Nga SKËNDER BUÇPAPAJ/
Jeni duke folur e punuar shqipen për ta deshqipëzuar, kombin për ta shkombësuar, shqiptarët për t’i deshqiptarizuar. Nëse do të kishim parasysh realitetin e sotëm të politikës ndaj gjuhës shqipe në Tiranë e në Prishtinë, kjo do të ishte anasjella e vargjeve që dikur Lasgush Poradeci, plot lavdërime të merituara, ia kushtonte Asdrenit: “Pate shkruar e punuar/ Kombin për t´a kombësuar,/ Shqipen për t´a shqipëzuar”.
Në Prishtinë, me dijetarë të shqipes së lëvruar, kryesisht nga dy kryeqytetet tona po mbahet Seminari i Gjuhës dhe Kulturës Shqiptare, një nga veprimtaritë më me traditë dhe më me vlerë të kësaj natyre ndër ne shqiptarët. Pa i paragjykuar tematikat e punimeve të seminarit, e shoh të udhës dhe të kohës t’ua kujtoj atyre disa nga prirjet e mbrapshta të përdorimit të shqipes në mediat tona të shkruara e të folura nga prezantuesit, nga folësit, nga gazetarët si dhe nga qeveritarët e zyrtarët e tjerë shqiptarë, kryesisht në Tiranë e në Prishtinë.
Këto prirje, mendoj unë, vijnë si veprime të qëllimshme, aq sa si shkujdesje, të dyja dukuri të pafalshme, sa dhe të dënueshme e të palejueshme.
Vërej se në mediat e Tiranës dhe në foltoret e tjera zyrtare po merr përmasa të pandalshme të qëllimshme prirja për toskërizimin e shqipes letrare (standarde), duke e kthyer atë në fazat e pakultivuara të këtij dialekti, ku çdo nëndialekt dhe çdo e folme e kujtdofolësi me prejardhje nga ato zona merret si letrarishte (standarde) e mirëqenë. Kjo e çon dëm mundimin të paktën 105 vjeçar, që nga Kongresi i Manastirit, për njëjtësimin e shqipes, duke e thelluar hendekun, duke i larguar dy dialektet kryesore. Unë nuk jam as për revansh as për kundër-revansh mes tyre, jam për rrjedha të natyrshme afruese, për thellim dhe pasurim të natyrës së shqipes letrare dhe për ruajtje, gjallërim e përfshirje gjithnjë e më të madhe të të gjitha dialakteve kryesore dhe të gjitha burimeve të tjera të sotme e historike gjuhësore në punët e shqipes letrare.
Gjithnjë në mediat e Tiranës, e shoh – tashmë – si një shkujdesje të tepëruar, përherë e më shëmtuese prirjen për të mos i përshtatur emrat me përcaktorët e tyre (mbiemra, përemra, numërorë rreshtorë e tjerë) në numra (njëjës e shumës), por edhe në gjini (mashkullore dhe femërore). Kjo prirje është gjithnjë e më stihike sidomos në përdorimin e emrave dygjinorë (ambigjenë), aq të shumtë në shqipe – ku shumë emra mashkullorë, kur kalojnë në shumë marrin gjininë femërore, kështu që mbiemrat e tyre, përemrat, rreshtorët e tjerë, që marrin është e domosdoshme të jenë në femërore. Kjo karakteristikë e shqipes, ndër më të qenësishmet, nuk respektohet. Do të isha i gatshëm ta pranoja këtë shkujdesje si një prirje për zhdukjen e dygjinishmërisë në shqipe, por unë e vërej se folësit e shqipes në mediat e Tiranës, pa çarë kokën, emrave mashkullorë iu vënë përcaktorë femërore, ndërsa atyre femërorë iu vënë përcaktorët mashkullorë.
Duke u zhvendosur tek mediat e Prishtinës vë re prirjen e përdorimit të tepëruar të tingullit ‘ll’ deri në atë masë, ndoshta, sa të rrezikojë kundërvënien ndaj ‘l’. Sidomos kjo të vret veshin (dhe sytë) kur dëgjon (lexon) përdorimin e emrave të përveçëm të huaj me përkatësi nga gjuhë që nuk e kanë fare tingullin ‘l’, siç janë gjuhët gjermanike (gjermanishte, suedishte, norvegjishte, danishte e tjerë), neolatine (italisht, frëngjisht, spanjisht, e tjerë). Këtë prirje e vë re, mjerisht, edhe tek përdorues intelektualë, pra çka do të parakuptonte të kishin vetëdijë të lartë gjuhësore.
Në këto media tërheq vëmendjen përdorimi i gabuar i foljeve – si përdorimi i kohëve të përbëra të së shkuarës në vend të kohëve të thjeshta (e kryer e thjeshtë, e pakryer), ku e kryera e thjeshtë sidomos nuk përdoret pothuajse fare; përdorimi i gabuar i vetës së tretë njëjës të kohës së ardhshme, si dhe i vetës së tretë njëjës të së tashmes së lidhores; përdorimi i pësores në vend të veprores.
Gjithashtu në këto media vihet re përdorimi i gabuar i emrave – përdorimi i kundrinorëve me parafjalë në vend të kundrinorëve të drejtë.
Në mediat e të dyja kryeqyteteve vihet re vërshimi i pafund, krejtësisht i pakontrolluar, i fjalëve të huaja kryesisht të panevojshme dhe mungesa e çdo dëshire, çdo vullneti, çdo kujdesi nga ana e folësve për t’i zëvendësuar ato me fjalë të brumit shqip.
Më alarmantja, më fatalja, mendoj unë, është prirja për të futur në shqipe shprehje gjuhësore të huaja, në formën e kalkeve sintaksore, duke përdorur struktura, fjali dhe fraza (periudha) të tëra me fjalë shqipe, por me sintaksa të huaja. Në mediat e Tiranës këto kalke vijnë nga ndikimi i greqishtes, italishtes, anglishtes e më pak frëngjishtes. Ndërsa në Prishtinë këto kalke vijnë nga ndikimi i gjuhëve sllave dhe më pak nga ndikimi i gjermanishtes dhe i ndonjë gjuhë neolatine.
Është e habitshme që Tirana dhe Prishtina nuk janë marrë vesh ende deri sot për njëjtësimin e termave teknikë të përdorimit të specializuar në fusha të tilla të ndjeshme si ato politike, ekonomike, kulturore e tjerë, ku për të njëjtat institucione ose dukuri përdoren terma krejt të ndryshme, ndonëse Republika e Shqipërisë dhe Republika e Kosovës janë të dyja shtete shqiptare.
Gjithashtu më shqetëson fakti se Tirana dhe Prishtina nuk merren ende vesh për njëjtësimin e qëndrimit ndaj përdorimit të emrave të përveçëm të huaj në alfabet latin ose të burimeve të tilla në mediat tona të shkruara.
Për sa më sipër, unë mund të sillja këtu shembuj të panumërt ilustrues, por këtë nuk e bëj, sepse e ndjej se kjo, pavarësisht shkallës së lartë të formimit tim filologjik, nuk është detyra ime. Kjo është detyra e gjuhëtarëve, është detyra e mësimdhënësve, është detyra e Akademive, Universiteteve, e katedrave të gjuhës shqipe, e institucioneve shkencore që paguhen për mbarëvajtjen e gjuhës shqipe.
Një ndër detyrat kryesore dhe të shenjta të gjuhëtarëve dhe gjuhësisë është pikërisht dallimi në kohë i prirjeve të një gjuhe, pengimi i prirjeve të dëmshme e të mbrapshta dhe nxitja e përkrahja e prirjeve të dobishme e pozitive. Për ta kryer këtë detyrë gjuhësia dhe gjuhëtarët lipset të kenë vetëdijën gjuhësore qytetare më të lartë të shoqërisë përkatëse.
Në Tiranë dhe në Prishtinë është koha që ta kuptojnë se nuk ka shtet në botë pa politikë gjuhësore, sikurse nuk ka shtet në botë pa politikë kulturore. Nuk ka shtet në botë që, në qendër të politikës së tij kulturore, nuk e vë politikën gjuhësore. Gjuha amtare është thelbi i identitetit kulturor të një kombi. Rrudhja e gjuhës amtare është rrudhje e identitetit kulturor të një kombi. Në botë ekzistojnë ose rrudhje kulturore, ose ekspansionet kulturore, rrugë të mesme nuk ka.
Dikur në Tiranë, pranë qeverisë, ka ekzistuar Shërbimi i Këshillimeve Gjuhësore. Ai nxirrte, ndër të tjera, revistën Gjuha Jonë, që merrej me anë të ndryshme të përdorimit të përditshëm dhe të kultivuar të shqipes, me pastrimin dhe pasurimin e saj. Të njëjtën gjë bënte në Prishtinë revista Gjuha Shqipe, si dhe rubrika të ndryshme në botimet periodike, në botimet e tjera, në radion dhe televizionin e Prishtinës. Një shërbim i tillë i rikthyer do të ishte një ndër masat urgjente për të marrë në dorë gjendjen e dobësuar dhe të çoroditur të shqipes.
Natyrisht, përgjegjshmëria ndaj gjuhës amtare do të parakuptonte një strategji të përbashkët shtetërore në Tiranë dhe në Prishtinë, e cila të pasqyrohej në një politikë të përbashkët shtetërore, në një politikë kombëtare gjuhësore, e ndërtuar kjo mbi bazën e ligjësive të gjuhës shqipe dhe e zbatuar në programet parashkollore, shkollore e universitare, në administratat, në mediat e sa më gjerë, në krejt shtrirjen.
Gjuha letrare është hapësira ku takohen, bashkëveprojnë, ndërveprojnë, ndikojnë dialektet dhe të folmet. Detyra e saj kryesore dhe e shenjtë është vënia e folësve të saj, e lëvruesve të saj në marrëdhënie sa më optimale mes tyre, vënia e dialekteve dhe të folmeve përbërëse në marrëdhënie sa më optimale mes tyre, vënia e breznive trashëguese të kësaj gjuhe në marrëdhënie sa më optimale mes tyre, vënia e marrëdhënieve sa më optimale mes saj dhe gjuhëve të tjera, sa më shumë gjuhëve të tjera, sa më shumë kulturave të tjera, pra mbi baza sa më të barabarta sa më të dinjiteshme, sa më të kujdesshme, sa më pak të druajtura, sa më pak të shkujdesura.
Nuk ka komb të kulturuar që të mos jetë i interesuar dhe i përkushtuar që gjuha e tij amtare të flitet dhe të shkruhet me sa më kompetencë nga të gjithë anëtarët e tij, brenda hapësirës së tij kombëtare dhe kudo tjetër që kjo gjuhë është mbartur, është trashëguar, është përcjellë. Nuk ka komb të kulturuar që do t’ia lejonte vetes të ketë pasardhë të cilët nuk e përdorin dot apo nuk e përdorin me kompetencë gjuhën amtare, shprehja më e konsoliduar e së cilës është gjuha letare (pra, standarde). Dhe nuk ka komb të kulturuar që të mos interesohej të përkushtohej që gjuha e tij amtare të pëlqehet dhe të përvetësohet nga sa më shumë folës të huaj.
Dhe nuk ka shtet të përgjegjshëm që të mos jetë i interesuar e i përkushtuar, me vetëdijë e përgjegjshmëri sa më të lartë, t’iu përgjigjet interesave dhe përkushtimeve kulturore të kombit të tij.