Zija Vukaj/

Ka qenë Skënder Drini lexuesi i parë i kësaj eseje.

Meqenëse i kam kushtuar Migjenit një numër të konsiderueshëm esesh letrare, duke mos përdorur asnjë referim të mëparshëm prej askujt, duke dashur të jem i lirë të gaboj sipas mënyrës sime, e shoh veten t’i kthehem shpesh këtij autori. S’më interesojnë fare gjeneralitetet e asnjë shkrimtari. Kjo nuk duhet të jetë kurrë punë letrarësh të njëmendët. Ka punonjës të zejeve të tjera që duhet dhe mund të merren me jetën dhe çdo grimcë të një autori. Me miqtë e mi dua të ndaj këtë ese, për të cilën askush mund të mos jetë i mendimit me mua. Dhe kjo më pëlqen më shumë se përgëzimet.

Në dimensionin e mësimdhënësit mësuesi Migjen, ka disa çaste humori por mjaft të çuditshme me nxënësit e vet. Nxënësi dhe mësuesi shpalosin vetveten herë si objekte dhe herë si subjekte të njëri- tjetrit. Mësuesi është i gjithëdituri, shpjeguesi dhe shpëtimtari i situatës; nxënësi është objekti i tij. Nganjëherë edhe shkak humori. Por shpesh rolet këmbehen dhe mësuesi paraqitet i hutuar nga situata e paparashikuar dhe bëhet ai objekt humori. Te proza “Në sezonin e mizave” mësuesi shpall para nxënësve luftën me mizat, duke thënë: “… kush mbyt një mizë në pranverë, ka mbytë me mija miza që do të ishin pjellë nga ajo një, deri në verë. E kur një nga nxansit pyeti a duhet me mbytë mizën femën a mashkull, mësuesit nuk di si iu ngatrrue gjuha dhe mezi tha cilado qoftë, duhej mbytë.” Ky çast m’u kujtua këto ditë, kur edhe unë, si mësues u gjenda në një situatë paksa të ngatërruar ku më futën pyetjet e nxënësve të mi: “Si mendon ti, profesor, ka besuar Migjeni në Zot? Nëse po, cili ka qenë Zoti i tij?” Përgjigjja ime ishte e vagullt, pak rrëshqitëse, duke thënë se askush nuk e di mirë pastërtisht nëse është apo nuk është besimtar dhe të gjithë i kanë pak të ndërlikuara marrëdhëniet me Zotin dhe me besimin në tërësi. Së këtejmi, secili prej nesh ka një turbullirë për të shpjeguar ndërgjegjen e vet dhe aq më i vështirë, në mos i pamundur bëhet shpjegimi për dikë tjetër, qoftë ky tjetri edhe Migjeni. Thjesht kjo që bëra unë është një dalje dinake dhe elegante nga situata. Por jo vetëm kaq. Për ta zgjeruar argumentin dhe për t’i dhënë karakterin e përgjithshëm, aspekti i marrëdhënies së Migjenit me Zotin është mjaft problematik. Por është më problematik për lexuesin se sa për autorin. Lexues të ndryshëm, mësues e pedagogë me formime standarde apo të avancuara e kanë emërtuar me mënyra të ndryshme këtë marrëdhënie. Disa e kanë quajtur thjesht ateizëm, disa, gjasme më të avancuar dhe modernë, mohim konvencionesh, kurse i pari që e ka përcaktuar me gjysmë zëri, por në formë figurative si apostazi, ka qenë studiuesi Arshi Pipa. Apostazia është braktisja formale dhe e vullnetshme e individit nga feja e vet. Kjo mund të ndiqet pastaj qoftë nga bashkimi me një fe tjetër, qoftë nga afetaria. Që këtu ne mund të përpiqemi të arsyetojmë në mënyrë më të thjeshtë. Së pari, a dëshmon në mënyrë kohezive gjithë vepra e Migjenit apostazi? Apo fragmente të ndryshme japin përshtypje të ndryshme, gjë që flet më shumë për dinamikën e një procesi dhe gjendjeje të papërfunduar, e madje as të filluar, por të keqkuptuar nga lexuesi, sidomos mesatar. Dhe është e vërtetë se lexuesit mesatar dhe bashkë me lexuesin edhe mendimit kritik tradicional, me naivitetin, skematizmin, zhdanovizmin dhe cektësinë e tij Migjeni o i ka përvëluar gishtat, o i ka rrëshqitur duarsh. Mjafton të kujtojmë “diellin alegorik” e mjaft interpretime të tjera, që sot na bëjnë të skuqemi. Është folur shpesh për burimet filozofike të formimit të Migjenit, duke përmendur sidomos Niçen dhe ndikimi niçean është krejt i dukshëm. Ky filozof poet u bë frymëzim brezash të tërë dhe pozicioni i tij profetik ka qenë një lloj apostazie me rrjedhojë aderimin në një fe zjarrputiste të Zarathustrës, të mbinjeriut ose edhe të vetvetes si mëkëmbës dhe është e njohur kundërvënia e tij ndaj njerëzve dhe sistemeve të mendimit “pa dashuri për njerëzit, por me dashuri për Zotin”. Ndikimin e këtij filozofi në mënyrën e të menduarit tek Migjeni e dallojmë lehtësisht tek figuracioni poetik dhe veshja gjuhësore me sintagma të regjistrit biblik, të përdorura nganjëherë edhe si tituj: “Moll’ e ndalueme”, “Bukën tonë të përditshme falna sot”, “Zoti të dhashtë”, “Idhuj pa krena”, “Blasfemi”, “Rezignata” ose shprehje, si: “hokus-pokus”, “Zoti që kujdeset edhe për zogjtë e qiellit…”, si dhe një arsenal të tërë të fushës leksikore të fesë. Dhe në përgjithësi gjithë elementët e këtij arsenali, mbushur me kryqe, minare, paçavra ndër tempuj, hoxhallarë, murgesha që çojnë dashni me shenjtënt, sorra të smuta, trumcakë e prifën shikohen me përbuzje, ironi e përçmim. Dhe poeti del nga ky lloj lavazhi me dëshirën skandaloze prej Zarathustre: “Mos u lut për mue, se due pash më pash t’i bij ferrit.” Mos vallë ky aversion ndaj sendeve, objekteve dhe personazheve aksesorë të teatrit fetar është edhe aversion ndaj Zotit, divorci me Zotin, apostazia deri në heterodoksi e Migjenit? Dhe këtu na del si refren sërish thënia e Niçes: “pa dashuri për njerëzit, por me dashuri për Zotin”. Një gjë është e sigurt: Migjeni është i pozicionuar brenda njeriut. Këtë më së qarti e tregon dhimbja për njeriun, që fillon si dhimbje krenare dhe bëhet dhimbje pa kushte për vuajtjen e qenies njerëzore. Kjo dashuri për njeriun dhe kjo ndjeshmëri ndaj dhimbjes së tij marrin përmasat e një adhurimi thuajse fetar, ku kulti është tashmë njeriu dhe jo objektet tradicionale të kultit: “Merreni dhe çonie në qytet kët’ shtatore. (…) Kushtoniani atij që ka ma shumë merita për kët’ vend! Po, ndoj ministri a deputeti o ndokujt tjetër… E në rast se nuk gjeni ndonjë njeri që ka merita të mjaftueshme, atëherë kushtonia atij që ka merita ma pak: perëndisë klasike.” (“Bukuria që vret”) Dhe shtatorja nuk është pjesë e ikonografisë dhe as rekuizitë e objektit të kultit që nuk ka mundur ta bëjë kryefjalën e saj “perëndi klasike” të ketë efekte konkrete mbi njeriun dhe dhimbjen apo fatet e tij; shtatorja është trupi i fëmijës së ngrirë në kasollen e ftohtë fshatare. Dhe Zoti është lart, në sferat e epërme qiellore. Askund nuk shohim që autori ta ketë braktisur, por lidhjen me Zotin Migjeni nuk e sheh të mundur nga ndërmjetësimi i punonjësve të fesë dhe objektet e tyre. Për ta shqyrtuar më mirë mund të krahasojmë dy lutje të dy llojeve të ndryshme: lutjen e autorit, heroit lirik, drejtuar perëndisë pa medium te poezia “Lutje”: “Të lutem o perëndi,/ për një simfoni,/me tinguj t’argjantë/ e akorde t’artë. Të lutem o perëndi,/ për një simfoni-/ plot dashuni/ të nxehtë si te vasha gjitë/ kur vlojnë ndjesitë.” Dhe lutjet e murgeshës te “Kanga skandaloze”: “Prej lutjesh (jo tallse!) duel dhe në lutje prap po shkon…/ Lutjet i flejnë gjithkund: ndër sy, ndër buzë, ndër gishta./ Pa lutjet e saj bota kushedi ç’fat do kishte?/ Por edhe nga lutjet e saj ende s’i zbardhi dita.” Pra kemi një lutje njerëzore dhe një lutje hyjnore. E para ka freskinë dhe natyrshmërinë, hijeshuar bukur me afshin e trupit vajzëror deri në sensualitet dhe aromë tokësore. E dyta, lutje institucionale, rutinore, e mykur deri në zbehjen e tipareve dhe shpresave të njeriut, mishëruar në një ngjyrë gri vrastare, produkt i së cilës është zhgënjimi, pritja e kotë, vrasja e shpresave deri në devijacione perverse: “O murgeshë e zbehtë që çon dashni me shenjtënt, /që n’ekstazë para tyne digjesh si qiriu para lterit/ dhe ua zbulon veten… Smirë ua kam shenjtënvet: Mos u lut për mue, se due pash më pash t’i bij ferrit” Si poet me shpirt të lirë, të ri e vullkanik Migjeni revoltohet edhe ndaj Perëndisë. Që këtej mund të themi se edhe revolta është marrëdhënie. Por marrëdhënia si proces (marrje dhe dhënie) në raportin e Migjenit me Zotin nuk funksionon si e tillë. Zoti i Migjenit është një hyj që nuk përgjigjet. Dhe shpesh optika poetike dhe filozofike e Migjenit përqendrohet në boshllëkun e mospërgjigjes së hyut, gjë që pastaj pasqyrohet edhe në mungesën e plazmimit të vizionit të vërtetë hyjnor dhe konfondimi i monoteizmit me idolatrinë. Kjo shurdhëri hyjnore ka dhënë edhe surrealizëm. Madje mund të ketë dhënë surrealizmin e parë në letërsinë shqipe. Këtë operim artistik, që tek “Vetëvrasja e trumcakut”, Migjeni e quan kapërcim logjik, i bindur për vështirësinë e komunikimit me lexuesin e asaj kohe dhe të atij niveli, e gjejmë edhe tek idhuj pa krena. Dhe ky vizioni i idhujve pa krena mund të jetë alegoria jo vetëm e arsenalit të një idhujtarie tokësore, por mund të ketë të përfshirë edhe gjithë vegimet që burojnë nga teozofia e autorit, sepse në një etimologji të vetë termit të lashtë grek “idhull”, gjejmë rrënjën e fjalës “ide” (ἰδέα), duke përfshirë këtu edhe vetë idenë e Theos. “Një tufan i tmerrshëm i shembi idhujt. Disa i bani pluhun e disa i la pa krena. Tufani i tmerrshëm nuk fryni as nga nji anë e horizontit dhe as nga qiella, por duel nga zemra e dheut. E çdo gja që del nga zemra e dheut asht ose përkëdhelëse si andja ma intime, ose e tmerrshme si tufani që shemb idhujt. (…) Idhuj pa krena! Shëmtim i natyrës! (…) Kush mund të adhurojë të shëmtuemen? Kush mund të besojë në një zot pa krye?” Kjo skenë surreale e një teatri absurd, është finalja e një rrugëtimi të gjatë meditues në kushtet e një lëkundjeje të bazave të besimit. Ai tufan që shemb idhujt dhe nuk vjen nga jashtë, nga asnjë anë e horizontit, në fakt është vrulli i një bindjeje të re që del nga shpirti i poetit, për t’u plazmuar në formën e asaj që ne mund ta emërtojmë edhe si fillim apo rast apostazie.

Zija Çela/

– Fragment nga intervista me Bujar Hudhrin, president i “Onufrit” –

Pyetje: Le të ndalemi këtu. Ju përdorët fjalët: “Kur më shfaqet një vizion, që nënkupton mundësinë e një metafore…”. Në këtë fazë, mjaft shkrimtarë shprehen ndryshe: kur kam një ide, kur kam një gjetje, etj. Përse një vizion?

Përgjigje: Sepse shkëndija e parë ashtu më ndizet. Më shfaqet si një pamje në lëvizje, të cilën e shoh dhe e ndiej njëkohësisht. Por ka edhe “pamje” mashtruese, të atilla që skartohen. Çfarë më befason një herë dhe më nuk ndrit, përfundon në varrezën letrare që ka përbrenda çdo shkrimtar.

Siç më ndodh edhe e kundërta, kur konkurrojnë dy vizione njëherësh. Në këtë rast nuk ndërhyj në “dyluftimin” e tyre, i lë të ndeshen, duke i besuar fituesit, për të cilin ndoshta edhe vetë kam qenë më i gatshëm. Kështu më ka ndodhur me romanet “Apokalipsi sipas Shën Tiranës” dhe “Goja e Botës”. Shkrova të parin në fillim, pastaj të dytin, që ndërkaq ishte temperuar më mirë. Nganjëherë më duket sikur nuk jam unë që përftoj vizione, por janë ato që më gjejnë kudo të ndodhem. Shënimin e parë për “Arkipelagun Spiritus” e kam hedhur në bllok në aeroportin e Ljubjanës dhe e kam vazhduar në avion. Megjithëse, po shtoj kalimthi, nuk ka fluturues që shkrimtarin ta ngrejë atje, ku e çon fantazia.

Sigurisht, shkrimtari nuk është profet, por është patjetër vizionar. Ose, për arsye etike, po e formuloj më ndryshe: ai ka nevojë patjetër për vizione të së ardhmes. Ndoshta prandaj, duke shkruar për një trillim që po ndodh në roman, më ka rezultuar njëkohësisht se, në njëfarë mënyre, kam shkruar edhe për çfarë do të ndodhte në realitet. Me paralajmërime të së ardhmes, ndryshimi i sistemit etj., janë “Mali i tejdukshëm” (1989) dhe “Gjaku i dallëndyshes” (1990). Te “Gjysma e Xhokondës” (1992) personazhet vihen në kërkim të identitetit të tyre. Duke u ndier si “gjysmë njerëz”, ato shtrojnë pyetjen nëse atë gjysmën tjetër e kanë pasur ndonjëherë dhe e kanë humbur, apo s’e kanë pasur kurrë. Te “Banketi i hijeve”, që e kam shkruar në vitin 1996, banorët e Barabisë apo Barbarisë siç thirrej ndryshe, përshtasin si helikopter një mulli me helikë, e mbushin me municione dhe nisen për të bombarduar “armikun”, pra qytetin fqinj të komunitetit të përbashkët. Mirëpo në kushtet e një ere të fortë, të gjitha bombat bien mbi qytetin e tyre. Rreth dy vjet më pas do të vinin ngjarjet e’97-tës.

Besoj se edhe romanet e tjera i kam shkruar prej një vizioni fillestar metaforik. Subjekti i “Djallit Komik”, që u botua më 2018, bazohet mbi një sëmundje misterioze, sëmundje ngjitëse që kthehet në pandemi, prandaj në roman ka alarm, ka karantinë, ka forca policore në rrugë, ka maska, doreza, izolim të disa zonave, mbyllje kufijsh, kërkime për origjinën e virusit, hipoteza për vaksinën, etj. Quajeni si të doni, po e pranoj edhe unë si rastësi, por nuk mund të mohohet Covid-19 që përjetojmë edhe sot. Jo më kot njerëzimi i thirri kujtesës për tituj librash, filmash, etj. Autorë si Zhyl Verni, kanë arritur t’i paraprijnë edhe shkencës me veprat e tyre. Madje do të thosha se nuk ka vepër serioze pa një kumt serioz. Andaj, për ta përmbyllur pyetjen tuaj, po them se krahas ndjenjave, mjaft autorë ndoshta mund të flasin edhe për parandjenjat që kanë pasur duke shkruar një vepër. Në kuptimin figurativ, shkrimtarët janë si engjëj që kanë për të dhënë një lajm. Mirëpo, meqë lajmin nuk e japin drejtpërdrejtë por e manipulojnë letrarisht, janë engjëj që djallëzohen në Tokë. Këtu po kujtoj Kadarenë dhe pikë.

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Menjëherë pas përfundimit të luftës në qershor 1999, propaganda serbe, bashkë me miqtë e tyre kanë nisur një fushatë për të kthyer përmbys të vërtetën e asaj që ndodhi në Kosovë. Kjo dëshirë për revizionim pas çdo hetakombe është tashmë e njohur. Kjo është strategjia serbe, simetrizimi i krimit. Dhe kanë arritur njëfarë sukses forcat antishqiptare. Kanë arritur njëfarë suksesi duke vënë në veprim herë pas herë edhe shqiptarë nga Shqipëria dhe Kosova, të cilët për arsye të ndryshme, zakonisht të papastra, vihen në këtë rol, sepse për ta janë shumë të çmuara dëshmitë e tyre.

Në këtë kontekst, Beogradi ka ndjekur strategjinë e mohimit të krimeve të organizuara nga shteti serb dhe njëkohësisht krimet e pandriçuara, si ai në fshatin Graçkë, prapa të cilit me shumë gjasë qëndron shteti serb si në rastin “Panda” të Pejës, t’i atribuohen shqiptarëve dhe UÇK-së. Një pjesë edhe e autorëve të huaj, duke dashur të krijojnë një lloj ekuilibri, relativizojnë këto fakte, ose për çdo gjë të keqe që ka ndodhur pas lufte t’ia lënë në përgjegjësi ish-pjesëtarëve të UÇK-së. Natyrisht, ngjarje të tilla si në Graçkë e kanë dëmtuar kauzën dhe imazhin e Kosovës. Asnjë ngjarje që ka dërguar në drejtim të Beogradit nuk është ndriçuar nga gjyqësia ndërkombëtare.

Në vazhdim shkrimi im “Graçka, karta e fundit e Beogradit”, që u emetua si koment në TVSH me dhe u botua në gazetën “Zëri ditor i Kosovës” më 28 korrik 1999.

Irena Kuka Dragoti/

(Përsiatje mbi veprën e tij “Kohë për nuse”)

Cila është koha e duhur për nuse?

Në adoleshencën time e dëgjoja shpesh mes të rriturve shprehjen ” Është koha për nuse tani bir ose është koha për nuse për filan djalë, a burrë që i kishte ndodh një fatkeqësi. Dukej sikur kjo kohë ishte e përcaktuar nga disa rregulla të pashkruara e kishte një limit si vijë e kuqe që nuk duhej kaluar sepse quheshe i mbetur dhe gërmohej për “ të metat”. Ky mendim më erdhi i pari, sapo më ra në dorë libri me tregime i Lazër Stanit “ Kohë për nuse”. Me krijimtarinë e Lazër Stanit pata një kontakt të shkurtër ne vitin 2016 e më pas rrjedha e jetës e largimi nga Shqipëria më shkëputi përkohësisht nga letërsia shqip. Më pas një mik i familjes më rekomandon krijimtarinë e tij e nuk ngurova….shqiptarçe me pak fjalë, të lexoj këtë libër , më tepër se të shijoj një krijimtari doja të vërtetoj fjalët e rekomanduesit. Pak kisha gjetur vehten së fundmi në prozën e shkurtër.

Shpesh kur filloj një libër përpiqem ta mbaroj sa më shpejt pasi leximi i së tërës jep një tablo më të plotë mbi autorin apo veprën e tij. Kjo ndodhi me prozën e Lazër Stanit . Intrigues rresht pas rreshti në tetë tregimet e tij aq sa kuptova se ky shkrimtar me sjellje modeste por me penë të magjishme i paska shërbyer letërsisës së vendit tim duke mos kërkuar asgjë mbrapsh prej tij, as minimumin e vëmendjes.

E them shpesh mes miqsh që nëse një vepër më përfshin në atë stad sa të më japë ndjesinë e të qenit personazh real për mua vlen , vlen shumë. A nuk duhet te jetë ky misioni i një vepre? Përpos kësaj a nuk kërkojmë vetbesimin e autorit të tretur në çdo rresht në mënyrë që të bindemi për origjinalitetin e tij.? Herë i drejtpërdrejtë në narrativën e tij dinamike e herë filozofik, herë në kufijtë e monografisë e herë në dimension kombëtar, Lazër Stani vjen i zhveshur me këtë vepër nga përfitimet apo joshja e ngutshme e lexuesit, herë- herë ndoshta i ndjekur dhe nga paragjykimet për të vërtetat e tij..

“Ne vazhduam të ecnim në errësirë nëpër një shteg të panjohur që nuk dihej se ku do na nxirrte shkruan autori në tregimin e tij “Të magjepsurit” duke rrëfyer në vetën e parë e duke aluduar se çdo fillim tregim nisur nga titulli do ishte i tillë një shteg plot të papritura. Titull ngacmues në çdo prozë dhe duket se perdja e syve që çelet tek njeriu pak para vdekjes, në botkuptimin e autorit ishte çelur shumë herët qysh në adoleshencë, për të parë më shumë se ata që e rrethonin , “tmerrin e ekzistencës njerëzore në sy” – thotë autori te tregimi “Përqafim në mort” ku është tejet therës ndaj ligësisë e llogarive të dashurisë dhe sarkastik ndaj injorancës dhe hipokrizisë e të jetuarit me të.

Tregimet e Lazër Stanit anojnë nga e pathëna më shumë, për ta bërë aktiv lexuesin duke shmangur shpjegime të tepërta e pa rënë në nihilizëm . Ndikohet emocionalisht nga realiteti pa u bërë idhujtar. Këte e tregon më së miri” Përqafim në mort” kur personazhin kryesor e sjell mospërfillës e krenar ndaj arrogancës . Ai nuk i jep dot shpjegim lumturisë nga injoranca.

Çdo detaj i natyrës në prozën e tij vjen në funksion të perceptimit të klimës së një shoqërie si një cikël dramatik. Duket sikur dhe vdekja vjen për të plotësuar fatin , duket sikur anarshia e mendimeve , paguximi i veprimeve kanë mbështetjen e fatit. Duket se autori vjen nga një jetë plot eksperienca, duket se narrativa e tij është ajo e një njeriu, që ishte një hap para kohës e vendit ku jetonte. Shpesh në disa tregime ndihet të jetuarit e ngjarjes kurse te “ Pianisti” e të tjera ngre krye fantazia e tij prej shkrimtari.

Shumë nga tregimet e tij përmbajnë dialogë platonianë me vehten, plot nëntekste që përhapin si rrathët në ujë, befasinë. Shpesh autorin e gjen të ngujuar në përmbajtjen e krijimeve të tij, letrarisht të vetëdijshëm për strukture jo të ngurtë e kapërcime të befasishme në to.

Kur Autori në prozën e tij i bindet fatit kjo nuk do të thotë se ai tërhiqet para tij, por eshtë thjesht liria e shpirtit të tij që nuk e mposht. Ndoshta vdekja e babait të Danielës u soll në tregim për të ndaluar një dashuri e cila mund të kishte triumfuar me gjalljen e tij. Ai nuk i jep fuqi demonësh njeriut por ligjeve të natyrës

Autorit i pëlqen të vihet përballë opinionit nëpërmjet heshtjes së tij. Ai mendon se heshtja i ka frutet më të ëmbla se poterja e kundërshtisë.

Në pamje të parë heshtja mund të duket si dorëzim psh te “ Pianisti”ku braktisja e Monikës , pranimi i ofertës së Pepes , martesa me të kundërtën e Monikës, Linën, por gjatë leximit lexuesi e takon heshtjen si vulosje të përbuzjes për vehten apo mëshirimin e epokës kur artistit i duhet të zgjedhë mes pasionit e mbijetesës, ku artisti shpesh mbetet peng i moskuptimit të tij nga ata që e rrethojnë. Një e evërtetë e ndërlikuar sjell dramë në kurriz të artit i cili gjithmonë ndërshkon veten jo ata që e lëndojnë. Shoqëria e para e më pas individi bën spektatorin para vrasjes së ëndrrës dhe artistit në shpirt.

Ajo që më bëri përshtypje në këtë vepër ishte mungesa e kohës së ngjarjeve përjashto tri tregime” Me sy të fiksuar pas një ylli” “ Idioti udhëton për Amerikë” dhe “Daiza Zaharia” duke na lënë të kuptojmë aftësinë gjithëpërfshirëse të shkrimtarit, dhe aftësinë për të evidentuar e psikologjisur në të gjitha kohët që ka jetuar. problemet më tipike…

Në tregimin“ Kohë për nuse” shohim që limiti i martesës dorëzohet mjedisit , dhe mjedisi ushqen gabimet njerëzore ku kënaqësitë seksuale kthehen në tragjedi shpirtërore brenda një familjeje. Në këtë prozë lexuesi kupton qartë problemet që ka familja e cila lundron ende mes patriarkalizmit e modernizimit të keqkuptuar. Familja mbetet gati për tu thërrmuar sa herë bie fjala për instiktin seksual. Pse ndodh kjo? Nënteksti i autorit ne tregim rendit arsyet nërpërmjet dialogëve baba-bir , nënë-bir e djalit me Zinën. Lexuesi kupton sa lehtësisht i thyeshëm eshte morali në një familje që në këmbë e mban absurdi i frikës nga paragjykimi.

Në prozën” Idioti udhëton për Amerikë” sheh të shembet një kështjellë frike mbi forcën e shtetit diktatorial nëpërmjet arratisë larg tij. Një titull metaforik që vërtet simbolizon sesa çmenduri ishte idea e arratisë. Njëjtë me personazhin udhëton një libër në rusisht dhe dëshira për të marrë frymë lirshëm . Ngjarja kalon sërish ne vetën e parë, në kohën e diktaturës ku autori duket se e njeh mirë. Pritja ka fuqi shkatërruese citon fjalët e Alfred Malokut, personazhi ynë teksa e pret të arratisen. Ajo kalon në limitet e vdekjes kurse koha është e pamjaftueshme për të pritur. Dy djem, njëri inxhinjer pyjesh kundra dëshirës e tjetri që mbaron për filozofi marksiste, në kërkim të lirisë, të mbushur me ëndrra e bagazh evropian duket sikur shpërfillin logjikën dhe pasojat e arratisë. Inxhinjeri fatsjellë nga libri” Idioti” arriti në

Amerikë ku fitoi lirinë por humbi përgjithmonë një mik që nga vonesa mbeti i lirë veç në shpirt dhe jetoi përgjithmonë në një vend pa liri.

Në tregimin” Me sy të fiksuar pas një ylli” autori rrëfen në vetën e tretë. Ai nuk mund të marrë përsipër të flasë për një dhembje, që nuk ia di peshën reale . Jep konceptin e lirisë përmes dëshirës së fundit për të parë qiellin. Liria ekzistonte atje ku ishte Zoti i tyre për të cilën pushkatuesit i thanë: “ thuaj psalmin e fundit, dhe pse zotit tënd i ka vdekur nëna”. Autori në këtë rrëfim sjell kohën e ngjarjes nëpërmjet nëntekstit , luftën ndaj fesë dhe mungesën e lirisë së shkrimtarëve . Diktatura e vënë në gojën e një pushkatuesi vjen më e egër se kurrë aq sa i tregon si medalje se është zoti i jetës, zot i lirisë së tyre. Ky rrëfim pa emra konkretë personazhesh mbështjell një regjim të tërë diktatorial ku makthi i saj fillon nga liria e fjalës e ndaj kujtdo. “Ne jemi komunistë jo vrasës”- tha më i madhi i skuadrës së pushkatimit duke i ofruar rrugën e ferrit ( të

Ishte gjallë) përpara shpirtit të lirë( vdekjes) . Askush nuk e shet qiellin për nëntokën.

Në librin e Lazër Stanit” Kohë për nuse” e shohim autorin në shumë role nga mjeku, te pianisti , nga adoleshenti plot ëndrra e dashuri tek studenti nga i arratisuri te shkrimtari. Duket sikur ka kapur hallkat e gjithë shoqerisë Është aftësi që gjithë kapërcimet e tij tematike ruajnë të njëjtën gjuhë të kuptueshme për lexuesin. Me një prozë të “endur” herë nga personazhi herë nga autori ,magjia vjen, si një bashkëlidhje e çasteve reale, me ato imagjinare plot denduri mendimesh, idesh, dhe figurash letrare.

Larmia narrative, të bind për një depërtim të ekuilibruar të autorit në thellësi të mendjes e shpirtit njerëzor. Narrativa në librin” Kohë për nuse” thur realitetin letrar, si dhe zbulon enigmën, na përcjell nga kufijtë e botës së brendshme të autorit, në botën e lexuesit. Nuk bëj dot qasje për stilin e tij, me autorë të tjerë pasi ne të tetë tregimet ai shfaq një stil vetjak origjinal, por them me bindje se proza e tij është prozë aktualitet.

Dialogu me veten në librin” Kohë për nuse” e sjell të plotë autorin në fjalë e artfjale,në strukturë proze dhe shprehitë e artikuluara, me një etikë e filozofi, si shenjë e tërheqjes së tij nga thellësia e vetëdijes dhe e pavetëdijes.

Në prozën” Daiza Zaharia” autori përcjell përpjekjet e diktaturës për të zhburrëruar Pjetrin, për të shkatërruar familjen e tij, besimin në Zot. Betejat absurde të diktatures ndaj fesë nuk kursyen as objekte e as përçues të saj si Antoni . Fati i njerëzve që e mbështetën fenë ishin njëjtë me atë të Pjetrit dhe Daizës por dhe fëmijës së palindur në barkun e saj.

Duke e futur veprën e Lazër Stanit , në rrafshet moderne dhe postmoderne nuk duhet lënë pa thënë se tregimet e librit të tij bartin replika të forta, ritmike dhe metaforike, të endura mjeshtërisht, prej frymëzimit origjinal të tij.

Brendia letrare e Lazër Stanit shoqërohet me karatere të besueshëm, me një rrëfim tërheqës e në shumë raste, me prani personazhesh që hyjnë si silueta e formësohen befasishëm “me penela” prej mjeshtri.

“ Kohë për nuse” do të thotë kohë e pjekurisë e maturisë dhe guximit për të përballur jetën

Mendoj se vepra e Lazër Stanit e ka atë pjekuri, maturi dhe guxim për të hyrë në shijet e çdo lexuesi.

Muzeu Historik Kombëtar/

Mirash Ivanaj (12 mars 1891 – 23 shtator 1953), një personalitet i shquar në kohët kur jetoi e punoi por jehona e veprimtarisë dhe e përpjekjeve të dalluara të tij, sidomos në fushën e Arsimit, do të ndihej më shumë në vitet që do të pasonin edhe pse i harruar dhe mbase për shumë shqiptar i panjohur në ditët e sotme. Ai ishte një nga intelektualët më të spikatur, pedagog, publicist, jurist, filozof, poet por Ivanaj dallonte dhe për cilësitë e karakterit të tij, si një njeri serioz,patriot, trim, i palëkundur në bindjet e tij, idealist,i ndershëm por mbi të gjitha ai do të mbahet mend për drejtësinë ekzemplare që shpaloste në jetën e përditshme dhe në veprimtarinë e tij në punët e shtetit.

Ivanaj rridhte nga një familje patriotike prej viseve shqiptare të Malit të Zi, ku mësimet e para i mori në Mal të Zi dhe Serbi, kurse studimet e larta i kreu me anën e një burse në Universitetin e Romës, ku fitoi dy laura për letërsi-filozofi dhe jurisprudencë duke përfunduar me rezultate të shkëlqyera pavarësisht jetesës së vështirë prej bursisti në shtet të huaj. Duhet nënvizuar se në këtë kohë Ivanaj zotëronte afro dhjetë gjuhë të huaja të përvetsuara falë intelektit të tij të shfaqur që në vogëli dhe vullnetit të tij të palëkundur. Ivanaj, gjatë studimeve në Itali dhe më pas kur u kthye në Atdhe duke ju përkushtuar punëve tepër delikate që iu ngarkuan, ka bërë një jetë të veçuar, i lidhur ngushtë me librin, fletoret, dokumentet që hartonte. Pasi erdhi në Atdhe, në vitin 1923, u vendos në Shkodër ku themeloi,bashkë me të vëllain, Martinin, revistën “Republika” si një mjet për të shpalosur idetë e lirisë, demokracisë dhe të atdhedashurisë në realitetin e ndërlikuar shqiptar dhe për të ndriçuar me idetë republikane me të cilat ishte njohur e formuar në Itali, botën shqiptare në përgjithësi dhe politikën në veçanti.