshëm e të politizuar, urë zjarri feminist për të kontrolluar gjithçka. Ngopja e mosngopja për seks e para, liria e femrës dhe hija e famës: “Fama dhe femra, i kujtohet Lolita, janë dy motra siameze”! Kukullat ballafaqohen me  lirinë dhe rolin e tyre në shoqëri, zakonet dhe moralin e ngritur prej shoqërisë dhe me autoritetin e urisë mashkullore, dhunës e shtypjes seksuale, që politikisht është larg dhe i sofistikuar në monotoninë e shoqërisë dhe pikëpyetjes së vërtetës faktike.

Një nga virtytet më mjeshtërore e Açkës me përkushtimin krijues si qënie njerëzore, është  simpatia diskrete për personazhet e saj. Autorja u jep role të forta disa kukullave të saj me kryeneçësinë dhe delikatesën femërore të tyre, dilemën e gjinisë e seksualitetit në audiencën e mundshme e të paparashikueshme, metaforë e përkryer kjo e metamorfozës së jetës në  Tiranë dhe në realitin e ashpër social të mbuluar nga krizat ekonomike e sociale. Personazhe si kukulla nr.6, nr.13, shkrimtarja Marta Marti dhe poeti Mond Shpali në hije, Ed Zagoria në mërgim, Vokërr Delija me arrogancën  e veset e tij, janë përzierja imagjinare e figura intriguese në roman. Kukullave nr.6 dhe nr. 13, Açka u ka dhënë përfomancën serioze mes guximit e ankthit, që simbolizojnë portretizimin e konstruksionalizmit social-ekonomik-politik të shoqërisë së sotme. Janë personazhe të  admirueshme e të besueshme, njëra artiste dhe tjetra gazetare, që përveç përgjegjësive familjare e bashkëshortore, pranë e larg, janë pjesëmarrëse të kudogjendura dhe krijojnë besimin në rritje për kauzën e tyre. Kukulla nr.6 me syrin e mprehtë të gazetares, e ndërgjegjshme për atë që shikon e kupton ç’ndodh rrotull, me editorialet e saj, nxjerr në pah episode e ngjarje të rëndësishme në jetën e përditshme të qytetit e të shoqërisë; që nga sektet fetare që nuk dihen nga vijnë e shkojnë dhe pastrojnë paratë e krimit të organizuar, njerëzit e korruptur të politikëse të kastës në fuqi që privatizojnë e grabisin pasurinë kombëtare, nën emrin e patriotizmit – koncept korrupsioni unik ky, arrogantë e vrasës si Vokërr Delija të veshur me pushtet, famë e para, krim e ndëshkim. Me një stil të mrekullueshëm dhe balancues mes letërsisë e publicistikës, me figura letrare të godituara e të mirëvendosura në strukturën narrative letraro-artistike-publicistike, gjuhë të pastër e drejtshkrim të admirueshëm, monologje, meditime, dialogje e biseda, Flutura Açka përshkruan personazhe, figura pozitive e viktima sociale dhe nëpërmjet tyre apelon revoltën dhe zemërimin kundër arrogancës, pangopësisë, përfitimit moral e  material, krimit e dhunës fizike, seksuale e sociale të pazakontë në gjendjen sociale të sotme.

Gjatë leximit të romanit hasim zhargonin bulevardesk, larg ndrojës dhe të guximshëm të shkrimtares, por që shprehin artistikisht moralin e shoqërisë, kritikën ndaj lirisë së coroditur -shthurjes morale – dhe qëndrimin qytetar e intelektual, psiqik e njerëzor të autores, brenda përkushtimit krijues të rrëfenjës. Romani “Kukullat nuk kanë Atdhe” i Flutura Açkës, me doza të forta interesante në përjetimin e situatave e përvojave jetësore, ka prekur dhe ngritur gishtin ndaj  çështjeve më të rëndësishme e jetike, libër që tronditi muret socialë dhe mjegulloi horizontin e shoqërisë politike shqiptare, por që ndëgjegjësoi ndryshimin historik në formë e në përmbajtje – rrotacionin. “Kukullat nuk kanë Atdhe” e Flutura Açkës  është vepër e shkëlqyer e potretizimit të shoqërisë shqiptare.

Raimonda MOISIU

Hartford CT USA

Shkurt 2014

 

 

 

 

Një histori e rrallë e rrëfyer në Amerikë

by

*Historia e familjes Qypi e Kurbinit,që  humbi 9 pjestarë në luftën kundër komunizmit, jetoi 3 vjet e arratisur në male/

*Si arriti Bardhok Ndreu të nxirrte gruan nga burgu i Krujës dhe si mundi që për një vit të bashkëjetonte maleve…?/

 Nga Dalip GRECA/

Para ca vitesh, kur  në faqet e gazetës shqiptaro-amerikane “Illyria” sapo kisha përfunduar shkrimin e tretë te një cikli kushtuar një prej figurave më enigmatike të nacionalistëve antikomunistë shqiptar, profesorit Alush Leshanaku, në redaksi telefonoi Hysen Blloshmi, i biri i njërit prej atyre që amerikanët i hodhën ne malet shqiptare në fillim të viteve ’50 të shekullit të kaluar për të rrëzuar regjimin e Enver Hoxhës, Xhevdet Blloshmit. Hyseni më tërhoqi vëmendjen se kishte një pasaktësi që binte në sy në atë shkrim; Alushin pas vrasjes me pabesi, rënien në kurthin që i pat ngritur sigurimi me anë të një gruaje, të nesërmen, trupin e pajetë ia vendosën tek shkolla pedagogjikë për të terrorizuar  qytetarët.Ju nuk e keni përshkruar kështu, tha ai nga ana tjetër e telefonit.

– E kam parë me sytë e mi, këmbënguli Hyseni, pastaj shtoi: Njoh një njeri që e ka strehuar Alushin, i ka rrëfyer shtigjet; e ka ndihmuar kur Forcat e Ndjekjes e plagosën; ka qenë së bashku me të në një aksion, kur pritej hedhja e pajisjeve nga ajri,  ku përveç tij ishte edhe Gjon Gjinaj, si dhe grupi i kosovarëve të dërguar prej Xhaferr Devës. Është histori interesante; ata u rrethuan nga forca të shumta të sigurimit dhe në përpjekje mbeti i vdekur komandanti kosovar, Ali Rizaj e Pashko Suma, u plagos Alushi, plagë mori edhe Gjon Gjinaj. Historia dukej interesante dhe lame ditën e takimit.

Së bashku me Hysenin trokitëm një ditë vjeshte të vitit 2003, në apartamentin e Bardhok Ndreut në Queens, i cili na tregoi historinë e mëposhtme; ç’ka  la mangut Bardhoku e plotësoi Ndrec Gjergji, një mërgimtar që ka kaluar shumë vite në Belgjikë, e tri dekada i ka kaluar në Nju Jork.

Në gjurmët e familjes Qypi

Familja Qypi në Mal të Bardhë të Kurbinit është ndër familjet më të vjetra dhe më me tradita të asaj krahine. Ajo ka nxjerrë burra trima dhe të besës, që kanë bërë emër në historinë e zonës së Kurbinit dhe të Shqipërisë. Arkivat dëshmojnë se që në kohën e sundimit osman fisi Qypi është shquar për ndjenja atdhetarie dhe qëndrese. Nikollë Gegë Qypi, ka udhëhequr një kryengritje antiturke që tronditi Portën e Lartë. Turqia derdhi ndër ato anë taborre të pafund me ushtarë dhe e shtypi kryengritjen, por Nikollë Gegë Qypi nuk ra në dorë të pashait që udhëhiqte taborret e Sulltanit; ai u ngjit maleve dhe pyjeve dhe mbeti rrezik për turqit. Me forcën e armëve gjenerali turk nuk mundi ti bënte zap arnautët, siç i quante Porta e Lartë, por atë që nuk bënë armët, e realizoi kurthi; Pashaj u çon fjalë që të dorëzojnë armët se nuk do të kishin asnjë pasojë, do të ktheheshin në shtëpitë e tyre dhe ai nuk do t’u bënte asgjë të keqe. Shqiptari lidhet prej fjalësh. Turku u tregua i pabesë; i lidhi me hekura dhe i vuri në konop tek Arrat e Vromit në Fushë të Milotit. Kështu u shua një prej trimave të këtij fisi.

Prej derës Qypi do të dilte dhe një tjetër pinjoll, që u bë i dëgjuar; ai ishte  Nikoll Ndre Bardheku, udhëheqësi i vonshëm, që gjithsesi ka lënë gjurmë pas në historinë e fisit. Nikollë Ndreu ishte bashkëpunëtor  i ngushtë, si për çështje bese, ashtu dhe çështje kanunore e kombëtare i Gjin Pjetër Pervizit. Pa pjesëmarrjen e Gjin Pjetrit dhe Nikollë Ndreut nuk mblidhej pleqnia në Kurbin.

Emrin e  Nikollë Ndreut e gjejmë edhe në ngjarjet që çuan në pavarësinë e Shqipërisë. Në ato kohë të vështira për kombin,kur  sllavët në veri dhe grekët në jugë përpiqeshin që të shkisnin copa të mëdha nga trupi i nënëlokes Shqipëri, atdhetarët u përpoqën që t’i dilnin zot çdo copëze Shqipërie. Edhe Nikollë Ndreu qe një nga burrat që bënë sa mundën për ditën e shënuar të Flamurit. I njohur për ndikimin e tij në zonën e Kurbinit, Nikolla thirret nga Monsinjor Vincens Prenushi dhe zv/ kryeministri i ardhshëm i Qeverisë së Vlorës, Dom Nikoll Kaçorri në qelën e kishës së Dilbneshit. Aty u fol gjatë për ditën e bekuar të Flamurit, për plakun e urtë Ismail Qemali, që kishte marrë përsipër aktin historik të pavarësisë. Pyetja ishte shtruar fare hapur: Çmund të bëjmë ne këtu në Kurbin? Ndërhyn Nikollë Ndreu: Do të kërkoj ndihmën e Gjin Pjetrit, të cilit i digjet zemra për  Atdhe e Flamur, mezi e pret pavarësinë e vendit. Veprojnë shpejt;  sajonjë një flamur , si ai i Skënderbeut, duke marrë një copë të kuqe dhe një shami të zezë, me të cilën u imitua shqiponja. E merr Nikolla këtë flamur dhe shkon tek Gjin Pjetri në Skuraj. Ky mbledh pleqsinë e Kurbinit dhe aty në kuvend merret vendimi që Kurbini të solidarizohej me Vlorën dhe të bënte fakt të kryer pavarësinë. Në të njëjtën datë me Vlorën, me 28 Nëntor 1912, u mblodhën kurbinsit tek Shterporja e Kokës në Milot dhe përmes të shtënave të pushkëve lajmëruan aktin e pavarësisë dhe e festuan së bashku.

Në  krah të atdhetarëve do të ishte Nikollë Ndreu edhe gjatë Kryengritjes antishqiptare të Haxhi Qamilit, të cilët do ta dënonin me vdekje për  rebelizëm.Ishte kjo arsyeja që së bashku me 20 pjesëtarët e  shtëpisë, Nikollë Ndreu braktis vatrën familjare dhe shkon e vendoset në katundin Lukth të Kthellës. Vendasit i lirojnë një shtëpi. Aty qëndron në ilegalitet derisa asgjësohet Haxhi Qamili.

Si e ndanë komunistët Gjin Pjetrin nga Nikollë Ndreu, pas vdekjes

-Për Gjin Pjetrin, komunistët folën dhe shkruan me respekt, ndërsa për Nikollën Ndreun, jo, përkundrazi e nxinë. Ata nuk mundën t’ia falnin atij ndjenjën antikomuniste. Për shkak të antikomunizmit e dënuan me burgim të përjetshëm në vitin 1949, ndërhyn në bisedë Ndrecë Gjergj, i cili shton edhe një detaj: Gjin Pjetri sa qe gjallë nuk ndahej nga Nikollë Ndreu. Mirëpo komunizmi i ndau. Pat lënë një fotografi ky, Gjin Pjetri, ku kishte dalë së bashku me shokun e armëve, mikun e pajtimit dhe pleqnimit, Nikollën. Komunistët e detyruan familjen e Pjetrit që edhe fotografinë, që pat lënë në kullën e vet, atje në fshatin Skuraj, ku pat dalë së bashku me Nikollën, ta përgjysmonin me gërshërë; hoqën nga fotografia Nikollën dhe lanë Gjinin, gjë që ishte njësoj sikur t’i hiqje atij një krah. Ç’them, jo jo, ishte njësoj si t’i hiqje një gjysëm zemre. Edhe sot e kësaj dite fotografia e Gjin Pjetrit qëndron përgjysëm, në pritje të vllamit të vet Nikollë Ndreu, i cili kur komunistët e dënuan me burgim të përjetshëm, u paska thënë:”Po më vjen keq se kam me i mbetë borxh qeverisë tuaj pasi nuk më kanë mbetë dhe shumë vite për të shlyer dënimin që më keni dhënë… Po më vjen keq se nuk jam mësue t’i mbetem kujt borxh. “

Ai do të vdiste në burgun e Tiranës. Nikollë Ndreu u dënua edhe pse ka qenë një nga shtyllat e Krahinës. Këshilli i Naltë e ka pasë zgjedh atë këshilltar të Këshillit krahinor të Krujës….

Kur fashistët italianë mbinë si mizat në Durrës ditën e pushtimit të Shqipërisë, shtëpia me emër e Qypve, dërgoi tri pushkë në mbështetje të Abaz Kupit; Gjergj Nikollën, Llesh Gjok Lalën dhe Frrok Preng Ndrecën.

Bardhoku më tregon se Nikollë Ndreu ka pasë  pesë djem:Ndre Nikollën, Zef Nikollën, Gegë Nikollën, Gjergj Nikollën dhe Gjon Nikollën. Një ndër këta, Gjoni ka pasë mbaruar shkollën e oficerave në kohën e Mbretit Zog dhe kishte fituar gradën e kapitenit në ushtrinë kombëtare. Gjoni u vra në vitin 1944 në Pejë të Kosovës. Ishte kohë lufte dhe trupi i të vdekurit nuk mund të sillej pranë familjes. Një mik i familjes Qypi, Lek Tun Gjododa me të motrën dhe miqtë e tij, e qanë sipas zakonit dhe e varrosën në Pejë. Edhe sot e kësaj dite nuk i dihet varri, pasi Shqipëria dhe Kosova mbetën të ndara nga komunizmi. Nikoll Ndreu priste për kryeshëndoshë në shtëpinë Qypi, kur e ngushëllonin për t’i dhënë zemër, ai përgjigje:Ia kam pasë borxh një djal Kosovës!

Pse dhe si u arrestua kryetari i komunës (lokalitetit) të Milotit

Jeta u tregua e ashpër me Nikollë Ndreun, i cili mbeti vetëm me një djal, me Gjergjn. Kurbinsit tregojnë se  Gjergji ishte sa për njëqind djem; i mençur, trim, burrë i Kanunit, bujar, i nderuar dhe i respektuar në të gjithë krahinën e Kurbinit, i përmendur në miqësi, në familje, fjalëmbël në kuvend, fjala i zinte vend, i matur, burrë vetëm i cilësive të mira. Ndoshta të tëra këto ishin të mjafta që komunistët, kur morën pushtetin më 1944 e emëruan kryetar komune(lokaliteti) në Milot, dhe anëtar të  Këshillit për Pajtimin e Gjaqeve në Kurbin.

Shtëpia Qypi ka pasë marrëdhënie të ngushta me familjen Kupi në Krujë, që me Sajen e Sanen e Rustemit kundër Haxhi Qamilit, me Abas  Kupin, Ibrahm Kupin e të tjerë. Kjo ishte arsyeja që Abas Kupi me gjithë shtabin e vet, së bashku me misionin anglez; Julian Emrin, David Smailin, me ekspertët kaukazian, që ishin me ta si dhe me krerët e Ballit Kombëtar si Mid’hat Frashërin, Abaz Ermenjin, përfshi edhe Fiqiri Dinen e Preng Pervizin, qëndruan më shumë se tri javë në shtëpinë Qypi.Kur iku Abas Kupi, la tek shtëpia e madhe Qypi shumë armatime; mitralozë të rëndë, bomba, pushkë, fishekë , duke u kërkuar besën se këto armë do të ruheshin aty derisa ai të kthehej. Shumë nga krerët nacionalistë ikën me mendimin se kthimi do të ishte i shpejtë.

–           Për t’ia ruajtur amanetin komandant Abazit, së bashku me kushërinjët e mi materialin luftarak e fshehëm në pyll, më tregon Bardhoku. Mirëpo komunistët me të marrë pushtetin, puna e parë që bënë, ishte çarmatimi i popullsisë, veçanërisht në zonat që s’ishin të dominuara prej tyre. Në atë kohë, kush nuk dorëzonte armët, dënohej dhe pushkatohej pa gjyq. Gjergji qe kryetar i komunës së Milotit dhe kryetar komisioni për mbledhjen e armëve, kështuqë komunistët nuk mund t’ia falnin që shtëpia e tij ishte strehuese e armëve të Abas Kupit, i shpallur “armik në emër të popullit”. Një  natë me shi e erë, rrethohet shtëpia Qypi, gjenden armët e Abaz Kupit dhe menjëherë shkojnë në zyrën e  komunës, ku gjendet Gjergj Nikolla dhe arrestohet. Në fillim deshën ta pushkatonin në Milot, por duke qenë se ishte njeri me influencë të madhe, iu ruajtën ndonjë trubullire dhe e larguan për në  Shpal të Mirditës. Atje deshën sërish ta pushkatonin, por Bardhok Biba, nuk pranoi, duke thënë se kishte miqësi me familjen Qypi dhe ajo ishte me zë në të gjithë krahinën. E dërgojnë në Shkodër, ku ligjin e bënte Tuk Jakova me vëllezër. As Tuku, nuk e mori atë vendim, duke relatuar lart në qeveri se familja Qypi ishte me tradita atdhetare, se kishte luftuar kundër të gjithë pushtuesve, se kishte marrë pjesë në ngjarjet e pavarësisë dhe në ato kundër pushtimit fashist e kundër gjermanëve. Duke qenë se ajo është familje bese dhe e lidhur me Kanun, nuk e shpërdoron amanetin e mikut, nuk është në favorin tonë ta bëjmë kundër nesh, argumentoi lart udhëheqsi komunist shkodran. Në këto rrethana Tuku arrin që ta lirojë me kusht,e ta dërgoj në shtëpi me porosi që të mos përzihej më në luftë kundër komunizmit.

Gjergji u kthye në shtëpi, por nuk hoqi dorë nga takimet me krerët nacionalistë, që vërtiteshin nëpër male si: Mark Gjomarkaj, Sif Merlika, Frrok Mëlyshi, Fran Miri e të tjerë. Komunistët ia ndjekin gjurmët dhe e arrestojnë sërish. Më pas në familje ka një tjetër ngatërresë që bie në sy të qeverisë; djali i Gjergjit, Prenga ikën nga ushtria, më pas arratiset… Ndëshkohet familja; të gjithë internohen në Berat. Pasi vritet Prenga në vitin 1948, rikthehet familja nga internimi. Lirohet edhe Gjergji nga burgu.

Përse la shtëpinë dhe u ngjit në mal Gjergj Nikolla vetë i gjashtë?

Presioni dhe përndjekja prej sigurimit nuk iu nda familjes Qypi. Jeta u bë e padurueshme, shtëpia qe kthyer gati në një burg a në një kamp internimi; vëzhgime të rrepta, presione, kurthe, shantazhe. Pikërisht për këto shkaqe, në vitin 1949 Gjergj Nikolla me pesë djem të shtëpisë Qypi, braktis shtëpinë dhe ngjitet në mal për t’mos u kthyer më aty. Krijohet kështu çeta antikomuniste e përbërë nga pjesëtarë të një fisi:  Gjergj Nikolla, Bardhok Ndreu, Ndue Lala, Zef Gjergji, Pal Lala dhe Marka Gjoni.Masa e parë që mori sigurimi ishte internimi i pjestarëve të tjerë të familjes. Të gjithë ata iu nënshtruan kushteve të skëtershme të kampit shfarosës të Tepelenës, ndërsa më i moshuari i shtëpisë Qypi dënohet me burg të përjetshëm. Bardhok Ndreu ëshët i vetmi prej atyre të gjashtëve i mbetur gjallë, prandaj bisedën e bëj me të.

-Kush është Bardhok Ndreu?

Pyetjes time ai i përgjigjet pas një heshtje, që mu duk se zgjati ca si shumë.

–  Këtu më thërrasin Bardhok Çupi. Është një mbiemër që më mbeti pasi kalova kufirin shqiptar dhe u hodha në Jugosllavi së bashku me gruan për të marrë më pas rrugën drejt Amerikës.

–  Atje më pyetën si e ke mbiemrin?

–  Qypi-u thashë.

Ata siç duket e ngatërruan “Q” me “Ç” dhe më mbeti Çupi. Ndërsa miqtë dhe shokët më njohin si Bardhok Ndreu.

Bardhok Ndreu ka lindur në Malin e Bardhë të Kurbinit  më 5 maj 1915. Baba e ka lënë të vogël. Ishte vetëm 1 vjeç kur i vdiq i ati nga një aksident. Nëna e ka rritur dhe po ajo  e ka martuar. Nikoll Ndreu dhe Gjergj Nikolla e donin Bardhokun njësoj si djemtë e tyre. Nga rinia e vet, Bardhoku nuk veçon ndonjë ngjarje, veç martesën në moshë të vogël. Vitet e Luftës së Dytë Botërore i ka kaluar  duke u marrë me punët e bujqësisë dhe duke u përkujdesur  për bagëtitë. Qypi, ishte familje e madhe dhe qenë pjesëtarët e tjerë të familjes që u rreshtuan në formacionet e Abaz Kupit për të luftuar kundër pushtuesve. Megjithatë, në një farë mënyre edhe ai u përzje me luftën, sidomos kur shtabi i Abaz Kupit, së bashku me anglezët u vendosën për më shumë se dy javë në shtëpinë e tyre.

– Ja me këto duar  i kam shërbyer Mid’hat Bej Frashërit. Vetë ia shtroja dhe ia ngrija dyshekun. Ishte fisnik burrë. I shërbeja me qejf. Abas Ermenji ishte një çik mendje madh, por Mid’hati qe tepër i edukuar dhe shumë i sjellshëm. Kanë qenë në shtëpinë tonë edhe legalistët edhe ballistët, tregon Bardhoku.

– Pushteti komunist ju kishte shpallë person të kërkuar, armik të popullit, përse ndodhi kjo, kur ju s’kishit marrë pjesë në luftë?

– Sepse më 1949 unë kisha lënë familjen dhe qeshë ngjitë në mal me pushkë në dorë.

Si e nxori gruan nga burgu i Krujës Bardhoku dhe si e mbajti 1 vit në mal

-Kam qëndrura tre vjet maleve. Besoj se jam një përjashtim në luftën e maleve. Ndoshta jam i vetmi që për një vit kam qëndruar në mal me gjiithë gruan time, më befason këtë të fshehtë Bardhok Ndreu.

-Si ndodhi që e morët edhe gruan në mal?

Ndërhyn Ndrecë Gjergji për ta sqaruar këtë detaj:- Kur të gjithë pjesëtarët e shtëpisë Qypi i nisën drejt Tepelenës, gruan e Bardhokut, Bardhën, Sigurimi e la tek i ati i saj, në Fushë-Krujë. Ky ishte një kurth, që ata patën ngritur me mendimin se Bardhoku do të shkonte ta takonte gruan dhe ata do ta arrestonin ose do ta vrisnin direkt, por Bardhoku nuk ra në atë kurth.Sigurimi duroi një vit, duke e mbajtur shtëpinë në vëzhgim dhe kur e pa se Bardhoku nuk po binte në atë kurth, arrestojnë  Bardhën me akuzën:Je takuar me Bardhokun dhe nuk ke lajmëruar qeverinë.!Filluan dhe për Bardhën ditët dhe netët e vështira të qelisë e torturave. Bardhokun nuk e zinte vendi që ai rrinte i lirë majë malesh, ndërsa e shoqja dergjej në qelitë e burgut të Krujës. Pas këtij momenti vjen aksioni për lirimin e saj nga burgu, aksion i organizuar nga Nikollë Gjergji e Bardhok Ndreu me miqtë e tyre që kishin në Krujë. Çeta ishte në mbështetje të aksionit. Kështu një natë dimri me shi e erë të fortë, me vetëtima e bubullima, hapet dera e qelisë dhe “njeriu i brendshëm” nxjerr që andej Bardhën, të cilën e priste jo më larg se 100 m i shoqi, Bardhoku me shokët e vet të Çetës. Si ndër përralla, Bardha fluturon nga qelia në mal dhe shpëtoi kështu prej torturave të komunistëve. Qeveria jep alarmin; si kishte mundësi që një grua të thyente derën e qelisë dhe arratisej? Ndjekjet e sigurimit shumfishohen. Kërkohej të kapej e gjallë, por atë e mbronte çeta. Bardhoku, i cili kishte dy vjet në mal, qëndroi edhe një vit tjetër  së bashku me gruan e pastaj kaloi kufirin dhe morën rrugën drejt Amerikës.

-Përse e latë shtëpitë dhe u ngjitët në male? Si u konfliktuat me qeverinë?

– Hallet na ngjitën në mal. Jeta jonë u trodit që në fillim nga regjimi i komunistëve. Që në shtator 1947 jam internuar me 14 pjesëtarë të familjes, përfshirë dhe gjyshin Nikollë Ndreu. Na dërguan në Berat. Jeta e kampeve ende është në kujtesën time ashtu e rëndë e plot tmerre. Arsyeja e interrnimit ishte se një djal i Gjergjit, qe ushtar dhe iku nga ushtria. Pasojat ranë mbi të gjithë pjesëtarët e familjes, të cilët iu nënshtruan internimit. Në kampin e Beratit gjetëm të gjiitha familjet e mëdha shqiptare të shpallura “armike”, familjet nacionaliste, që qenë shpallë humbëse të luftës së bashku me pushtuesit edhe pse ne kishim luftuar pushtuesin me armë në dorë. Atje gjetëm familjet Kupi, të Blloshmeve, të Leshanakut, të Hamit Matjanit, të Previzve, Bajraktarët, Dinet, Kaloshët, ku numërohen të gjithë…

-Ç’punë bënit në Berat?

-Punuam fushave, më pas  na çuan në Kuçovë, në fushën e aviacionit, në bujqësi, në kanale, mbillnim, korrnim.

– Kur ju liruan nga internimi?

-Një amnisti mashtruese , si për t’na vënë në gjumë na liron nga internimi në mars 1948. Por s’kaloi shumë dhe babën e Ndrec Gjergjit e arrestuan. Fati ynë dhe i atij, ndërhyri i gjithë rrethi miqsor dhe ai u lirua. Por nuk zgjati shumë dhe e kapën përsëri. Përse ke ndihmuar reaksionarët? Me këtë pyetje u arrestua. E çuan në burg në Durrës, Tiranë.

Sigurimi i dha Zefit helm që të helmonte Mark Pirolin

Por prap nuk na u ndanë hallet me qeverinë. Hetuan një djalë të Gjergjit, Zefin- vazhdon Bardhoku rrëfimin e historisë me plot të papritura të familjes Qypi… U akuzua se kishte furnizuar me bukë komitët që donin të rrëzonin komunistët. E kapën e çuan tek Nuri Luçi, e torturuan pastaj e ftuan për bashkëpunim. I kërkojnë që të  priste në besë komitët që kishte ushqyer me bukë. Për këtë qëllim i dhanë helm që të  helmonte  Mark Pirolin. Në të vërtetë, ai i sigurimit, e kishte të vetin Mark Pirolin, por mbi të gjitha kishin besë ideologjinë e komunizmit… E merr helmin dhe  nënshkruan një deklaratë, ku shkruhej e bardha mbi të zezë: Nëse për dy javë  nuk helmohej ose vritej Mark Piroli, Zefi do të pushkatohej.E porositën që në shtëpi të mos tregonte asgjë, ndryshe e priste plumbi.

Kur erdhi djali në shtëpi u tregoi njerëzve të shtëpisë  fill e për pe’ bisedën që kishte patur me ata të Sigurimit, për kushtet që i kishin vënë ata. Pasi u tregoi fill e për pe’ gjithçka, kërkoi mendim në kuvendin familjar: Ç’të bëj tani? Ç’ka të bëjmë? A të frikemi a të marrohemi?-pyetën më të moçmit. Familja mori vendimin që të mos marrohet, pra të mos priten në besë komitët që qenë ushqyer me bukë. Vendimi qe i formës së prerë: Të arratisemi nga shtëpia, të shkojmë në mal, atje ku sigurimi nuk ngjitet!

Dolën në mal, Bardhoku, Gjergj Nikolla me djalin, Zefin, Marku, djali i axhës tjetër, kushërinjtë e Bardhokut, Ndue e Pal Lala. Pra gjashtë vetë vendosën që t’i kundërviheshin qeverisë duke u ngjitur në mal.

– Si kaloi jeta e malit?, e pyes Bardhokun.

-Me halle të mëdha, strehë kishim qiellin, shtrojë kishim tokën. Zoti e bëri kiamet atë dimër, dëborë e madhe, acar. As bukë nuk kishim. Bazat, ç’kohë vinte, zvogloheshin. Sigurimi u xhindos. Ne kishim dalë grup i madh dhe për propagandën komuniste ky ishte një dëm i jashtzakonshëm… Inati i qeverisë u zbraz mbi të pafajshmit; familja u internua sërish në Tepelenë, në kampin e vdekjes. Forcat e sigurimit kërkonin gjurmët e grupit armiqësor që kishte guxuar të sfidonte shtetin.Natë e ditë forcat e ndjekjes kërkonin nëpër male e ndër shpella, por pa arritur dot tek foleja e çetës me 6 kundërshtarët e regjimit. Ata i ndiqnin këmba-këmbës. Në majë të  Malit të Trolles, Sigurimit nuk i shkonte mendja se njerëz normal do të rrezikonin të jetonin në atë dëborë me shumë shtresa e në atë të ftohtë kallkan.

-Pikërisht atje në majë mali ndërtuam një kasollë dhe për tre muaj sikur  u ndjemë rehat-, kujton Bardhoku. Por një ditë aty u ngjitën dy të panjohur. Nuk u kuptua të kujt qenë, të Sigurimit apo gjuetarë të rastësishëm, mëdyshet në kujtesën e vet Bardhok Ndreu. Nuk di ç’të them, përsëdytet ai duke u përpjekur  të largojë mjegullnajën e kujtesës, pastaj shton:  Por i pa roja jonë dhe ata ikën, si duket u trembën për vete. Sidoqoftë, kjo vizitë e papritur na dekonspiroi stanin, të cilit ne i vumë zjarrin dhe e braktisëm rreth marsit të vitit 1950.

-A u ndeshët ndonjë herë me Forcat e Ndjekjes?

– Jo vetëm një herë, por shumë. Ja një rast: Sa kemi dalë në një kryqzim rruge që vinte nga Gjormi, kryqzim me rrugën tjetër që vinte nga Laçi, u ndodhëm në një situatë të vështirë. Gjergji më nxiti që të dilnim, edhe pse ishte shpej. U ndodhëm ballë për ballë Forcave të Ndjekjes. Kërciti pushka. Ishte pyll. Ne dredhuam dhe u humbëm syshë, por ata vazhdonin që të shtinin; dukej se luftonin me njeri-tjetrin se ne kishim kaluar me kohë. Në të vërtetë ne nuk tentonim të vrisnim njeri, donim thjesht që t’i shpëtonim ndjekjes së tyre.

-Një herë tjetër ishim afër Laçit, në Tribnisht, edhe aty krisi pushka e ashpër, por shpëtuam. Ishte natë shtatori i 1950-ës, kujton Bardhoku.

Takimi me Alush Leshanakun

-Ju kujtohet se kur dhe në ç’rrethana u takuat me Alush Lleshanakun?

– Si jo?!- gjallërohet Bardhok Ndreu.  Me 25 maj 1950 ka ardhë Alush Lleshanaku. Ne ishim në malet e  Kurbinit.

– Alushi ishte i vetëm?

– Jo, ishte Alushi, Gjon Gjinaj, Pashko Suma, Pjetër Gjoci, Ndue Gjergj Lleshi, ,Luk Përzefi. Jemi takuar në Mal të Bardhë. Alushi kishte qëllim që të priste radion dhe materiale të tjera qe do te hidheshin nga ajri. Pra kërkohej një vend i përshtatshëm që të bëhej një zbarkim dhe ne duhej ta siguronim. Gjergji thotë se nuk ishte e arsyeshme që zbarkimi të bëhej në Kurbin sepse Tirana ishte jo më shumë se 2 orë larg dhe vinin shpejt përforcime të ushtrisë dhe gjithçka dështonte. Me këtë logjikë edhe Alushi pranoi që të mos bëhej zbarkimi aty. Atëherë u vendos që të bëhej në tjetër vend dhe një pjesë prej nesh duhej t’i shoqëronte mysafirët. Shkova unë, Pal Lala, Zef Gjergji. Kemi ecur drejt Shesh-Ulzës.  I kemi ra përreth Kthellës. Kemi zënë vend megjithë mysafirët. U bë lidhja me radion. Atë ditë që është bërë lidhja me radio, po atë ditë është marrë sinjali nga sigurimi dhe është derdhur ushtria si miza lisi për rreth nesh. Gjithë Rajoni, Mat-Mirditë, zona e Kthellës është futur në darën e sigurimit, i cili i ka bërë tre rrethime zonës. U ndodhëm në një situatë të vështirë; bashkë me të ardhurit ishim 4 pjestarë të çetës së Kurbinit dhe tre të Mirditës.  Nga 5 maj 1950 deri me 15 qershor 1950 vazhdonim të ishim me Alushin. Sidoqoftë  sinjali ynë ishte marrë nga qendra dhe aeroplani erdhi në mbrëmje rreth orës 10.00. Pritej që të hidhej radio e Alushit. Sa u hap parashuta e parë pasi ne kishim ndezë zjarret, ka mbërritur ushtria e sigurimi. Dukej se ata nuk donin të qëllonin natën, prisnin agimin, që t’ia nisnin betejës me sy çelë. E vetmja shpresë jona ishte se forcat e sigurimit ishin të shumta dhe mund të asgjësonin njëri-tjetrin. Sidoqoftë ata e mbajtën rrethimin. Nga ana tjetër ne u vumë në kërkim të materialeve të zbarkuara nga aeroplani.Mbaj mend se kishin parashutuar edhe një grup kosovarësh, thoshin se ishin dërguar nga  Xhaferr Deva.

-Ju kujtohen emrat?

-Po. Riza Alia ishte  komandant i grupit, ishte prej Prizreni, Beqir Bajgora prej Peje, Ahmet dhe  Shaqir Kabashi, dy kushërinjë, Destan Berisha, që mund të jetë diku gjallë ende. Shaqiri ka qëndruar në Bufalo. Ishte dhe Hajredin Vuciterna. I kam parasyshë si tani sepse kam qëndruar gjatë me ta. Ky grup do të shoqërohej prej Alushit drejt Kosovës. Gjetëm një pjesë të mallit: 6 marshina(tip pushkësh angleze, automatike, me 30 fishekë). Gjetëm bomba italiane, fishekë, ilaçe.

-Po radio që priste Alushi, a u gjet?

-Po, e gjetëm. Radion e Alushit e fshehëm në një masë me misër, (misrin e kishin sjellë fshatarët për ta fshehur nga sytë e qeverisë që t’mos u sekuestrohej a të mos u tatohej nga qeveria komuniste).Aty futëm ne dhe parashutën së bashku me radion e Alushit….

 Beteja e ashpër e Sheshit të Shtjarthit, vrasja e Ali Rizait

Bardhoku vazhdon rrëfimin: – Morëm materialet dhe përpiqeshim të lëviznim ngadalë nën hundën e forcave të ndjekjes. Ishim jo më larg se 10 m prej ushtrisë, por ishte errësirë, nuk e shihnim njeri-tjetrin. Me gjithë kosovarët 16 vetë. Të gjithë së bashku nuk mund të iknim, atëherë u ndamë në grupe. Nën shoqërimin tonë duhej të ishin mysafirët. Kosovarët nuk orientoheshin fare, nuk e njihnin terrenin. U ndamë në grupe të vogla, ku në secilin grup kishte nga një prej nesh që njihnim vendin.Sa kemi ecur 200 metra, kemi ra në zjarrin e armëve te sigurimit. Nuk e mendonim se i kishim forcat përpara. Ka filluar pushka në tetë të mëngjesit, betohem se nuk e ndjenim nëse ishin krismat tona apo të forcave të ndjekjes. Kemi rrafshuar një mal me fishekë. Aq e madhe u bë masa me gëzhoja sa nuk shihnim dot përpara. Armët tona, vërtetë ishin të pakta ne numër, por zjarri qe i fuqishëm. Gjon Gjini, propozoi që të lëvizinim sepse ata mund të na kapnin të gjallë. S’kemi ecur më shumë se 100 metra, kur kemi hasur një perde të dendur zjarri, që nuk merrej vesh se nga ç’anë vinte. Nga të gjitha anët krisma automatike. Zjarri ishte i rreptë. Kosovarët luftonin trimërisht, por në zjarr e sipër mbetet kapedani Riza Alija, ai kishte në shpinë radion, me vete kishte dhe 800 napolona flori(më duket se ato iu mbetën komunistëve). E ka pa Zefi dhe ka kërcyer për ta ndihmuar, 20 plumba ka marrë kapota e tij. U vra dhe Pashku. Të vrarët mbetën në fushën e luftës. Një plumb e mori dhe Alushin. U plagos, por nuk qëndroi.. . Ishte trim djali. Nuk bënim dot hap pa u ndeshë me ushtarët e ndjekjes. Pas 100 metra u plagos Gjon Gjinaj. Dolën dy kushërinjtë e mi, u thërras të ndihmojnë Gjonin. Gryka pushkësh më dolën përballë. U tregova më i shpejtë, qëllova para tyre, nuk e di, por më pas më thanë se kisha palosur një duzinë prej tyre…

– Bardhoku është modest, nuk flet për qëndresën e vet, ndërhyn në bisedë Ndrec Gjergji. Bardhoku e tregoi veten sidomos në betejën e Fushë Shtjarthit në Mirditë. Lufta vazhdoi gjatë; Gjon Gjinaj dhe Alush Leshanaku u plagosën; Zef Gjergji mori plagë; kapedani Riza Alija dhe Pashko Suma humbën jetën; një pjesë e shoqëruesve u shpërndane.  Bardhoku mbetet me të plagosurit dhe grupin e kosovarëve. Ai tregohet trim, u bën thirrje shokëve:- Burra të mos koritemi; të luftojmë deri në fishekun e fundit; të mos lëmë në dorë të komunistëve të plagosurit dhe jabanxhinjtë! Kur e pa se një pjesë e shokëve i qe shpërndarë, ai iu drejtua dy kushërinjëve; Pal Lalës dhe Zef Gjergjit: -Nuk do të marrohemi, do t’i shpëtojmë të plagosurit! Dhe prinë i pari e çan rrethimin.

Për këtë betejë, Ndue Llesh Gjergji ka pasë ngritë një këngë:Tash po vin’ retë e Kurbinit/ Si rrufeja shkrep prej qiellit/ Bardhok Ndreu dhe ai Ndue Gjergji,/ Ay Pal Marku dhe Zef Gjergji/ Dy shpi të ndershme në Kurbi/ Të përmenduna në histori/ Shpia e Qypit dhe e Gjin Pjetrit/ Qysh në kohën e Gjin Mjetit/ Kanë luftue kundra davletit/ Vra dhe djeg ushtrinë e Mbretit…

       Dalja prej rrethimit, kthimi në Kurbin

Rrëfimi i Bardhok Ndreut ndjek hap pas hapi ngjarjet: Më pas i shpëtuam grykave të zjarrit. Etja na thau e na shkrumboi. Pas pak ramë në një përrua dhe shuam etjen, por zjarri vazhdonte nga të dy anët pandërprerje. Ne u kishim shpëtuar nga sytë forcave të ndjekjes, por ata qëllonin me tahmina, rrezik ngatërroheshin me zjarrin e njeri-tetrit. Ishin mijëra gryka zjarri, kishin ardhë përforcime nga rrethet fqinjë dhe nga Tirana. Kemi qëndruar të fshehur aty në përrua nga 8 e mëngjesit deri në 2 pasdite. Më pas kemi ecur vetëm këmba-dorazi, herë -herë zvarriteshim. Nëse do të na zbulonte njeri ashtu siç ecnim ne, jam i bindur se do të na qëronte sa kishim mbetur. Dualëm në një lëndinë, por nga pas dëgjonim zjarrin që s’kishte të pushuar. Siç duket luftonin me shoshoqin ata të ushtrisë, ne qemë larguar shumë larg prej andej. Duke qenë se pozicioni ynë dominonte mbi ata që luftonin, e kishim fushën e luftës në pëllëmbë të dorës. Shihnim ushtarët që lëviznin të maskuar, pa ditur ata se ne kishim një orë që i qemë larguar përroit dhe fushëbetejës.Kosovarët, që kishin luftuar si luanë, tash dukeshin të lodhur, mezi mbaheshin në këmbë. Pushkët, gati po u binin duarësh. Ne ishim mësuar me jetë mali dhe nuk e ndjenim aq lodhje. Sidoqoftë duhej të vazhdonim, ndryshe mund të binim në sy dhe rrezikonim. M’u ndanë katër shokë.. Ndue Gjergji, që e njihte vendin mirë, Pjetër Gjoci,  Luk Perzefi,  dhe Prenga nga Kthella. Ndoshta na ndau pushka, ndoshta…. Unë mbeta me dy kushërinjtë e mi, me Pal Lalën  dhe me Zef Gjergjin, ndërsa Gjin Gjoni që ishte i plagosur së bashku edhe me Alushin, nuk po e jepnin veten. Nuk e di sa ditë u bënë që ndiqeshim këmba -këmbës nga Forcat e Ndjekjes. Më duket se kishte hyrë qershori. Derisa u err  dëgjohej pushka atje poshtë në përrua. Më thotë Gjin Gjoni: Si me ia ba Bardhok?

Unë isha i ri, nuk ndjeja lodhje dhe isha i gatshëm që t’i ndihmoja. Ai më kërkon që t’i përcillja deri në Rrëshen, me u kthye andej nga Kthella, me shku në Mirditë, deri diku në Fushë të Lumit. Kjo ishte e pamundur, ushtria asaj ane ishte miza e lisit.

– Gjon, i thashë, për tërmal, për Zotin nuk mund të përcjell asnjë dekik, se nuk kam njerëz të besës që të mbështetem, nuk kam baza. I thashë se  në Rrëshen kam dajat Mëlyshtë, Pal Mëlyshin me vllazën, por unë kam 3 vjet që nuk ua kam parë derën, s’e di, a janë ba komunista , a ç’dreqin janë ba, kështuqë nuk kam besim që të çoj andej. Për tëposhtë, (ishim larg prej Kurbinit, 6-7 orë) po qe për Kurbin nuk të lë vetëm, të çoj ku të duash. U vendos që të shkonim andej nga propozova unë. Sapo u err mirë ia nisëm marshimit. U priva. Kemi dalë tek K. Dervenit.Sa kemi dalë atje, zbardhi drita. Ishim të lodhur, bukë s’kishim as një kore. Kur u err zbritëm poshtë, në Shkopet. Ramë në lumin Mat. Mbaj mend se si Alushi, filloi të lahej me gjithë rroba. Sa dha ballë drita, për fat na erdhën ca bagti aty afër. Kapëm një berr dhe e therëm pasi ia paguam bariut. Na duhej ujë. E njihja vendin. Duhej të vazhdonim. U prina. Ishte një shkallë që duhej të ngjiteshim. Jam ndarë me Palin, ai i binte në njërën anë, unë nga ana tjetër dhe kontrollonim kështu të dy anët. Shkallën e kishim në mes. Pali i ka parë rojet nën rrezet e hënës. Ka qit pushkë . U afrua tek unë; i fola: -Pse qite pushkë? Ai ma ktheu: Partizanët, more, ushtarët…!

Alushin, Gjonin dhe pesë kosovarët i kishim lënë pas, ne ishim pararoja. Po lindëte dielli. Kur na dolën dhe tre partizane; ne i kishim si në pëllëmbë të dorës, ata nuk na shihnin. I qëlluam; dy i vramë, një  u plagos.Vazhduam, iu ngjitëm malit këmbadoras. Dolëm tek Mali Trolles, ku ndanë Mat e Kurbin. Aty gjetëm ujë. Pimë dhe u freskuam.Kishte ardhë nata. Ecëm, arritëm në Skuraj, katundi i Preng Previzit. Dy kushërinjtë aty kishin baza. Ua dhamë emrat e bazave, ku të merrnin buke dhe ushqim. I Çova në Shën Mëri kosovarët, Alushin dhe Gjon Gjinajn. Atje ishte një gurrë me ujë të ftohtë, u lanë , u rruan dhe u bënë si njerëz. Një bari, që e njihja kishte nxjerre dhitë në kullotë. Sa më pa thirri i habitur:-Po ti gjallë qenke , o Bardhok?

-Pse, ç’ka ndodhë?-e pyeta.

-U ba nami, he burrë, ka zbarkuar ushtria dhe policia. Ka kris pushka ditë e natë. Ka 7 ditë që ushtria është duke qit pushkë dhe për shtatë ditë ushtarët ushqehen në vijë të luftës. Po si bre paskit shpëtuar, trima që paskit qenë!

Ndërkohë ai theri një dhi, e poqëm dhe shuam urinë. U kthyen dhe kushërinjtë që sollën bukë e furnizime të tjera,  dhe u ushqyem. Na duhej të ecnim përmes një zone të mbushur me ushtarë. Kishim lënë takim me shokët tanë të Kurbinit. Qe bërë një muaj që qemë ndarë me shokët tanë, nga 25 maj me 21 qershor. U takuam edhe me shokët që qenë ndarë në mënyrë të papritur në kohën e betejës së Sheshit të Shtjarthit;  Ndue Lalën, Preng Lleshin, Ndue Gjergjin, Luk Perzefin.

-Ç’ndodhi me mysafirët që kishit në shoqërim?

– Deri më 19 korrik i mbajtëm aty, në bazën tonë, në Mal të Bardhë.

 Kur Alush Lleshanaku hyri në kinemanë e Tiranës

– Ndonjë mbresë nga takimi me Alush Lleshanakun?- e pyes Bardhokun.

– Alushi ishte shok besnik, gojëmbël, edhe me një fëmijë bisedonte sikur të kishte përpara një burrë. Alushi ishte trim mbi trimat, nuk i trembej syri. Për të tregoheshin gjëra të pabesueshme në popull. Ka shumë rrëfenja. Erdhi shpesh herë në Shqipëri. Më tregonte vetë një herë se kishte shkuar prej Urës së Zogut, përmes rrugës së makinës, drejt e në Tiranë. Veshur me shallvare elbasanse, nje çantë në shpinë, ku mbante veglat e punës, bishti i një çekiçi dukej jashte. Jam murator, thoshte, bëj shtëpi nëpër fshatra. Ai ishte aq trim sa ka hyrë edhe në kinema, ne mes të Tiranës, pa u kuptuar nga forcat e sigurimit, të cilët e kërkonin nëpër male e nëpër shpella. Dhe kjo nuk ndodhi një herë e dy, po shumë herë. Automatikun nuk e hiqte nga vetja, e mbante ngjitur pas trupit. Ishte kjo arsyeja përse e helmuan Alushin para se ta vrisnin. I trembeshin.

– Ju thatë se edhe Alushi u plagos, ku ia mjekuat plagët, ndërhyn në bisedë Hysen Blloshmi, që ndjek rrëfimin e Bardhokut.

– Aty në mal e mjekuam. Gjergji e mjekonte, Gjoni ia ndërronte plagën.

– Po ilaçet ku i merrnit?

– Ilaçet i merrnim tek Marka Zefi. Ai ishte ende në punë, punonte infermier në Milot. Është koha kur Sigurimi ende nuk i kishte rënë në gjurmë, nuk kishte zbuluar se ai mjekonte komitët që vinin për të rrëzuar qeverinë. Marka Zefi ishte infermier i zoti dhe vazhdonte të punonte për shtetin.

– Kur dhe si u largua Alushi nga ju?, e pyes Bardhokun.

–          Me 19 korrik, kam marrë Palin e Zefin dhe e kam përcjellë Alushin deri në kufindarje me Kurbinin; i dhamë me vet një dele të pjekur, 10- 12 kg miell misri, ujë dhe u ndamë në Rubik. Nuk u takuam më dhe nuk dinim se çfarë ndodhi më vonë. Në New York kam takuar Gjon Gjinaj, kam takuar dhe një herë Shaqir Kabashin, Destan Berishën, dhe më tej s’di  gjë. Mësova më vonë se Ahmet Kabashin e vranë, Haredini ishte dorzuar, Beqir Bajgora është vra, edhe Gjon Gjinaj u vra këtu në Amerikë….Ndërsa për Alushin e mësova vonë vdekjen me kurth…E kishin helmuar…

Beteja e Bushneshit dhe rrethimi me tradhëti i Nikollë Gjergjit

Çetat antikomuniste ishin rralluar shumë në malet e Shqipërisë. Forcat e Ndjekjes dhe ato të Sigurimit po dilnin fitimtarë të ndihur edhe nga sovjetikët e sidomos agjenti i tyre në Uashington, anglezi i perfolur Kim Philbi, që më vonë e shpallën hero të Moskës. Shumë prej atyre që vinin nga jashtë binin drejtpërdrejtë në duart e sigurimit shqiptar. Gjergj Nikolla, që pat zgjedhë qëndresën në malet e Kurbinit dhe jo arratisjen jashtë Shqipërisë, vazhdonte të qëndronte e të mos i dorzonte armët. Ai i pat kapërcyer të gjithë kurthet që i qenë ngritur , por  me 5 maj 1952, i tradhëtuar, rrethohet në Fushën e Bushneshit në Mamurras. E gjithë çeta e tij e përbërë prej 7 vetash ishte futur në një darë të hekurt rrethimi. Gjergj Nikolla së bashku me Pjetër Lalen, Gjon Lok Piroli, Pjetër Marku, Gjok Pali, Gjon Perjaku dhe Bib Brahja, nuk iu përgjigjën thirrjes për t’u dorëzuar. Ata qëndruan trimërisht me besë për të luftuar deri në vdekje. Ka shkruar  për aktin trimëror të kësaj çete dhe komandantit të saj, Gjergj Nikoll Ndreu, edhe Mark Dodani, i njohur për librat për sigurimin dhe skenarët e filmave me diversantë, i cili nuk ka mundur  ta fsheh aktin trimëror. Çeta rrethohet në mënyrë të trifishtë;  tre kordona forcash të sigurimit dhe të ushtrisë ishin vendosur njëri pas tjetrit. Rrethimi ishte realizuar në një vend të vështirë, terreni ishte fushor, s’kishte afër as kodra as pyje. Çeta arrin që të luftojë edhe të bëjë disa gropa që t’u fshihej plumbave që binin si breshër. Mitrolozat dëgjonin gjithandej. Zëri i Gjergj Nikollës u jepte zemër shokëve. Ai u përcillte kurajo bashkëluftëtarëve me thirrje kundër rrethuesve. Tashmë e ka të qartë se ka ardhur akti i fundit i luftës së tij. Kronikani i kohës ka përcjellë çastet e kësaj beteje, kur  Gjergj Nikolla thërriste: Poshte komunizmi! Poshtë Enver Hoxha! Rroftë Shqipëria, poshtë këlyshët e Rusisë! Lufta ndizet e rreptë, përforcimet nga Tirana vazhdojnë të vijnë. Dëmtimet në radhët e ushtrisë, e cila ishte shumë e ngjeshur, sa vinte e shtohej. Mitrolozat e rëndë siç dukej qëllonin forcat përballë; vrisnin njeri-tjetrin… Për shumë orë lufta mbetet e ndezur. Thonë se luftën e  drejtonte përmes telefonit vetë Mehmet Shehu, ish Ministri i Mbrojtjes, i cili po nervozohej me oficerët e vet: Si nuk po arrini të asgjësoni një çetë me 7 vetë?! Ç’qenka ai Gjergj Nikolla?!U perdoren te gjitha armet. U erdhi radha edhe tankeve, thotë Bardhoku, të cilët gjëmojnë në fushën e betejës. Kur mbërritën tanket, Gjergj Nikolla e pa se çetës i erdhi fundi. Ai jep urdhër për sulmin e përfundimtar, sulmin e vdekjes: Në sulm, për jetë a vdekje! Sulmi qe i fuqishëm, ashtu siç mund të jetë një përpjekje për të sfiduar vdekjen, që kishte zgjatur thonjtë e përgjakur për  të rrëmbyer jetët e të shtatëve. Kalohet rrethimi i parë, por në të dytin, plumbat vërshojnë nga të gjitha anët dhe përplasen në gjoksin e komandantit të çetës, Gjergj Nikolla. Thuajse të gjithë ishin plagosur. Pjetër Llesh Lala, i kushëriri, i thotë Gjergjit se nuk do të ndahet nga ai as në vdekje dhe me një plumb vret veten, pa rënë i gjallë në dorën e ushtrise. Pjestarët e tjerë të çetës kapen të gjallë. Gjon Lok Piroli varet në litar në Milot, të tjerët dënohen me  burgim të përjetshëm.

***

Ja kjo ishte një copëz nga historia e familjes atikomuniste Qypi, e cila u përgjak me komunizmin. Ajo i ka dhënë nacionalizmit djemtë e saj më të mirë, ndërkohë që një pjesë prej tyre u detyruan që të largohen nga Atdheu dhe të emigrojnë në dhe’ra të huaja, një pjesë këtu në SHBA.

Ja pjestarët e familjes Qypi, që janë të vrarë nga komunizmi:

  1. Gjergj Nikolla, vrarë me 5 maj 1952
  2. Prend Gjergji, vrarë me 24 korrik 1948
  3. Zef Gjergji, vrarë me 20 qershor 1951
  4. Marka Gjoni, vrarë me 20 qershor 1951
  5. Kole Gjoni, vrarë me 10 nëntor 1951
  6. Jak Mark Lala, vrarë me 10 nëntor 1951
  7. Pjetër Llesh Lala, vrarë me 5 maj 1952
  8. Mark Preng Ndreca, varrë në tetor 1947
  9. Nikollë Ndreu, vdes në moshën 84 vjeç në burgun e Tiranës.

 

–

PERBINDESHI

by

Nga ISMAIL KADARE/*

Dje më thirri Priami. Ishte i ngrysur. Qeskat e syve, për të cilat ankohej aq shumë skulptori i pallatit gjatë kohës që i bënte bustin e fundit, i vareshin më keq se çdo herë. S’e kisha parë kurrë aq të dërrmuar.E folura e lij ishte e lodhur, e turbullt. Laokoont, më tha, ti duhet ta kuptosh vetë gjithë këtë që po ndodh me ty…

Nuk dija se ç’ndodhte me mua dhe aq më pak seç’duhej të kuptoja. Megjithatë, nuk i bëra asnjë pyetje, me shpresë se do ta sqaronte vetë.

Më në fund, e mora vesh. Ishte fjala për ca letra, shumica anonime, kundër meje.

Por kjo s’është hera e parë, madhëri, i thashë;

Ai u kthye vrylltas.

Këtë herë është ndryshe, Laokoont, thirri me zë të ngjirur.

Nuk di si u përmbajta pa i thënë: mjaft me këtë histori të mërzitshme. Në qoftë se doni paqe me grekët, bëjeni. Veç votën time s’do ta keni kurrë.Ai vazhdoi të fliste po aq turbullt si edhe më parë. Më tha se përherë e më vështirë e kishte të më mbronte dhe pyetjes sime se nga kush duhej të më mbronte, nuk iu përgjigj.

Këtë herë është ndryshe, Laokoont. Nuk më hiqeshin nga mendja këto fjalë edhe pasi u ndava me të.Pasdite, në mbledhje të qeverisë. pata për-shtypjen se takimi ynë qe marrë vesh. Sytë e kundërshtarëve të mi ishin më zhbirues se kurrë, Por unë s’e bëra veten. Madje, u duk se u habitën pak nga toni im i ashpër kur e pyeta shefin e policisë se a ishin gjetur më në fund ata qe kishin vënë shenja në portat e mjaft trojaneve dy javë më parë. Kur ai u përgjigj >? unë gati sa nuk i ulërita:

Dy muaj më pas. Vdekja e Thremohut

Në të vërtetë, Thremohu vdiq gjashtëdhjetë e nëntë ditë më pas, por as Laokoonti dhe askush tjetër në Trojë nuk e morën dot vesh mbarimin e tij, për arsyen e thjeshtë se Troja vetë ndërkaq kishte vdekur.

Ka të ngjarë që në kohën që ai ishte në kllapi dhe gjymtyrët i ngrinin çdo ditë, hiri i Trojës ftohej gjithashtu dalngadalë në brendësi të rrënojave, atje ku e ftohta mbërrinte më me vështirësi.

Nuk dihej asgjë nëse ai e mori vesh apo jo rënien e Trojës. Nga ato pak fjalë të gjetura më pas në pllaka argjili dhe që mendohej se mund të ishin të tij, ishte vështirë të kuptohej kjo.

Thremohu mbërriti te hittittët pothuajse i sëmurë. Dëshpërimi i ndarjes me të vetët, ankthi për fatin e atdheut, mëdyshjet e ndoshta pendi-mi për atë që po bënte, e kishin ligështuar krejt. Më kot përpiqej t’i jepte zemër vetes, duke kujtuar fjalët e miqve të tij se ai mbante në trurin dhe në mushkëritë e tij lavdinë e Trojës. E gjithë kjo vazhdonte pak kohë dhe mjaftonte një fjalë apo shprehje dyshimi e hitittëve që ankthi të rifillonte.

Në të vërtetë, ndonëse në atë kohë ishin në marrëdhënie të mira me Trojën, hitittët nuk e fshehën mosbesimin e tyre ndaj tij. Pyetjet e tyre ishin tejet të bezdisshme: ç’ishte kjo gjë që duhej regjistruar në pllaka argjfli, përse me kaq ngut dhe ku do të çoheshin pastaj pllakat?

Moskuptimi shtohej ngaqë vetë hitittët nuk kishin pasur e as kishin diçka sado pak të ngjashme me «Ylliadën», e aq më pak të shkruar në pllaka. Ata i përdornin pHakat kryesisht për shkresa dhe raporte të ambasadorëve, kështu që ideja se në to mund të regjistrohej një vajtim (ngaqë s’e gjente dot fjalën poemë në hetittisht, Thremohu e zëvendësoi atë me vaje), pra ideja e një regjistrimi të tillë, përpara se t’u dukej i dyshimtë, u ngjante hititteve qesharake.

Të gjitha këto e sfilitën edhe më Thremohun, dhe ndoshta do të hiqte dorë e do të përpiqej të kthehej në Trojë kur, me sa dukej, pikërisht që andej mbërriti raporti i fshehtë i ambasadorit hititt, ku jepte të dhëna për Thremohun dhe për misionin e tij.

Kjo e ndryshoi përnjëherësh qëndrimin ndaj poetit. I siguruan gjithçka që i duhej, pllakat, shkronjësin si dhe specialistët që do të kthenin tingujt e gjuhës së trojanëve në shenjat kuneiforme.

Thremohu nuk dha asnjë shenjë gëzimi për këtë. Me sytë e zbrazët vështronte pllakat argjilore dhe tërë qenia e tij, fytyra, flokët, duart nuk jepnin veçse një brengë të pafund.

Ditë të tëra ai qëndroi ashtu përpara pllakave. Herë-herë dukej se do të niste të fliste, por te nofullat i sajohej një dridhje frenuese, thua se sipër tyre kishte pranga.

I heshtur, grupi i ndihmësve ndiqte vuajtjen memece pa e kuptuar kurrsesi shkakun e saj. Disa kujtonin se e kishte harruar tekstin (ç’nuk do të jepja për ta shqitur nga mendja atë ferr, i kishte thënë më pas njërit prej tyre), të tjerë ndërmendonin pandehma nga më të ndryshmet, kurse brengën e tij të vërtetë, atë ndjenjë faji, rnëkati dhe tmerri që provonte ai përpara pllakave, nuk e përfytyronte dot askush,

Ishte një vuajtje e vjetër e racës së aedëve. Kishte nisur shumë kohë më parë, qysh nga shpikja e shkrimit, dhe sidomos nga koha kur një zë i mallkuar kishte hedhur së pari idenë se këngët e aedëve gjithashtu mund të shkruheshin.

Shpallja e rënies së murtajës do të ishte më e lehtë për veshët e aedëve, se sa ky lajm. Si të shtyrë nga një erë e marrë, nisën të vërtiteshin andej-këndej, trokisnin te njëri-tjetri, qanin hallin, shkulnin flokët e gjatë dhe mallkonin sumerët, shpikësit e shkronjave. Disa u nisën e shkuante sundimtarët që njihnin për të kërkuar drejtesi, të tjerë ranë në dëshpërim, u arratisën në vise ku shkrimi s’qe shpikur ende, u çmendën ose vranë veten.

Në qoftë se shpikja e shkrimit ishte një nga tragjeditë më të mëdha të njeriut, sepse pikërisht mendimin e tij të lirë e nguroste me prangat e shkronjave, për aedët ajo shpikje ishte dhjetëfish vrastare. E kishin më lehtë të mendonin fundin e botës se sa këngët e tyre të ngulura në pllaka, të kryqëzuara, o zot, me kanxhat e shkronjave, si të dënuarit me vdekje.

Jo, jo, ulërinin dhe iknin prapë si të marrë sa andej-këndej, ktheheshin nga kishin ikur, niseshin për drejtim të panjohur me shpresë se do ta përhapnin pikëllimin, por ai s’iu ndahej. Nuk bën të mbërthehet kënga me shkronja, dënesnin në të gjitha bujtinat ku i zinte nata. Ashtu kënga vdes, s’merr dot frymë. E ngule në pllakë, është njëlloj si ta kesh shtrirë në arkivol. S’të ngrihet më të të mbushë mushkëritë kur ta thërrasësh. Dejet i ka të ngrirë, as gëzim të ri, as mërzi të re s’fut dot në to. Dhe as e ndryshon dot dhe as e tërbon dot si femrën në orët e dashurisë, ngaqë është e vdekur. Klith atëherë dhe ti rroposu më mirë në dhë, qaj me dyzet palë lot.

Të gjitha këto i qenë kujtuar me siguri Thremohut në orët e mpirjes tek vështronte pllakat prej argjili. Gjithë ai trazim i aedëve kishte bërë, më në fund, që shkrimi i këngëve të tyre të ndalohej me dekret. Kurse ai, i pari ndoshta, po e thyente besën.

Ti e bën për Yllijonin, i thoshte vetes, për Trojën. Ajo është mbi të gjithë ne. Zemra i ndillte zi dhe, ashtu si midis zisë, regjistroi më në fund tre vargjet e para të «Ylliadës». E kishin zënë ethet apo tronditja e trurit i kalonte gjymtyrëve? Ishte i verdhë në fytyrë, dhëmbët mezi i mbante të mos i këreëllitnin, kishte ftohtë. Mezi e regjistroi rreshtin e katërt: «Për Trojën do t’ju vijë keq, por do të jetë vonë, gjithmonë vonë». Të pestin s’arriti ta këndonte dot. Nofullat iu rënduan papritur, si t’i kishte prej metali që ka zënë ndryshk.

Mjekët nuk ia lehtësuan dot gjendjen. Në ditët e mëvonshme, në orët e pakta kur erdhi në vete, arriti të regjistronte edhe ca vargje të tjera, por jo fort të lidhur. Më tepër ngjanin si përcartje. Në njërin nga rreshtat përmendeshin anijet greke dhe Helena që i vështronte. Vargjet e tjera nuk kuptoheshin mirë. Pas varrimit të tij grumbulli i pllakave, rreth njëzet copë, mbetën për një kohë të gjatë në një nga qilarët e ngrehinës së gjyqit. Ngaqë s’dinin ç’të bënin me to, menduan t’i dërgonin në kryeqytet. Por që andej kishte ardhur ndërkaq urdhri që të mos çohej më asgjë që kishte lidhje me Trojën, meqenëse Troja nuk ishte më. Kështu që arka me pllaka kaloi disa herë nga ndërtesa e gjyqit në atë të sendeve të gjetura e anasjelltas. Kur kjo e fundit u boshatis në prag të shëmbjes, ngaqë në vend të saj do të ngrihej një ndërtesë e re, midis sendeve që u morën prej banorëve ishin dhe pllakat prej argjili. Njeriu që i mori i përdori pjesën më të madhe për shtrimin e banjës së shtëpisë, kurse disa i ngjiti për zbukurim te le fyti i kroit që kishte në oborr.

Vite më pas, fill pas një epidemie murtaje. ajo shtëpi. ashtu si edhe shumë të tjera rrotull, Pasi mbeti vite të tëra e shkretë u rrënua. Kroi u prish gjithashtu dhe për një kohë të gjatë djerrina përreth u kthye prej rrjedhës së tij në baltovinë. Pllakat me përcartjet e fundit të Thremohut shfaqeshin e zhdukeshin aty-këtu midis baltës, por ngaqë rreth e qark s’banonte më njeri, askush nuk i vuri më re.

Dy mijë e pesëqind vjet më vonë, kur një prej hordhive të Timur Lengut kaloi si erë e marrë andej, potkoi i një prej kuajve theu diçka të fortë që ndriti një çast në diell tek ndahej më dysh. Sytë e kalorësit që vinte pas e kapën atë shkëlqim, madje ktheu kokën për ta parë edhe një herë, por hordhia kalëronte aq shpejt saqë s’qe e mundur asnjë ndalesë dhe, vec kësaj, pluhuri kishte mbuluar ndërkaq gjithçka.

Ishte, me sa dukej, gjysma e pllakës që u gjet gjashtëqind vjet më pas, pak kohë përpara se të niste deshifrimi i hetittishtes. Midis mijëra pllakave të tjera me raporte e shkresa zyrtare, ajo ishte e vetmja që kishte sipër saj vargun apo më saktë gjysmën e vargut të një poeme. Fjalët e deshifruara ishin gati-gati profetike: «por do të jetë vonë, gjithmonë vonë».

Një vit pas rënies së Trojës. Në pallat të Menellaut. Pranverë

Ai dëgjon zërin e saj nga dhoma e miqve dhe mbyll sytë. Ndonëse ka kaq muaj që e ka pranë, çdo ditë e re i ngjan si e mbuluar me një vello ëndrre. Sidomos mëngjeseve.

Në vitet e mërzisë kaq herë e ka parë vërtet në ëndërr. S’kishte gjë më të hidhur se zgjimi pa të. Madje, disa herë i ka thënë mjekut të gjente një bar që t’ia hiqte ëndrrat. Nuk ka bar të tillë imzot, i përgjigjej tjetri.

Dhe ja, tani, ajo është pranë tij. Midis zërave të miqve dëgjohet e folura e saj. Nuk i durohet sa të shkojë edhe ai, ndaj i bën shenjë krehtant të shpejtojë. Rrallimi i flokëve ka qenë një nga mërzitë më të mëdha pas ikjes së saj. Sa herë takonte kënd, thoshte me vete: ndoshta ky e vë re që flokët më kanë rënë dhe me siguri e lidh me të… Aq më tepër që ai, pushtim trojan, kishte gjithë ato flokë.. . Po tani dergjet nën tokë bashkë me to…

Më në fund, krehja mbaron dhe ai shkon të takojë miqtë. Si shumica e bujtësve, ata janë plot lajme. Flitet se vejusha e Agamemnonit bashkëjeton haptas me dashnorin. Pra qenkësh e vërtetë se shkaku i vrasjes së burrit ka qenë kjo lidhje dhe jo ato dokrrat gjysmë politike.

E poshtra, thotë Helena, dhe të gjithë e ndiejnë se mezi e mban veten për të mos thënë «putana». Ndonëse e ka kushërirë, ajo është më e rrepta kundër saj. Ajo është përgjithësisht e rreptë me të gjitha gratë që përfliten tani për ndonjë histori dashurie. Gojët e liga thonë se bëhet xheloze për to, tani që vetë ka hequr dorë nga dashuritë. Thonë se shpesh ndodh kështu me gratë që kanë bërë proçka në rininë e tyre. Por Menelau s’do ta besojë këtë.

Për të ndërruar bisedë, ai pyet për Odiseun. Por për të s’ka ende asnjë lajm. Ende s’ka mbërritur në Itakë dhe një zot e di se ku ndodhet. Ka gjasë që të jetë mbytur. Megjithatë, gruaja e tij, Penelopa, ka kthyer mbrapsht të gjithë dhëndurët e mundshëm. Për nder, ajo është grua.

Kur biseda sillet prapë rreth besnikërisë së grave. bujtësit përpiqen t’i shmangen ngaqë iu kujtohet proverbi se në shtëpinë e të varurit s’flitet për litar. Mirëpo për habinë e tyre as Menelau, as Helena nuk bezdisen prej saj. Përkundrazi, kjo e fundit e cyt edhe më. Bujtësit s’dinë ku t’i çojnë sytë kur ajo flet për virtytin, por ndërkaq ajo e përmend vetë prockën që ka bërë, dhe

me këtë shpërthim sinqeriteti i çliron të gjithë. Biseda bëhet dyfish e gëzueshme.

Sado që përpiqen t’i largojnë mendimet mëkatare, sytë e bujtësve përherë e më shpesh ndalen mbi format e trupit të së zonjës së shtëpisë, ashtu siç spikatin pas tunikës së hollë. Zot, sa shpejt ikën koha. Ajo ka qenë rreth njëzet e pesë vjeçe kur ka bërë atë, aventurën, dhe tani i ka kaluar të dyzetat. Është shëndoshur pak në ijet. mollëzat i janë zgjeruar, krahët i janë mbushur edhe më, megjithatë, është po aq e dëshirueshme si atëherë, në mos më tepër.

Që kthimi i saj ka trazuar si asnjëherë tjetër ndjesitë e grave të qytetit, këtë e ka dëshmuar numri i lartë i lindjeve nëntë muaj më pas.

Por s’është vetëm përfytyrimi i bujtësve që përndizet prej saj. Menelau vetë, ndërsa e pret që ajo të mbarojë banjën, është gjithë epsh. Ndërkaq, epshi i tij nuk është pa një lidhje me bujtësit. Çdo bujtës është për të një rrëmbyes i mundshëm i së shoqes. Por për habi të tij, bashkë me egërsimin dhe alarmin, një ndjesi e turbullt dëshire e përmbyt. Është si një magmë e errët, që një mekanizëm misterioz e nxjerr nga kushedi ç’thellësira.

Ajo del më në fund nga banja dhe ashtu e zhveshur shtrihet përbri tij. Ai kundron për një kohë të gjatë pjesët intime të trupit të saj. Pas-taj me zë të ulët, i bën një pyetje që ia ka bërë edhe herë të tjera: në cilin ishull i qe dorëzuar së pari atij?

Po ta kam thenë. . . S’e mbaj mend mirë… Ishujt ishin të gjithë pa emra dhe të ngjashëm.

Zëri i saj është gjithashtu i mbytur në frymëmarrje, cka e bën edhe më djegëse ndjesinë e tij.

Kujtohu, megjithatë…

S’e mbaj mend. Ka kaluar kaq kohë. Ndoshta në anije. Por ajo lëkundej dhe mua më përzihej…

Po pastaj në pallat? Në pallat, në Trojë, ishte më mirë, apo jo?..

Po… Atje ishte ndryshe… Veç kësaj, më kujtohet se natën e mbërritjes sonë shumica e dritareve të Trojës patën dritë deri ndaj të gdhirë.

Atje patë orgazmën e parë me të?

. . .Po.

Heshtje.

Por kjo ndodhte rrallë. Ai ankohej vazhdi-misht për ftohtësinë time…

Ashtu? Pushti.

Ankohej gjithashtu që s’bëja më fëmijë…

Hm… Po me Dejfobin ishte ndryshe… Pohoje se me të kishe më shumë dëshirë.

Si të them… Po… Është e vërtetë… Veç atij vetë që ishte më i mirë se i vëllai, klima për-reth ishte e tillë… S’di si ta shpjegoj. . . Ndihej ankthi i Trojës… Parandjenja që ajo do të binte… Gjithçka ngjante si festë e si zi njëkohësisht.. Kjo, me sa dukej, më ndizte… Veç kësaj, e dija që ti ishe më pranë se kurrë, së shpejti do të bashkoheshim, sidomos…

Çfarë sidomos?

Sidomos kur nisi ndërtimi i atij… kalit prej druri— Gjithfarë marrish fliteshin për të… Që ti ishe fshehur brenda bashkë me të tjerë… Zot, ç’marrëzira; megjithatë, ndonëse e dija që ishin të tilla, kjo s’më pengonte ta përfytyroja veten duke ardhur atje…

Ku atje?.. Vazhdo… Fol edhe më..:

Atje pra. .. te kali… të dilja natën fshehurazi nga porta e qytetit… të vija në këmbët e përbindëshit dhe ti të lëshoje që lart një litar që unë të ngjitesha…

E pastaj?..

Pastaj të zhvishesha dhe të bënim dashuri. . . Ashtu si dikur.

Ah… Ashtu…( Fragmentet jane marre nga “Perbindeshi” I shkrimtarit Ismail Kadare. Konkretisht jane kapitujt X, XI, XII.)