Novruz Xh. Shehu*/
-1-
Kronikë:
Selam Musai lindi në maj të vitit 186O,në Salari. Gjyshi i tij Çarçan Hasanaj ka punuar në stafin e Ali Pashës dhe në tetor të vitit 1809 mori pjesë në pritjen e lordit e poetit Xhorxh Gordon Bajroni si edhe lordit e studjuesit Hobhausen, në sarajet në kalanë e Tepelenës. I ati, Musai, shtoi blegtorinë duke arritur të bëhet ndër fermerët më të dëgjuar në krahinë.
*
Selam Musai
ishte një njeri i thjeshtë
si dhe Bolivari,
Që s’ecte mes pyjeve, por mes maleve,
Me hartën e yjeve zbulonte rrënjët,
Emrat e lumenjëve e të luginave,
që përgjonin
Veshur me jelekë si zonja të rënda.

Kish bruc të zi e gunë të bardhë
Selam Musa Salaria,
Që i përdorte sipas çastit, stinës
Dhe mënyrës së ecjes,
Sipas vendit, ku duhej të mbrrinte
Mbasi i kish hequr prej qafeje ëndrrat,

Kur ecte përmbi kal,
300 mushka e pela ergjele, të tij
,hingëllinin
E iknin vrik në drejtime të ndryshme,
3OOO dele, të tij, linin barin pa e prekur
E 3OOO qingja për të i faleshin Diellit.

Ish trim si ai, që se njihte për Zonjë vdekjen,
Që fliste pak me zërin si tingëllimë uji
Të rënë në lartësi nga rivierat,
Që fjalëm e kish të rëndë si palla
E pallën të lehtë sa ajri i maleve,

Trup mesatar, i shëndetshëm, i ngjeshur,
Me fytyrë të veshur me purpurin e Hënës,
Sytë larg i shikonin dhe përfshinin
E mbanin peng me forcën e tyre
Këdo që shihte me kujdesin e trimit,
Dhe vet gjarprin e bënte të hutohej.

-2-
Kronikë:
Selam Musai ,kur vije,
Kali i kuq e guna çile…
*
Kali i Selam Musait ish plotërisht i kuq,
Kish përmasën e zjarrit duke ecur,
Kish yzengji floriri që e njoftonin tek ijet,
Për t’u nisur vrik të linte mbrapa erën
Duke ruajtur tek frerët kodin e fluturimit,

Ishte kal që ushqehej me bar trefletësh,
Ku magjia e diellit i futej në arterie,
Pinte ujë nga burime të pakta
Ku bora e paqtë shtrydhte vetveten
Me ngadalësinë e hijes rreth pemës,

Era ja krihte shpatullat
E në jele shtatë këmborëza argjendi
Këndonin simfonitë e maleve ,
Që zgjoheshin vetëm gjatë fluturimit,
E që vetëm kalëruesi dinte ta kuptonte,

Kali i Selam Musait e njihte egërsirën
Tre male larg dhe armikun e zbulonte
Me anën e flegrës tek dredhi e shtigjeve,
Tre herë godiste me këmbë të njoftonte
Me alfabetin që e dinin ata dhe malet,

E ,kur rrihte tokën tre herë me thundër,
Kryet ngrinte duke futur tek sytë
Gurët e kufijve dhe pemët aty këtu,
Që ruanin vetminë dhe pllakat e gurta
Të përfshira nga gishtat e rrënjëve…,

Kur lëvizte pak qafën e krifën e jeleve
Pritej një vendim i rëndësishëm,
Guna e Selamit kthehej në mjegull
E njësh me të, në shpend transformohej
Kalëruesi, që mbërthente habinë
e kalimtarëve.

Kali e kish emrin Binok
e i flitej si njeriut,
Por s’pranonte fyerje si njeriu,

Gjithë detyrat i dinte
Si besimtarët e zellshëm
Që dinë 114 syret e Kuranit…
-3-
Selam Musa Salaria
Kish dy kobure argjendi
Që i mbante në brez,
Në syrin e silasë,

Kish hanxhar të mprehur,
Që e mbante në brez
si dhe armët,

Në jelekun e qëndisur,
dy zogj ,që putheshin,
dialogonin për vënde,
që nuk i njihnin…

Ballin e kish te gjerë e të zbuluar,
Festja e gjatë ja mbulonte flokët,
Mustaqet i shkonin gjer
tek mes i faqeve
Dhe ashtu burrë i bëshëm
Në sytë e blujtë i mbante
katër stinët,

Gunën e mbante në sup të djathtë,
Tirqet, të qëndisura me kujdesin
e dallandysheve,
I shtërngonin pulpët,

Dy zjarre të vegjël i ndizeshin
Në këpucët e lëkurta,
E dyzetë palë i hapte fustanella.

Fustanella ishte e bardhë
Dhe kur i përhapej kalit
përmbi shpatulla,
Shqiponja shihte aty vetvete.

Në dyzetë fletët e fustanellës
Ishin dyzetë mesazhe të të vdekurve
Që s’treteshin sa të shihnin
të paprekura
Lirinë dhe kufijtë e këtyre anëve,

Tek fustanella
Ishin këngët, që deshifroheshin
Në vallet e dasmave e të betejave,
Ku palët bëheshin flatra
Dhe matnin hapat e Diellit.

Në dyzet palët e fustanellës
Dyzetë zonja kishin lënë
Gjurmët e gishtave e të gjinjëve,
Tingujt e këngëve e të legjendave
Të ruajtura nga kujtesa e dëborës,

SALARIA – faqe mw vete
-1-
Kronikë:
O dielli proto kur bie?
Në male të salarie…

*
Salaria është fshati,
Ku dielli lind më parë se në çdo mal tjetër,
Është një fshat që mediton
Mes dy maleve bodigardë,
Të veshur me kostume guri e të vrërët,

Hija e një manastiri endet
tek “Qafa e Kreshmës”
Nga sheh prej andej mëhallat,
në të dy anët e përroit
Me shtëpi të mermerta e kasketa të pllakta,

Burimet u lajnë mëngët e këmishëve
Të dy maleve e korijeve anash.

Nëç’do faqe mali ka korije,
Panja, lisa, kumbulla të egëra
E dëllinja, që mbahen
heroikisht tek gurët.

“Hunda e Gjatë” dhe “Guri Vedrës”
Njëri-tjetrin shikojnë,
Si dy sy të grijtë rrinë pranë korijeve,
Vëzhgojnë ditët me pak diell
E netët me pak yje në qiellin e pakët,

Zogu Gjon e Kali i Qyqes
Kërkojnë njeri-tjetrin:
Nga Krorëza
Gjer në Qëngjërz,
Nga Arat e Golashit
E deri tek Shesh i Arrave,

Nga shpella e Kuqe
E deri tek kroi Dedë GJonit,
Nga vilat e Revajve
E deri tek Sheshi i Skelës…

-2-
KRONIKË:
Fshati i Salarisë i përket rrethit të Tepelenës. Është vendbanim i hershëm i quajtur fillimisht Katund, që nga rruga e vjetër prej shpellës së Kërçane deri në lagjen Elezaj.Banorët mendohet të kenë ardhur aty nga Hora,qtet I lashtë ilir në këmbët e maleve,në fushën e fshatit Dukaj.Mbas Katundit të hershëm,banorët janë shpërndarë nëpër lagjet Allkush,Mesas,Deliaj,Elezaj.Fshati më von ka marrë emrin Istarixh deri në shekullin e XVI-të.Më vonë,fshati është quajtur Salari (Nga turqishtja:edhjeta e kashtës}.Në vitin I93 u quajt “Shpai” me vendim parlamenti.
Në vitin 1507,në dokumentet e kohës,Istarixhi (Salaria)përmëndet si fshat rrebel e kyengritës.
Gjetje arkelogjike ka patur në Sheshin e Arrave,ku janë zbuluar monedha,varre kolektive,qeramika etj.Rruga e herëshme në Sheshin e Skelës,ka vlera të veçanta.
Vende të kulteve të fesë kristiane:Dy kasha tek Sheshi i Arrave.Egziston gojëdhana e një manastiri në Qafën
E Kreshës(nga fjala Kreshmë).dhe aktualisht po zbulohen mure të lasht.
Vende të kulteve të fesë islame:xhamia në qëndër,teqeja e Sheh Muhametit,në Totaj,teqeja e Sheh Hajros në Elezaj,mekami në Kreshë,mekami ne Deliaj.Ka patur disa kube karakteristike si ajo e Peltekut,tek Qafa e Xhamisë,një kube gjashtëkëndëshe në Deliaj dhe një kube shumëkëndore përtej përroit,1oo metra larg shpellave të Skëndere,tek zalli.Nuk dihet nëse janë kulte të feve apo varre personash të periudhave të herëshme.
Emigraconi:në Turqi,Amerikë,Greqi,Itali,Rumeli.
Shkolla e parë shqipe është hapur në vitin 1917 memësues Mustafa Llaka e më vonë nga Qazim Dervishi.Para shpalljes së pavarësisë ,ka patur shkollë turke.
Që nga viti 1992 bën pjesë në komunën Qëndër. 1)
1)- (Marrë nga Enciklopedia e Tepelenës, N.Xh.Shehu, 2006, f.583,584.)

KRONIKË:
1-
JEMEN 1881 – 1887
Jemeni ndodhet në Azinë jugperëndimore,në pjesën më jugore të Gadishullit arabik.Shumica e terenit është malor ose skretëtirë dhe një pjesë e vogël në bregdet.
Territori i Jemenit,në vitin I517 u pushtua nga Perandoria Osmane.Pjesa jugore e vendit u pushtua nga Britania në vitin 1938.Jemeni I veriut fitoi pavarësinë nga Turqia në vitin 1918,ndërsa nga Britania në vitin 1967.
Ng viti 1881 deri në vitin 1887,Selam Musai kreu shërbimn ushtark në ushtrinë turke në Jemen, ku u pais me aftësitë luftëtarit dhe të drejtuesit ushtarak.(2)
– ( 2 ) –Nga “Enciklopedia e gjeografisë së Botës”-Vladimir Zoto,2010,f.1o3,”Selam Musai”,f.8,1980 botim i Muzeut Historik Tepelenë,”Selam Musa Salaria”,F.11-13,Xhafer Matuka,1975,F.8-12.

*
Koloni e Turqisë ky Jemeni,
Si dhe Shqipërinë,
Pushtuesit e shkallmojnë,

Ushtar në ushtrinë turke,
Me armë në krah, Selam Musai
Aerobi bën me plumbat,

Stërvitet të vras
Por askujt s’ja nis plumbin ,
Fisniku jetës ja di vlerën
E vdekjen se kursen
vetëm kur duhet.
-2-
Mëngjez:
Në provë trimërie,
Në vrap e kap drerin
E malit i ngjitet,

Një vajzë jemenase
Në gjuhën e përbotëshme:
– Merrëm si drerin! – i thotë.

Qëndron Selami
“Ik!” – i thotë drerit,
E vajzës i kthehet,

Në sy e vëzhgon
Trimi i largët
E syri detin i krijoi,

Detin, ku çajnë anijet,
Qiellin, ku çajnë zogjtë,
Zemrat, ku çajnë tingujt:

-Vajzë e mirë e Jemenit!
Perçja aspak nuk të mbulon
Shtatin dhe bukurinë ,

Aty trëndafilat çelin
E në kraharor
Dielli zjarrin të ka ndezur,

Por unë në Shqipëri
Kam një vajzë që më flet
Nga një yll i përbashkët,

Yllin shohim të dy
E me të dërgojmë
Dashurinë dhe merakun,

Ti yll je vërtet
Por jo për qiellin tim
Vajza yll e Jemenit…

Sytë me lotë iu mbushën
Vajzës drenushë:
-Të më puthësh dua!…

Ju afrua dhe në ballë e puthi
Selami, trim i largët,
Atje ku, në vendlindje,
puthin vetëm motrën,

Orën prej floriri
Selami nxorri nga gjiri:

-Merre dhe shihe, – i tha,
Se si koha ikën
E zjarrtë sa e akullt…

-Kujtomë !
Pëshpëriti vajza
Me pëshpërimën e erës,

-Do të të kujtoj,
Sa të shkoj në Salari.
Pëshpëriti Selami
Me pëshpërimën e gjirit:

-Për ty do të falem
Si për Diellin,
Dhe gruas time,Dylbës, (3)
Për ty do t’i tregoj…

Pëshpëritën njëherësh
Gjithë gjethet e pyllit,
Zogjtë u puthën pa u fshehur,

Zili e patën atë cift të bukur,
Zili e patën
E gjatë për ta kënduan
(3)-Dylba ishte gruaja e parë Selam Musait,me të cilën u martua një vit para se të nisej për në Jemen
3-
Arma dhe dashuria
Kryetrim e bëjnë trimin,
Kryetrim në Jemen
u bë Selam Musai,

Qindra metra larg
Në sy godiste skifterin,
Grada trimërie
ja zbukuruan supet,

Emër i dha armës,
Në vëndet e armëve,
Selam Musa Salaria,

Emër i dha bukurisë
Me shtatin si pemë,
Që i jep pushtet gurit,

Emër i dha Dashurisë,
Këtë yjet ende e tregojnë
Ndërsa rrinë
Me vetminë e largët.

NË SALARI
*
Bimbash u kthye
Selami në vendlindje,
Me armën luante
si me erën,

Pas deleve e pelave,
Me kal ngjiste malet,
Me kal me yzengji
E me mamuze floriri.
*
Shtëpi dy katëshe,
Me mure të larta prej gurësh
të skalitur,
ngriti mes fshatit,

Porta e jeshiltë,
Prej druri pishe,
Vazhdimisht rrinte hapur,

C’do natë aty
Ktheheshin kalimtarët
Ushqeheshin e flinin,

Se shtëpia është e Zotit
Dhe e mikut-thosh Selami
E urdhër jepte të zbatohej.

Aty ktheheshin kaçakët
Me armë ne supe,
Me kobure e thika te ijët

Aty mblidheshin
çerçiz e Bajo Topulli,
Nazif Hdëri e Hito Emini
Sali Butka ,Namik Delvina
E burra të mëdhenjë,
Gurë, që mbanin
themelet e kombeve,

Burra që se njihnin vdekjen
Aty vinin
E perandorinë kërkonin
Ta vinin nën këmbë,
E ta largonin tutje.

Kronikë: FAQE ME VETE
Selam Musai ,që në vitete e para të shekullit të XX-të ngriti çetën e tij dhe krijoi lidhje me përsonalitete të luftës patriotike kundërTurqisë në të gjithë Shqipërin e Jugut:Sali Butka,Cerçiz e Bajo Topulli,MihalGrameno,Zeman Mashkullora,Namik Delvina,Ibrahim Hoxha,Nazif Hadëri,Demo Emini,Musa Demi,Veip Runa,Shaqo Buxo etj. Në vitin 1908 merr pjesë në varrimin e Hajredin Tremishtit në Gjirokastër.Mbështeti kuvendin e madh ,në Manastirin e Cepos,nga ku në 8 korrik 1911 i bëhet memoradum shtetit ottoman të lejonte lirinë e plotë të shkollës shqipe etj.Kreu disa beteja kundër garnizneve turke dhe u njoh si burrë i armës dhe mendimit, që dinte t’ja përkushtonte me dinjitet Lirisë.
Në tetor të vitit 1912 deri në mars 1913,shqiptqrët mbështesin ushtrinë turke në luftë kundër synimeve asimiluese të Greqisë në Shqipërinë e Jugut.Jemi në një periudhë kur në Ballkan ishte krijuar aleanca në luftë kundër perandorisë turke.Por ndërsa Turqia ishte në gërrhamat e fundit,rrezik real për asimilimin e Shqipërisë ishin Greqia në Jug e Serbia e Mali I Zi në Veri shtete të cilat në kuadrin e aleancës shkelnin me modelin”Kali I trojës” këtë marrëvëshje.Intelektualët shqiptarë organizuan dhe mbështetën pjesmarrjen e djemve shqiptarë në ushtrinë turke kundër ushtrisë greke,duke ngelur në Historinë e kombit një përpjekjebetejash të përmasave legjendare, ku u vranë disa qindr djem e që akoma,për paradox, nuk vlerësohen si dëshmorë.Selam Musai,ndërsa mëson se në ato beteja u vranë vetëm në një ditë shtatë vet nga Salaria,I drejtohet Ismail Qemalit me një letër,së bashku me tetë komandantë të tjërë I kërkojnë në 6 shkurt(Allaturka)të vitit 1913 t’ju jap pëlqimin të mbështesin këtë luftë.Mbas dy ditëve ,merret përgjigja positive prej Ismail Qemalit.Selam Musaie një grup komandantësh me 400 djem në çetat e tyre,u nisën rrufeshëm drejt Janinës.Komandant taborri ish Kalem Efendi Tepelena.(4)
(4)-Arkivi Qëndror Shtetëror

***
1913 – JANINË

Shkurt – Mars
Grekët si grekët, s’e lanë Kalin e Trojës,
Në barkun e tij u rritën grupe të mëdha shovene,
Demonë të egër rreth trojeve shqiptare,
Braktisën aleancën me shtetet e Ballkanit

Sa kundër turqëve
Po aq, kundër shqiptarëve qëllojnë,
Grihet nga gjylet ajri i luginave,
Mjegulla përzihet e nxihet
Me tymin e barutit,

Treqind topa një të shtirë
Treqind topa me zinxhirë të lidhur,
Treqind djem u hidhen përsipër
Mish mbi hekur e hekur mbi gjirin e njeriut.

Bizhani përmbi Janinë mbulohet nga flakët,
Nëpër dyer trokasin gjylet e nëpër ajër
Britmat shkruajnë këngët
Që mbartin të vrarët kundër grekërve,

Selam Musai hedh përpara britmën:
“Përpara o djem!”
dhe djemtë me këmishë
fshijnë gjakun,
me fustanella mbulojnë
arkivolët e të vrarëve
dhe veç përpara nisen.

400 djem shqiptarë
Luajnë me vdekjen,
Thuajse një shpend me 400 flatra
Përfshin
Bizhanin me fluturimin e tij
E topat bën të heshtin,

Plumba në këmbën e majtë
Dhe në vetullën e djathtë
Bëjnë me plagë e gjak Selam Musain,

Hingëllin kali e shkrep gurët nën këmbë,
Bren mëgojzën e frerit
E trimat ndjejnë se diçka ka ndodhur,

Afrohen djemtë, por nga kali
Nuk zbret Selam Musai,
I bërë gjak e shkabë sulet tutje
Drejt topave,
që nuk këpusin dot zinxhirët,
Dhjetë djem bjenë njëherësh
Në krah të tij të bindur se e morën hakën
Dhe bën çfar’ duhet,
Njëqind grekër bjenë nga krahu tjetër,

Të tjerë shqiptarë vriten
E të tjerë grekër përplasen syshqyer
Saqë lodhen topat.

Gjylet ulërijnë për çfar’ ndodh
Këtu, në këtë cep të Ballkanit,
Ku s’nderojne grekët Homerin
E Sokratin aspak s’e dëgjojnë,

Selam Musai shkon sa në një anë
në anën tjetër,
Në këtë Vaterlo, ku përzihet gjaku
me gjakun
E mbreti grek s’di çfar t’ju thotë grekërve
e as Ballkanit e botës s’di ç’ti thotë.

Selam Musai me plagë i foli që nga Janina:
“Mos m’u fol djemve të tu
nga kabaret,
Mos m’i vre djemtë
për luftra të padrejta,

Në qafë s’ju bjemë,
Por se njohim mëshirën,
Tmerrin gjer në palcë dimë t’jua fusim,

Lakra u grijmë me thikat tona,
Kokat ua ngjisim në majat e hunjëve,
T’i njihni mirë kufijtë e të tjerëve.”

3OO topa heshtën
Në Bizhan të Janinës,
3OO nëna shkulën flokët
Në sokakët e Athinës,

Dodona pellazge aty u afrua,
Plagët i lidhi Selam Musait
Rregulloi të vrarët, i lau mirë e
U vendosi shamitë e kostumet sic duhet,
U thuri nga një varg kënge tek ballet…

*
KRONIKË:
Bizhani përmbi Janinë
Lidhur topat me zinxhirë,
300 topa një të shtirë,

*

Moj Salaria në grykë,
Shtatë mandata një ditë,
Shtatë mandata ç’u dhanë

*FAQE ME VETE
Tepelenë, 18 mars 1913
Mbas marrjes së fortesës së Janinës,
500 kalorës grekë
Trokuan me zjarr e hekur,
Zjarrin vunë në fshatra
e hekur në dyer,
Prenë ullinjtë të cilët
ranë duke i thyer degët
E duke çarë tokën nën vete
Me britmën e rrënjëve,

Vranë qetë tek mbarsnin arat
Në punën e madhërishme,
I vranë e i copëtuan
Duke ua thyer brirët
Që t’i fyenin dhe të vdekur,

U hoqën kekurat cezmave,
Ujin e ndytën me këmbët e kuajve,
U vunë zjarrin staneve
Delet të vdisnin
Prej urisë dhe etjes,

Xhamitë i prishën,
Teqetë i rrëzuan
Të mos të faleshin
E të mos komunikonin me Zotin
myslimanët,

Gurët ua vendosën nën këmbë,
Malet u përfshinë
nga ushtritë e tymnajës,
Në vajza të përdhunuara
u kthyen luginat,

Të quajturat “kompani të shenjta”greke
Kompani djajsh ishin e asgjë tjetër,
Kompani djajsh e kuaj të ardhur
Nga pabesia e shekujve,

*
Flamuri i Shqipërisë ulet
Tek qyteti i Tepelenës,
Komandanti grek Mavromihali
Mavrinë ka në themel të emrit
Zizërimë e ujit të dalë nga bimët
Tanimë i dalë nga shpirti i
Kalendave greke,

Kriminelë e hajdutë,
Egërsira vrasëse të fëmijëve dhe grave,
Nga burgjet i nxorrën
Të jepnin prova krimesh monstra
Mbi shqiptarët
Dhe të fitonin lirimin
në vend të dekoratave

*FAQE ME VETE
Mars 1914,
Gjer në Salari erdhën pushtuesit,
Shtëpitë dogjën në çdo fshat,
Muret rrëzuan me rropamë,
Tymi e ngjyrosi qiellin
Duke dhënë fytyrën e
ushtrive greke,

Kapnin njerëz krejt në punë të tyre
Gjymtyrët ua vendosnin mes gurëve
Dhe me gurë i thyenin,

Gratë shtatzana i qëllonin
Me shkelma e bajoneta,
Më jeta të vdiste
Më barkun eShqipërisë,
*
Qeveria e Vlorës ishte në pelena
E s’mund t’i dilte zot jetës
Dhe lirisë së banorëve,

Kushtrimin dha Selam Musai:
“Ja gjallë, ja vdekur,
Zjarrit me zjarr,
Hekurit me hekur,

Gjoksit me gjoks,
Thikës me thikë,
Pabesisë me gjykim
Që di t’a jap historia,

Foshnjat në djepa
Vetëm ne kërkojnë,
Jetën vetëm Zoti
mund të na i marrë

Lirinë e fitojnë,
Ata që e duan,
Lirinë e fitojnë ,
Ata që e ushqejnë,

Dielli dhe Nderi,
Pa Lirinë nuk jetojnë,
Dielli dhe Nderi
Pa Lirinë vetëm vdesin,
Ku gjaku nuk kursehet,
Dielli dhe Nderi
Atje është,
Djem, të gjallë t’i zëmë
T’a shqyejmë të gjallë
Këdo që prek Lirinë,

Çfar’ nuk e zëmë me plumba
Me këmbë t’a zëmë,
Vetëm Lirisë t’i falemi,
Nderit dhe Diellit.

Djem, me ne është Zoti!”

*FAQE ME VETE

GRIBË- SALARI

Një uturimë të pa anë,
Tërhoqi gryka e përroit,
Uturimë e britma,
Britma kushtrimi,
Britma lufte,

Që mund të kuptohen
Vetëm prej atyre, që shohin
Sesi shtëpitë u digjen,
Sesi gratë u tmerrohen
Dhe pranvera nuk guxon të afrohet.

Shqiptarë,gurë,male
Dhe thirrja:
“Ja liri, ja vdekje”
*
Ndihmomë o Zot të tregoj
Se ç’ndodhi në Malin e Gribës:

Trup me trup e ball me ballë
Me gurë e armë, me hanxharë e thika

Nis korrja jo e grurit,
Por e njeriut,
Gjaku kthehet në tablotë e Gojas
Me fytyrë nga qielli,

Dielli mbulon fytyrën
Me mëngët e tymit,
Që djegin fshatrat,

Skifterët largohen marramëdthi
E shpendët ndërrojnë
Marramëndthi banimin,

Britma e thirrje për sulm
Nga të dyja frontet
(grekë e shqiptarë),
Kërkesa për ndihmë
Amanete për familjet,

Aty në malin e Gribës
Ali Rakip Llaka
Krah i djathtë i Selam Musait
Kaloi përmasat e fuqisë së njeriut,

Shtatë grekër i shtriu
Një nga një
Me fytyrë nga gurët,
Me shkelma ua prishi
Bukurinë e fytyrës
Dhe nga Zoti u kthye
“Fali!…”

Mandej,
(Zot nëm fuqinë të përshkruaj)
Kapiteni grek doli
Nga gurët, ku ish fshehur,
Të mos të linte
Të fyheshin ushtarët
Dhe lavdia greke,

Ali Rakip Llaka
Ballë-përballë i doli,
Të mos të fyhej lavdia shqiptare
Dhe nisi luftimi trupash,

U qëlluan me thika njëherësh,
U përgjakën
U qëlluan me grushta
E krahët hapi sejcili si ganxha,
T’a mbërthente tjetrin,

Të dy u mbërthyen, por asnjëri
S’ja vendosi shpatullat tokës,
Me armë qëlluan,
Njeri-tjetrin e shpuan

Dy kapedanë betejash
Mbushur gjak qëllonin,
Mbushur gjak
Shihnin njëri-tjetrin
Dhe s’binin,

Tre plumba mori në gjoks
Sejcili nga kapedanët
E të dy ranë
Me fytyrë nga njëri-tjetri.

Atje ne Malin e Gribës,
Dy kapedanë trima,
Që s’kishin frikë vdekjen,
Vdekja i bashkoi.
*

Homeri shqeu sytë
E s’dinte çfar’ të shkruante,
Naim Frashëri s’dinte se çfar’ të bënte
me poemën
“Dashuria e vërtetë e shqiptarëve”

Homeri e Naimi s’dinin
Çfar’ t’i thoshnin njëri-tjetrit,

Erdhi pranë Selam Musai,
U ul dhe puthi në ballë Ali Rakipin,
nga kapiteni grek
ktheu sytë
duke mërmëritur:

“Trim o trim mbi trima,
Trimërinë s’ta fshehin dot malet
Dhe unë gjithashtu s’ta fsheh,
Por jo duke prekur lirinë e tjetrit…”

Shikoi gjatë Selam Musa Salaria
Dhe u dha urdhër trimave:
“Varroseni dhe kapitenin grek ,
Ishte trim dhe trimat nderohen

*
Kronikë:
Ali Rakipi me nam,
Ball’ për ball’ me kapedanë,
Flakë për flakë ç’ja dhanë…

*

28 -29 PRILL 1914 FAQE ME VETE
Kompanitë e shenjta greke,
Kompanitë e djajve,
Burrat e fshatit Hormovë
E burra e djem e gra
nga fshatra të tjerë të
Tepelenës

I thirrën për mbledhje paqeje
Në Kishën e Kodrës…

Prilli nxiste gjethet e lulet
Në perandorinë e limfës,
Era bletëve u afronte polenin
Nga qindra kilometra larg,

Grekët endnin drunjtë e kalit
Në muret e kishës
E u shkelnin syrin
Perëndive greke,

Shqiptarët nuk mund
Të mos të vinin
Në një faltore të Zotit,

Shqiptarët nuk mund të dyshonin
Asgjë të pabesë,

Shqiptarët nuk mund
të mos të vinin
Në emër të miqësisë
Në një faltore,

Por dielli,
Që i njihte pabesitë greke
Nuk dinte se si të njoftonte shqiptarët
Dhe zvarrisi misionin,

Nuk dinte se si t’i njoftonte dhe u vesh
Me tymin, që lëshonin ngado
Kompanitë “e shenjta” greke,

Qëndroi galuç në udhëtimin e tij
Dielli, zoti i universit,
Që duhej të ngrohte njësoj
pabesitë e krimet,

Dielli fytyrën përplasi
Me trishtim
Mbi valët e Drinosit dhe u mbajt pak
Në supin e Golikut,

Se vetem shenjt nuk ishin:
Të ardhurit në kishë
Një nga një i lidhën djajtë
në anekset e faljes,

Me thikë në shpinë
Qëllonte njëri satana
Dhe me thikë në fyt godiste tjetri,

Me vare në kokë godiste njëri
E me thikë u çante zorrët tjetri
Dhe thërriste tërë buzëqeshje tjetrin,

Mandej u shqyenin kraharorët
E zemrat e mushkritë
Ua hidhnin veças.

217 burra e djem
I therën në Kishën e Kodrës,
E kisha u kthye në kasaphanë.
*
Zot dhe sot s’kërkohet falje
Për këtë fyerje të zotit
Të besës e të njeriut,

Dhe sot shpirtrat
Enden përmbi Drino
Dhe Vjosa i ndihmon
Të lajnë gjakun që u rrjedh
Për njëqind vite.

Atëhere Homeri vuri dy grushtat
Në konkava
Dhe shkuli flokët,

Krishti nuk pranoi
Të zbriste nga gozhdët
Dhe “ Fali o Zot…”
Nuk mundi të mërmëriste,

Zoti nuk foli!

*

Kronikë:

Gratë e Kurveleshit
Me foshnja në dorë,
Qaj moj Shqipëri
E ulërij e gjorë!

*
2OO e ca burra
U therën në Hormovë:

Gra
Foshnja
Shqipëri
E gjorë…

*
Një djalë që mbeti
Me thikë në dorë,
Thika me gjak lyer
U nis vrap në Vlorë…

*
Një djalë
Me thikë
Me gjak
Në Vlorë…

Një djalë mbeti,
Një thikë mbeti,
Një ulërimë mbeti,

Një britmë e stërgjatë mbeti,
Maratonomaku
Nëpër malet e Shqipërisë mbeti
Duke hipur në kuajt e mjegullës

E duke nxituar të njoftonte
Tërë kontinentet
Të shqyenin qepenat e selive…

*
Kronikë:
“Disa ditë mbasi mbërrita në Tepelenë, më 14 maj1914, unë vizitova fshatin Kodër, shoqëruar nga doktori De Groot.
Gjithkund nëpër fshat, ajri ish molepsur prej kërmave të lopëve, të deleve, të bagëtive e të tjera, që qenë të tëra në gjëndje të llahtarshme kalbëzimi.
Në jug të fshatit gjëndej një kishë e vogël, e cila pa asnjë dyshim ish përdorur si burg… Mjeku vërtetoi aty praninë e copave të truve të njerëzve…
Prapa kishës, kishin gërmuar një gropë të madhe dhe nën shtresën e hollë të rërës, mund të dalloheshin lehtësisht trajtat e trupave njerëzorë.
Përpara kishës, pak më poshtë, mund të shquheshin po ashtu disa kufoma në një gropë të vogël.
…Tamam nën pemë shiheshin gjurmët e një pellgu gjaku.
Rreth kësaj peme, në një largësi prej pesëdhjetë metrash, ne kontrolluam tri gropa të mëdha si dhe një më të vogël. Në njërën prej gropave të mëdha ne pamë kufomën e një gruaje pa kokë.
Më I5 maj, një numër i madh arixhinjsh filloi këtë punë të përzishme.
Po atë ditë, komisioni hetimor, vizitoi fshatin Kodër. Ai gjeti tamam siç është përmëndur më lart. Gropat e tjera përmbanin sipas radhës: 34 (tridhjetëekatër), 2 (dy),19 (nëntëmbëdhjetë), 20 (njëzetë) dhe 20 (njëzetë) kufoma njerëzish.
Gjeneral Lejtnant Dever, Kapiteni C.De Longh, toger Meleq Frashëri, Mjeku Major F.De Groot” (5)
(5) (Marrë nga studimi I Mitat Frashërit botuar në vitin 1915 në Sofje)

*
Ismail Bej Vlora
Thirri burrat e diplomacive,
Selam Musa Salaria thirri
Djemtë e armëve,

Ashtu në kalin e kuq
Me gunën në njërin sup
E me pushkën në tjetrin,

Me dy koburet e argjendëta
në të dy ijet
E me dy thika të mprehura,
që vetëtinin,

Krehu me dorë flokët
pak të zbardhur
Thuajse kërkonte t’i shkulte,
Rrahu ballin si t’i thërriste arsyes
Se çfar’ mund të bënte.

Nuk flitej dot më, si për gjithë luftrat,
Dhimbja shqyente brigjet,
Detet Jon e Adriatik
Sterronin e ktheheshin në dhimbje.

Lajmi përfshiu Shqipërinë
Dhe tundi, që të zgjonte,
Kontinentet,

Selitë e diplomatëve
Gëlltisnin habinë
Duke shtyrë me seks e verë
Kohën e tmerrit,

Selam Musai,
Shikoi me tërë stuhinë e botës
Dhe thirri :

“Djem dhe të vdekur
Të vemi në Lekël,
Dhe të vdekur
Në Labovë,

Dhe të vdekur të shkojmë
Atje ku duhet!

Atë që grekut s’ja mësoi historia
T’ja mësojë Shqipëria…!”

Dhe shpoi me mamuze kalin në brinjë,
Ngriti krahun e djathtë
E u hap pala e gjerë
E bardhë e fustanellës,

*
Kronikë:
Që në Lekël e Labovë,
Djemtë e Rrëzave ç’u hodhë,

– Kush u hodh
Proto në lumë?
-Selam Musai me gunë,

-Kush u hodh
Proto i pari?
-Selam Musa bajraktari…

*
Djem e burra e gra
Shtohen në rrugë e sipër,
Me kuaj e pa kuaj,
Me armë e pa armë
Të prirë nga: “O djem përpara!…”

4OO kalorës e në ballë Selam Musai,
Të tjerë shtohen nga fshati në fshat,
Askush s’kujtohet të numërojë,

Sejcili në peshore se ka vënë jetën
Askush nuk di nëse ka vdekje,
Të gjithë dinë se
në të pabesë janë vrarë
e shtëpitë u janë djegur,

Fëmijtë kanë frikë të rriten,
Korbat e tymit qiellin përfshijnë

“O djem përmbi ta!…”

Britma nuk është më britmë,
Por uragan,
Qindra njerëz thërrasin njëherësh
Duke ushqyer me gjak e betim
Brohoritjen:
Përparaaaa,
Aaaaaaaaaa!

“A”- ja e stërgjatë ishte sa vetë mallet:
Golik, Shëndëlli, Trebeshinë, Mali i Gjerë,
Gribë e Këndrevicë,

Sa vetë lumenjtë:
Vjosë, Drino, Bënçë
E Luftinjë,
që nxituan të njoftonin
Adriatikun …

Malet e lumenjtë
U shdërruan në njerëz,
Njerëzit në lumenj e male
U shndërruan.

“O djem përparaaaa,
Aaaaaaaaaaaaa!” UNIFORME ME TJETREN SIPER

Kompanitë satanike greke
Këtë britmë uragan
S’mund t’a mendonin,
Ndoshta ish mallkimi i Zotit
Që trondiste mal e gurë e drurë,

Menduan,
Noshta ishte britma e Ferrit
Zbritur befas
Në Lekël, pranë Kishës, ku i therën
Burrat si berrat…

*
Nisi lufta, që nuk dihej nëse ishte luftë,
Dhe nuk dihej nëse herë tjetër bota njerëzore
E kish kryer.

“Ti zëmë ta gjallë, ja të mos kthehemi!”
Bëri komandë Selam Musai
Dhe kali nisi hingëllimën,

Kuajt e tjerë gjithashtu shkrofëtinë
Dikush zbriste në këmbë me të tjerët
E ikte marramendthi vetëm të kapte
Grekët që që vetëm iknin
Në këmbë e në kuaj…

“O djem me dorë…!”

Dhe djemtë me dorë i kapnin,
I kapnin dhe s’i vrisnin në çast,
Me thika ua çanin zorrët
Dhe ashtu i linin të prisnin
Dënimin e Zotit.

Ku s’shkonte plumbi shkonte thika,
Ku s’shkonte fjala
Ganxhat e gishtave
U hidheshin në grykë
Dhe shtriheshin nëpër këmbë
Satanajtë.

“Mos i vrisni në çast,
Para vdekjes t’a marrin vesh
Se çfar’ është dhimbja…!”

Marramendthi ecën llahtara,
Selam Musai i kap jo pak prej tyre,
Kokat ua pret e ua vendos
Në shalë të kalit
E mandej i heq e ua vendos
Në degë të pemëve.

*
Një beteje të tillë nuk mund
T’a përshkruajnë poetët,
Vetëm kënga u mundua,
Por dhe ajo nuk arriti,

U përzjenë brimat,
Gjaku i të rënëve,
Vdekja u largua me tmerr
E Selam Musai
Luftonte me plagë
Në një anë të kraharorit.

Dikush i afrohet t’ia lidhë,
Ai i jep komandë të largohet:

“Luftëtari pa plagë është
si shqiponja pa flatra,
Burri pa plagë nuk mund
Të kuptohet,
Siç nuk mund të kuptohet dasma
Pa këngën,
Vazhdoni luftën!…”

*
Kronikë:
Kush njeh Selam Salarinë,
Hundëkuq vuri graminë…

*
Në Hundkuq për ditë të tëra
U vendos flamuri i kufirit
Dhe sërish për uxhum tjetër
U hodhën burrat e luftës,

Topat mbarteshin zvarrë
Nga grekët së bashku
Me të vrarët,

Mitrolozat e pushkët
Mbeteshin aty këtu
Si skelete pemësh,

Nëpër degë
Rrinin varur
Koka agresorësh

Dhe Kali Drunjtë
Trufullonte nëpër Kalenda.

*
Kronikë:
Në Labovë binte buria,
Të mbahet Kurveleshi,
Se vjen Selam Salaria,
Vjen për grekët si rrebeshi…

*
Trego o Muzë ç’u bë e ç’nuk u bë
Në pranverën e vitit 1914,
Ku pemët u mbushën gjak, si njerëzit,
E njerëzit, si pemët qëndruan

Lumi i Drinosit lante sa mundëte
Gjakun, që vinte nga të gjitha anët,
Gjaku përzihej e shkonte
Në laboratorin e stërmadh të detit,

Gjak shqiptarësh e grekësh
Rridhte, kur mund të mos të rrridhte,
Legjendat ngatërroheshin keqas
E mënçuria Helene
Kërkonte lavdinë e humbur.

Nga u nisën shkuan
Të ashtuquajturat “batalione të shënjta”,
Zoti i ndëshkoi jo pak për mashtrimin,
Për pabesinë, jo pak, i ndëshkoi

Hingëllinte kali Binok i Selam Salarisë,
Hingëllinte dhe burrin e luftrave,
Mbushur plagë e kengë
Luginë më luginë e fshat më fshat
e shpinte.
***
INTERMEXO – FAQE ME VETE
Ndodhi e çfar’ nuk ndodhi
në ato vite:
Një vajzë të bukur greke,
Dashuroi djali nga Tepelena ,

Katerina quhej vajza,
Me sy sa shihte,
Lulet i çelnin petalet
Dhe këngët nëpër buzë
Mbinin vetiu,

Kur fliste ajo,
Fjalërimet e të gjitha burimeve
Ndiheshin aty pranë,

Kur buzëqeshte ajo,
Edhe natë të ishte,
Zbardhte dita
Dhe në gjoks
i flinin dy qingja të vegjël,
ku pranë rrinin e preheshin
të gjithë ëngjëjt…

U deshën, shumë u deshën
Me djalin Arian nga Tepelena
E të dy u bënë një në viset greke,

U bënë një
Dhe hipën të dy
Në kalin veri,
I cili zjarrin u vinte kufijve
Në ecje e sipër,

Ariani, gjakariani kishte,
Dy plagë kish marrë në Luftë me grekët,
Dy zambakë i kishin mbirë tek llërët,
Buzët aty ja vendoste
Vajza e bukur e Greqisë…

*
Fjalë i dërgoi Selam Musait
Ariani, trimi mbi trima,
Sa azgan, po aq i përmbajtur:

-Dua të më presësh, Selam Agai,
Nuk bëj dot hap më tej
Pa fjalën tënde…

…E priti në Odanë e miqve
Selam Musa Salaria…

Kafe në sini floriri afruan
Por në vend e la kafen djali,
Filxhanin nuk e preku:

-S’e prek kafenë
pa marrë fjalë tënde!
-Urdhëro bir…

Mori frymë e fjalën nisi Ariani
Trim mbi trima,
I bukur e i shkathët:

-Një vajzë kam njohur
Prej dy viteve,…

E shikoi Selami sy më sy:
-Urdhëro bir,
Çfar’ të duhet nga unë,
Thuaji të tëra fjalët
Të marrë fytyrë kuptimi,

Në të duhen armë, i ke varur,
Nëse të duhen trima
Të vendosësh në vend nderin,
T’i thërras e në këmbë
i ke djemtë,

Nëse të duhet pasuri, më thuaj,
Në krah më ke
Si të jem ati i yt…

Po sy më sy e shikoi Ariani:
-Asgjë nga këto,
Selam Agai, nuk dua,

As armë, as trima, as pasuri
Nuk më duhen,
Një fjalë tëndja më duhet…

Selam Musai rëndë shikoi
E rëndë nisi që të vazhdonte:

-Një fjalë, po çfar’ fjale mor trim,
Se fjala është
Më e rëndë se malet,
Që rrethojnë shtëpitë e gurta
Të këtij fshati,

Është më e shpejtë
Se zogjtë
Që matin këtu fluturimin,

Është trime
Dhe bën hatanë
Më shumë se armët e varura,

Është e rëndë
Sa gjithë pllakat
E varreve që mbajnë
Amanetet e të vdekurve…

Çfar’ është kjo fjalë
Bir, që kaq shumë të duhet
E që trimin e bën të mendohet?

S’i uli sytë Ariani:
-Një vajzë greke dua, Selam Agai,
Një vajzë që shumë e desha
e më deshi,

Atje ku bëheshin luftrat
Tek të afërmit kish ardhur, e njoha
Dhe për jetë u deshëm…

-Vajzë greke?!…
-Po, në vithe të kalit e kam marrë,
Në Damës e kam prurë…

Në djersë u mbush balli i Selamit,
Siç mbushet shpati i malit
Nga uji i dëborës,

Të rënët e ndjenin aty ku ishin,
Se varret janë varre
Dhe ata gjykojnë,

Gjykimi i tyre e mban njeriun
Të rrijë drejt
E mirë e mbarë t’a thotë fjalën…

Gjatë e gjatë u mendua
Selam Salaria
Dhe foli me zënë që, sa ndihej
Si britmë
Aq kthehej në këngë:

-Hakmarja mjekon krenarinë
Por jo dhimbjen,
Dashuria e mjekon njerëzimin, bir,
Vetëm kur ajo të ulet si ne të dy,
Këmbëkryq pranë njëri-tjetrit,
një pemë sa gjithë rruzulli
do të pjekë mollë të mëdha , të arrira…

Kur dashuria të mbijë mbarë e mirë
Në gjirin e njeriut,
Për vazo të luleve
Do t’i përdorim jataganët,
Dhe grykat e kobureve
Në klarina do t’i kthejmë,

Kur Dashuria të mbijë tek
çdo gji të njeriut,
Kapedanët do t’i heqin plumbat
Nga shtatet e njëri-tjetrit
E do t’i stivosin diku në qepena
T’ua tregojnë historianëve,

Kur Dashuria të përfshijë
Gjithë trupin e njeriut,
Kali im vetëm nuset
Do të shpjerë e do të bjerë
Fluturim,
Në çdo vend të botës…

Kaq tha Selam Musai,
Nga kanata e hapur e dritares
Shtiu tri herë:
-U trashëgofshi! – tha
E ngriti gotën:
-Gëzuar!…

NË LUFTËN E VLORËS

Kali emrin Binok e kishte,
Emrin Selam Musai ia kish vendosur,
Kur lindi mes pelave e mushkave
I kuq si një zjarr bubulak e ecës,

Mes pelave e kuajve u rrit Binoku
Në malet ku pllajat u ngjajnë
Me shpatullat e dragonjve,
E maja e Këndrevicës
Ngjan me feste të vallëtarëve…,

Si kamzhik e tundte bishtin,
Kur ecte vrap në rripa e lugina,
Nëpër lule të egëra
Bënte fjalë me bletët,
Nëpër pllajat e erës
Bënte fjalë me zogjtë,

Binokun e kishin zili drerët
Kur tundej e shkundej
Nëpër relievet shkëmbore,
Kur hingëllinte e shkrofëtinte
E shkrepte strallet me thundër,

Ishte kalë mbi gjithë kuajt Binoku,
Në thundra, patkonjë me thupra çeliku
mbante veshur,
Jelet i ndrinin nga larg nga lulet prej ari,
Që bënin lulet andej të kthenin kryet,
Kur shkonte serbes, me turfullimë…,

Në beteja u rrit dhe e njihte larg
Armikun me flegër,
Këmbët i ngrinte vrik në ajër
I shndërruar në dykëmbësh,
Në çdo bebe syri i skërmitej
Një panterë e egër,

Flakë u ndez nëpër flakët e luftës,
E gjak u bë nëpër gjakun mes trimave,
Zërin e Selam Musait e ndjente dhe kuptonte,
E deshifronte qoftë duke medituar
A qoftë në ecje e sipër,

I foli Selam Musa Salaria:

“Binok bir,
Dy herë u martova, por asnjë nga djemtë
S’më jetoi,
Të shtatë djemtë më ndërruan jetë
Pa u rritur,
Vetëm ty të kam djalë, vëlla e mik,

Binok bir,
S’di ç’të them për dhimbjen, që jep vdekja,
Por Zoti i madh diçka ka menduar,
Me djemtë s’duhet t’a ndaja dashurinë e njeriut,
Vetëm Lirisë duhej t’ja jepja Dashurinë,
Vetëm me ty duhej të flisja
Për tokën dhe yjet që e zbukurojnë netëve,

Binok,bir, Binok vëlla, Binok o mik
E shkuar mikut,
Në llotari na ra vetëm lufta

Luftë, luftë e asgjë tjetër,
Liria ka çmimin e diellit, bir,
të Diellit, që skifteri
S’e prek dot me kthetër,

Liria ka çmimin e Diellit
Në mos është vetë Dielli,
Që shkrin e ngrin jetën, kur duhet,
***
Kronikë:
Selam Musai ia fali gjakun e të vëllait (Nexhipit), Jashar Kordhës i cili e kish vrarë në grindje për kufijtë e tokave. Këtë akt ai e kreu në shërbesë të Luftës, duke bërë flinë e tij morale në themelet një betimi të shenjtë. Ai kishte pajtuar disa qindra familje e fise për grindje dhe vrasje kishte arritur të bëhej at i paqes, marrveshjes dhe akti i fundit ishte shprehje e bindjes dhe qëndrimit të tij ndaj jetës, ndaj njeriut.
***
-Jashar vëlla, me mbiemër armësh,
Fis kordhëtarësh që ajrin kthen në bukë
Atëhere kur duhet, dhe vdekjen
Në jetë e kthen, kur e kërkon dheu i atit,

Gjaku gjak kërkon e arma s’më mungon,
As trimëria e kënga s’më mungojnë,
Jashar nip stërnip i kordhëtarëve,
Por gjaku vetëm Lirisë i takon e askujt tjetër,
Bekim ka veç ai që di kujt ja jep jetën.

Ndoshta Zoti m’i mori shtatë djem
Të më provonte fuqinë e njeriut,
Atë që bën njeriu kur mbi trupin e tij
Hapur rrinë plagët dhe i duhet të eci
Mbi veten dhe botën,

Ndoshta dhe vëllanë ma mori Zoti
Të më provojë se çfar’ di të bëj
Për tokën që na i dha t’a jetomë
Vëlla me vëlla në liri e paqe
E kush bën ndryshe mallkimin merr
Në ndëshkim të përjetshëm,

Ndoshta nëna ime, Beqarja,
Atje në qiell ka lidhur duart kryq
E më sheh se çfar’ them e bëj,
Kur Lirisë i duhet gjaku
E luftës burri, t’i jap prova nderit,

Vdekja, vdekjen mbjell,
Zija, zisë i thërret e i mbyll shtigjet,
Jeta, jetën kërkon e Liria njeriun,
E ne të dy na kërkon Vlora,

Ndoshta, Jashar Kordha,
Kordhëtar që kordhën e var
Tek syri i Hënës,
Zoti dhe Vlora na i kërkon,
Që duart t’i zgjasim njëri-tjetrit…

Dy lotë të mëdhenj i ranë
Në faqe Jasharit,
Vet malet tunden kur bie lot i burrit,
Përroi u mbush me uturimën e erës,
Një kaliqyqe kapërceu shkëmbenjtë e pemët,
Zbrazi me rrëmbim: Ku?…Ku?…

Si të pyeste me alfabetin e qiejve:
Ku?… Ku ini o djem, se Liria rri e tulatur
Në krahët e ëngjëjve,
Ku ini se bijtë kërkon rreth Liria,
Kur djajtë e kërcënojnë
në tokën e etërve…

Ashtu pa fshirë lotët,
(Se një herë në shekull, hije i kanë burrit),
Dorën zgjati Jashar Kordha:
-Këtu më ke Selam trimëria,
Ajkë e fisit e presë e jataganit,

Në borxh të madh më vure, burr i dheut,
Borxh që njëqind jetë vështirë se
Mund ta lajnë, por dhe në vdekça
Nga varri do të ngrihem,
Të bëj atë që s’e bën dot fjala
Dhe e arrin vetëm palla,

Edhe për vëllanë tend, Nexhipin, do luftoj,
Vërtet ja mora jetën, por jo nderin,
Në gji e në luftë, me besë do t’ja mbyll plagët,
E ndjesën do më jap kur të sjellim Lirinë,
Kur Vlora në det t’i shoh dushmanët…

Kështu u tha në majin e atij viti,
Kur me blerim ishin veshur malet
E rënkimi i gjyleve vinte hera herës
Të verbëra arrinin pranë vatrave
Ranë këngëve e burrave të kordhës.

Kronikë:
Në vitin I880 Selam Musai u martua me Dylbë Mehmeten nga Salaria. Me të lindi tre djem, të cilët i vdiqën në moshë të parritur dhe tre vajza: Vezikon, e cila u martua në shehaj të Nivicës, Miron, e cila u martua në Matohasanaj, dhe Sefën, e cila u martua në Seferaj të Nivicës. Bashkëshortja, Dylba, vdes në lindje dhe Selami njeh në Çezmën e Gusmarit një vajzë me bukuri të rrallë, e cila quhej Zeliha nga familja Hyrjetaj.
Martesa me të pati jehonë të pazakontë mbasi Zelihaja pati marrdhënie dashurie me një djalë e cila s’u lejua të martohej me të dhe trajtohej si e përdalë. Selami i propozoi asaj si edhe familjes dhe u martua duke lindur me të katër djem të cilët nuk jetuan dhe katër vajza, prej të cilave jetuan dy: Metua e martuar në Kopaçaj të Luzatit dhe Këzja në Muçaj të Salarisë.
*
Në oda ulet këmbëkryq Selam Musai
Bashkëshorten, Zelihanë, thërret t’i vijë,
Në krah të djathtë i thotë të ulet,
Shërbestarëve u thërret t’ju bien kafenë
E porosi u jep t’i lënë vetëm.

Nga kanatat e hapura të dritareve sheh
Ku zogjtë provojnë me ankth fluturimin
Të mos të thyejnë krahët në hone e shpella,
Sheh blerimin e bujshëm të sherebeles
Ku miliarda bletë ngarkohen me mjaltin çudibërës,

Nga Krorëza blerojnë pemët e rralla,
Dikur pyje me ah e lisa kanë mbuluar luginën,
E përrua s’ka patur veç pemë e drerë panumër,
Kafshë të egra ecnin e luftonin në tufa njëra-tjetrën,
Ujqërit shqyenin natën me ulërimat së bashku.

Dikur një Manastir ish në Qafën e Kreshmës,
Që shihte në Veri fshatrat e Kurveleshit
E në Jugë gjer në fshatrat e Skraparit,
Prej mijra kilometrash vinin pelegrinët
E në mijëra kilometra shkonte zëri këmbanës,
Nëse nga 2220 metra mbi det
Janë Këndrevica e Tomorri,
Do të thotë se Zoti në një ditë i krijoi,
Të merreshin vesh me njëri-tjetrin
E lajme t’ju dërgonin me flakët e rrufeve,

E lashtë kjo tokë, me pyje e banime,
Por vandalët u sulën, qytetërimin kafshuan,
Rrëzuan manastirin, shtëpitë e larta dhe kishat,
Pllakat e varreve në Allkush, pllaka të stërmëdha guri
Që flasin në legjendë për Qesarin e romakët,

Gjithçka ngriti banori i këtyre anëve,
Njëmijë herë u vra e njëmijë herë u ngjall,
Varret veshi për rrobë e historinë vuri në këngë,
Kur ja prishnin lulet në jelekë i qëndiste,
Në feste e vendoste bardhësinë e borës,

Kaçakë të çartur e tmerrpërhapës
E po aq bamirës e bujarë të pashëmbullt,
Salariotët bënin luftën si vallet
E vallet si luftën e hiqnin duke dredhur
Dyshemetë me dru prej pishe,
E vdekjen se merrnin në përfillje
Duke i shkuar në krah çapraz
Me salltanetin e trimave…

…Kujtoi Selam Musai e ç’nuk kujtoi,
Gjersa erdhi Zelihaja e veshur zonjë e rëndë,
Me cepin e shamisë anash si njëzet vjeçe,
Me sytë e kaltër, që krijonin atë qiell real,
Që i mungonte fshatit mes maleve,

Jeleku i qëndisur me zogj gardeline
Ja mbulonte e tregonte gjoksin,
Ku bëhej gjumi i jetës,
Belin ja bënte dhe më tepër unazë
Brezi me fije prej argjëndi,

Në gërshetat sumbulla smeraldi
Përhapnin ylberin
E gusha me rruaza i rrethohej
Si nga një nepërkë nazike
Me bukurinë e femrës e të dashurisë.

-Urdhëro agabej! – përuli kokën Zelihaja
E priti ashtu si shtatore e gdhëndur
Të dëgjonte ç’kërkonte
Zoti i shtëpisë, i dashurisë e i luftrave
E të nxitonte të shpinte në vënd
se ç’farë kërkohej.

-Grua, nënë e fëmijëve, zonja ime
e jetës,
Ngreje kokën e më shih në sy,
Burri yt tani më nuk është më burri yt,
Zoti ma dha detyrë t’i përkas luftës,
E qëndrimi yt më duhet…

Çibukun mbushi e me eshkë e ndezi
E i vrërët vazhdoi Selam Musai:

-Në Vlorë do nisem me djemtë,
Nisja dihet, kthimi i përket betejës,
Bijtë na i mori Zoti, por jo nderin,
Këngën më dha pa kursim
Në shkëmbim të tyre,

Nderi ka kuptim tjetër, të panjohur
Nga ç’do njeri i kësaj bote, zonja ime,
Por që njihet nga ai që do ta njoh,
Që burrërinë e ka tek tehu i jataganit
Dhe tek fjala e mënçur, patjetër…

E shikoi në sy Zelihaja, zonjë mbi zonja,
Siç e shikoi tek kroi i Gusmarit,
Ku me një vështrim e njohu,
Siç bën argjëndari me floririn,
E ku me një vështrim i tha: “Po!”,

Me një vështrim bëri benë e madhe
Të jetë e tij gjallë e vdekur,
Yll i bukurisë e ylli i nderit,

Me një vështrim e ngriti,
Tek mali i dashurisë,
Zelihaja për kokë të Zelihasë

Dhe tha për të kënga në ato vite:
“Moj Zeliha e Gusmarit,
Ylber tek vesa e barit,

Moj ç’të ther me dritë të syrit,
Shkule trimin prej fiqirit,
I dhe zjarrin e të mirit…”

Pra, e shikoi Zelihaja, Zonjë mbi zonja
Dhe – Agabej! – i tha,
Për shtëpi mos mbaj kokën mbrapa,
Malli, gjëja, nderi, këtu do të të presin,
Fëmijtë si lë të shikojnë të trëmbur…

Dhe mori frymë thellë e psherëtiti:
-Më dhe jetën im zot…
-Më dhe nderin, Zeliha…
-Më dhe lumturinë, burrë i pashoq
Në gjithë burrat e krahinës,
Kur një tjetër mund të merrje për grua
E jo mua, që luftë më bënin fjalët…

E shikoi drejt në sy
E dorën i hodhi në sup Selam Musai:

-Mund të merrja, por jo Zelihanë,
Që një det me fjalë diti ta përmbyste
Se fjala e vërtetë këngën ka për sua
Të tjerat s’janë fjalë, por plehurina
Që as për kopshtet nuk kanë vlerë…

U skuq si lindje e diellit Zeliahaja,
I rrahu zemra jo si çdo herë tjetër:

-Agabej, mbarë të shkoftë palla,
E di që do më kthehesh se plumbi
Sa të dëgjoj zërin tim do bëjë tutje,
Sa të dëgjoj zemrën time
Do shkrijë nëpër ajër…

Mbushi prapë llullën me duhan të fortë
Selam Musa Salaria dhe mbasi lëshoi
Tym e mjegull dhe zbërtheu një sumbull
të jelekut
Tha fjalët, që thonë burrat ajka e sojit:

-Luftëtarit vetëm nisja i dihet,
Me një mbret dyzetë milionë do luftojmë,
Ka ballona topa e pamporë,
Por s’ka me vete të drejtën
Që trim e bën njeriun,

Gjithësesi mbama hapur odanë,
Mos më turpëro me miqtë, kushdoqofshin,
Nëse m’i nderon, si të jem vet tek dera,
Veç këngës s’më merr asnjë gjë tjetër…

Një lot i madh i ra Zelihasë tek nënsyri
E mbeti pikël floriri i pa zbritur:

-Rëndë e ke ndarë mëndjen, im zot,
Me këngën më ke pranë
Guna e jatagani yt do të bëhem,
Kudo të jesh jam tek palla jote…

Kronikë:FAQE E RE
***
Në tetor të vitit 1914, Italia pushtoi Sazanin e në dhjetor Vlorën nën pretendimin e ndihmës që do t’i jepte Shqipërisë së Jugut. Në 26 prill 1915 nënshkruhet Traktati i Fshehtë i Londrës sipas të cilit Italisë i njihej pushtimi mbi Vlorën, e periferinë e saj si dhe i njihej protektorati mbi principatën, që do të krijohej midis lumenjëve Vjosë e Drin. Krahinat në Jugë e në Veri të Shqipërisë ,do t’i aneksoheshin Greqisë, Serbisë e Malit të Zi.
Kongresi i Lushnjës (janar 1920) i drejtoi Konferencës së Paqes në Paris duke i shprehur vullnetin unanim të popullit shqiptar se s’do të lëjojë cënimin e kufijve të Shqipërisë. Në të njëjtën kohë iu drejtua me notë proteste parlamentit dhe senatit Italian
Se shqiptarët dinë të vdesin, por s’dinë të jenë plaçkë tregëtie e diplomacisë evropiane.
Si rezultat i këtij presioni dinamik e aktiv të qeverisë së dalë nga Kongresi, qeveria italiane tërhoqi forcat nga disa treva të jugut: Përmet, Këlcyrë e Gjirokastër, duke synuar uljen e tensionit dhe mashtrimin e radhës.
Selam Musai u nis me djemtë e Çetës së Salarisë e mori pjesë në mbledhjen e mbajtur në Nivicë, më 25 maj, ku ish dhe përfaqsues, i dërguar nga Vlora, Halim Xhelua. Në 27 u krye një mbledhje tjetër në Gusmar me përfaqësuesit e krahinës së Kurveleshit e Lopësit e më gjerë, ku Selam Musai imponoi burrërinë dhe autoritetin e luftëtarit, që kish marrë përmasën e emblemës në betejat kundër pushtuesve grekë. Këngët e kishin shoqëruar duke i dhënë kurorën e mitit e të legjendës e duke e bërë heroin më popullor të kohës.
Në 29 maj, në Barçalla, u mblodh mblodh kuvendi i përfaqësuesve të fshatrave të krahinës së Vlorës ,ku prej tyre u zgjodh Komiteti “Mbrojtja Kombëtare” i përbërë nga 12 vetë ,me kryetar Osman Haxhiun.Pranë komitetit u zgjodh dhe komisioni ushtarak me komandant Hamet Lepenicën.
Në 2 qershor ,në Beun,u mblodhën përfaqësuesit e 4000 luftëtarëve shqipëtarë nga thuajse të gjitha krahinat e Shqipërisë.Nën thirrjen “O Vlorë,o vdekje!” iu dërgua ultimatum komandantit të trupave italiane, general Setimio Piaçentinit i cili ish në krye të një ushtrie prej 40 000 trupash të armatosur e të shoqëruar me artileri të rëndë,me anije lufte,me topa e me ballona…
“Populli shqiptar …duke mos mundur të durojë të shitet si bagëti në pazaret e Evropës,si shpërblim italo-greko-serbëve,vendosi të marrë armët në dorë dhe të kërkojë nga Italia administratën e Vlorës,Tepelenës,Himarës,të cilat t’i dorëzohen me të shpejtë qeverrisë Kombëtare të Tiranës…”
Ultimatumi, i dhënë në dorë nga Mehmet Mallkeqi, U prit ftohtë e me never nga Piaçentini i cili dha përgjigjen: ”U thoni brigandëve shqiptarë se përgjigjen do t’ua japin topat që kam në Kotë, Gjormë, Llogara e Drashovicë.”Kjo përgjigje do të ishte fillimi i nisjes së uraganit me emrin Lufta e Vlorës, ku Selam Musai mori pjesë me statusin e komandantit të përgjithshëm të nderit, komandantit që do të shndërrohej në emblemën e luftës së vitit 1920-të.
*
Kronikë:
Në Beun, kur u mblodhë
Dymbëdhjetë komisionë,
Selam Musain e folë:
-O Selam do veç në Vlorë,
Komandant mbi tre taborrë…

-Do vete në paça forrë,
Do ta bëj si në Labovë,
Që zura grekët me dorë…

*
Kronikë:
“3 SHTATOR 1940.
Sot në mëmgjes ,ora 7,u mblodhëm të gjithë shqiptarët në kameronin tim për të kremtuar shqiptarisht datën e lirisë kombëtare,3 shtator 1920-3 shtator 1940-njëzetë vjetori I fitimit të Luftës së Vlorës.
-Si sot,njëzet vjet më parë ,Heroi I Kombit Qazim Koculi hynte triumfator në Vlorë,në krye të trupave vullnetare të lirisë.Bashkë me Koculin hynte në Vlorë Osman Haxhiu ,personi moral, që vuri në lëvizje popullin.I pari organizator ,strateg e luftëtar,i dyti si figurë morale ,që përfaqësonte vullnetin e popullit shqiptar ose që i frymëzoi popullit shqiptar kushtrimin për liri. Koculi e Osmani formonin binomin ideal demokratik, idealin revolucionar më perfekt të përpjekjes më të drejt ,që ka njohur historia e botës.Koculi e Osmani ishin prindërit e vërtetë ,heronjtë kompletë,apostujt e Kombit,Shenjtorët e popullit,dy viganët çlirimtatë,dy gjigandë liberatorë të mëmës Shqipëri. Koculi me mëntë, strategji e therrori: Osmani me moral, bujari, shenjtëri.
Këta dy emra duhet të jenë, për ç’do shqiptar, dy emra të shenjtë ,për të cilët Arbërori duhet të betohet si për dy profetë.Pranë tyre qëndron emri i Panço Villës së Shqipërisë,emri i bekuar i Selamit nga Salaria, Oso Kuka i
kohës moderne,Vilhelm Teli i Qafës së Vreshtave,
Akili ynë,figura më e thjeshtë,më e dashur,më e bukur,më e sigurt,më e shënjtë e heroit të historisë së përbotëshme.
Përse vdiq Selam Musai?Përse luftoi Selam Musai?Si u zhduk e si vdiq Selam Musai?Ku është trupi i Selam Musait? Si luftoi Selam Musai? Ku ra Selam Musai? Ç’do të thonë në gjuhën e historisë së kombit shqiptar fjalët “Selam Musai i 1920-tës”?

Mijëra burra njëzërit thërrisnin një emër : Selam Musai.
Ngrihet burri në këmbë buzëqeshur e i qetë si Martiri I Mikel Ëngjëllit,vigan mitologjik ,që s’njeh frikë as dyshim,buzëqeshur e syndriçuar me xixëllimë,ngrihet burri në këmbë e duke përqafuar miq e shokë u flet:
-Ndëgjomni more burra,kuptomani fjalën time.Unë jam një punëtor i thjeshtë si të gjithë ju.Kurrë s’kam vajtur në shkollë.S’di shkrim as këndim.Nuk di të ap komandë, as të ap plane lufte.Nuk njoh grada,as oficerrë.Nuk njoh rregulla e ligje të armikut.Armikun e kam parë,por së largëti nga ndonjë qafë mali,kur bujonte xhadesë.Armikut si di gjuhë,as zakone.Si do ma varni mua këtë këmborë të madhe?S’është qafa ime për këtë buqe.Mos u gaboni se do të merrni në qafë djemtë e shkretë që venë tek vete plumbi.Mosni,për emër të zotit!…
Uli ballin e bukur,të larë si në ujë mademi,fshiu djersë e fërkoi mustaqe e ,kur e pa që prisnin akoma fjalë,u tha duke tundur kokën:
-Aha, e mora vesh .Ju prisni që unë të mbaj miting si Minga në Vlorë.Jo,për zotin.Unë s’di shkollë.S’di të flas as për berra,jo për burra.Mos pritni më,s’kam ç’të them tjetër.Se ndjej veten të aftë për një detyrë kaq të rëndë.Nuk komandoj dotë 4000 burra.S’jam i zoti.Për barrë kaq të rëndë duhet guri i qoshesë- e tregoi me dorë Osman Haxhinë,pastaj shtoi:
– Të marrça të keqen Osman Efendi,mos ma vër mua këtë byqe.
Osmani i tha:
-E ka vendosur populli i tre krahinave:Vlorë,Gjirokastër e Berati e, e kemi vendosur edhe neve komisioni që ti, o Selam, do veç në Vlorë.
– Populli çoç më di e çoç më quan mua sepse hodha dy dyfekë kundër grekut
Një zë i vetëm,një bërtimë burrash,porsi ulërimë luanësh e viganësh homerikë, u dëgjua që të rrënqethte mishtë e të ngrinte flokët e kokës përpjetë:
-Baba Selami kumandar e Zoti me të.
Ndërsa i tërë populli thërriste me një zë emrin e udhëheqësit të madh ,Osmani e përqafonte duke e puthur në ballë e Qazim Koculi i dorëzoi bastunin e bardhë të komandës,dylbinë e mitrolozin e dorës.
Duke qeshur,Selami e hodhi dylbinë në qafë e e pështeti përpara kraharorit,pastaj mori mitralozin,e hodhi në sup,mori fishekët e i ngjeshi kryq krah e qafë e me bastunin në dorë zuri kështu të flasë:
-Burra të vëndit,vullnetarë të Lirisë,ushtarë e kumandarë trima,ju më ngarkuat barrën e rëndë duke më dorëzuar komandën e përgjithëshme të ushtrisë kombëtare në operacion,ju,more burra,duhet të më nderoni mua,veten tuaj e vatanin në këtë përpjekje me drejtësi.Ju më ngarkoni të vete në Vlorë e unë në Vlorë do të vete.Fjala ime…-këtu ia prenë fjalën britmat e forta të popullit:
-Ja Liri!Ja vdekje!
Si u qetësua gjendja vazhdoi:
-Fjala ime është senet mukavelat:Unë do të vete në Vlorë,po do vete me ju ,a do vete pa ju,nuk e di.Unë në Vlorë do hyj brënda.Dashtë zoti që të hyjmë të gjithë brënda në Vlorë!…
Kështu tregojnë fshatarët e malësorët tanë marrjen e komandës prej Selam Musait.
Pranë binomit të dy viganëve liberatorë,Koculi-Osmani, qëndron si kurora mbi shqponjë,si xhevahir mbi kurorë ,si drita mbi xhevahir emri i Selam Musait…
Kështu i thura këto dy fjalë bashkë ,drejtuar 540 shqipëarëve të interrnuar nga regjimi fashist okupator.
Pas meje foli Leonidha Naçi ,i cili,si ish sekretar i Ismail Qemalit,vuri në dukje përpjekjet e plakut të Vlorës gjatë 25 vjetësh karrierë diplomatke për të realizuar ëndrrën e madhe,Lirinë komëbtare…Fytyrën egzakte të Selam Musait ië 1920-tës e përshkroi kështu:
-Burrë i shkurtër e i shëndetshëm,me kraharor të gjerë e leshtor.Zverku i trashë e i kuq,kokë madh,mjekër madh e mustaqe shtëllungë.Vetullat zgrubë i ngriheshin drejt përpjetë porsi krah i hapur korbi. Balli i lartë e i pastër si pasqyrë,pa rrudha,flokët e kokës të gjatë,çepe,sytë të mëdhenjë.Faqet të bukura si mollë të kuqe,gjën të vogël e buzët të trasha.Dhëmbët të mëdhenjë e të rrallë.Vështrimin të vendosur,të egërt,të thellë,
Duart të shkurtëra,gishtrinjtë të hollë e të gjatë .Llërët të shëndetëshme e lëvizjet të shpejta.Ushqehej thjeshtë e hante pakë,Pinte duhan të fortë,raki në festime a vdekje,dyfekun e mbante dhe në paqe.
Në gjashtëdhjetë vjeç, mbajti dyzetë e ca vjet dyfekun në sup.I pëlqente mauzeri i Turqisë dhe qëllonte mirë nishan,saqë ia nxirrte syrin skifterit sa ia dallonte syri.
Këto përshkrime,me ndonjë ndryshim të vogël,më kishte bërë dheRrapo Celua nga Stevasteri,që e pat patur mik familjeje për tridhjetë e me vite të pandarë.(7)

(7) (Prof .Isuf Luzi,Sh B A,të cilët i dha titullin shkencor presidenti Regan,në vitin 1984, në Universitetin e Indianës.Kjo faqe e ditarit të tij Është marrë nga libri i tij”Filozofia e Bukurisë”F.59-63, i botuar në Shqipëri në vitin 2010 nën kujdesin e poetit dhe studjuesit Xhevat Beqaraj)
*
Kalin Binok kërkoi Selam Musai
Si për në dasëm t’ia ujdisnin,
T’ia shtonin floririn tek jelet,
T’ia shtërngonin mamuzat e shalën
T’ia vishnin me të gjitha ngjyrat,

Në luftë dhe në dasëm
Burri duhet të ndihet barabar,
Se krisma është e barabartë me këngën,

Në luftë njeriu merr me vete bekimin,
Bekimin që t’a japin malet dhe burimet,
Bekimin që t’a japin bletët dhe rrufetë,

Bekimin që t’a japin varret
Të cilët ngrihen brinjas
Kur nisen në beteja luftëtarët,

Bekimin që t’a japin legjendat
Të cilat mbajnë në shtatin e tyre historinë
Dhe ngjiten tek supi të t’a tregojnë,

* SHIKO PER FAQE ME VETE
Erë, erë, erë, erë,
Erë pa mbarim,
Erë, erë, erë, erë,
Salaria fryn,

Tundet, dridhet e përplaset,
Pala e fustanellës,
Ballin e gdhëndur fshin Selami
Në pëllëmbë të erës,

Ballin e gdhëndur fshin Selami,
Kalin prek në ijë,
Një taborr të tërë me pushkë
I duhet të prijë,

Do të prijë e të bëjë tutje
Nga cep i Nivicës,
I tund shaminë e dëborës
Maja e Këndrevicës,

Do të prijë e të bëjë tutje
Në cep të Gusmarit,
Ku çel synë fustani i Hënës
Mbi majën e barit,

Maja ku fustani i Hënës
Hapet fustanellë,
Maja ku zëri Selamit
Uturin si shpellë,

Uturin e përfshin malet,
Kap përrenjtë në grykë,
Për mbi sup Ylli Karvanit
Ndizet elektrikë,

Flokët mjegull krehin erën,
Era kthehet këngë,
Det i Vlorës si Panterë
Brigjet rreh me rëngë.

*
Këmbët vrik ngrë lart kali Binok,
Hingëllin e shkrofëtin
duke ngjitur e zbritur
pllakat, shkurret, sinorët e varreve,

Hapen njëherësh dyert e fshatit,
Gratë armët zbresin
E kostumet e dasmave veshin burrat,
Përroi thatë, pa ujë,
Mbushet me britmat e të rinjve:

-Na kërkon Selam Musai…
E zëri i Selamit niset tutje:
-O djem na kërkon Vlora…

E niset me ta në Nivicë,
Në Gusmar, Lopës, Stevaster,
Në Malin e Beunit,
Ku mbledhur janë Komisionët…

Qindra djem nga fshati në fshat
Shtuan taborrin në ecje e sipër,
Me hanxharë a jataganë,
Në këmbë a në kuaj
Djemtë e Shqipërisë u nisën tutje,

Britma: “Përpara!” e Selam Musait
Rishtohej në mijëra britma
Në ecje e sipër…

Pemët qenë gati të shkuleshin
E të bëheshin njerëz,
Gurët në armë shndërroheshin
Në duart e trimave,

Liria mblidhte fragmentet e Diellit
Nga një majë në majën tjetër
T’jua shpërndante luftëtarëve,

*
Kronikë :

Ç’u nise nga Drashovica,
Lule more Selam lule
Me dy treqind djem komita,
Bëre poshtë nga Babica…

*
Kur vate viti njëzetë,
Selami i mblodhi djemtë,
U dha komandën u dha për jetë,

Komandën u dha Selami:
“O djem na iku vatani,
E zaptoi breshkamadhi,
Vlorën me gjak ta lani!…”

NË KOTË faqe e re mundesisht

Kronikë:
Telatë po venë e vinë,
Thërret Kota me Kaninë,
Se shqipëtarët po vinë,
Kanë një komandant të mirë
Selam Musa Salarinë…
*
Në Kotë ishte garnizoni më i fuqishëm i ushtrisë italiane ,pas garnizonit të Vlorës.Kodrat ishin me fortifikata betonarmeje dhe me tela me gjëmba.Ngado kish të pozicionuar ,me kujdes ushtarak, topa të kalibrave të rëndë e të lehtë ,mitroloza dhe forcat me municion të plotë drejtoheshin nga gjenerali Enriko Gote,komandant I përgjithshëm në këtë zonë.Koloneli Mikele Kavalo drejtonte artilerinë .Gjenerali Gote ,i vendosur në kuotën 124 së bashku me shtabin e regjimentit 72, mbante lidhje të vazhdueshme nëpërmjët të telefonit me Komandantin e përgjithshëm të forcave italiane në Shqipëri gjeneral Setimio Piaçentinin.Selam Musai ,në krye të forcave të Tepelenës ishte krahas çetave të Kudhësit , të Rrëzës,të Shullërit dhe i jepet detyrë nga shtabi ushtarak I luftërave shqiptqrë të luftojë nga ana e Lindjes,që ishte dhe pjesa më e fortifikuar dhe me artileri e forca italiane të përqëndruara.Komandant I forcave të Vlorës ishte Hamet Lepenica ndërsa I forcave të Kurveleshit ishte Riza Runa.Në orën 22 e 30’, të datës 5 qershor, nis beteja.Selam Musai jep urdhër të shtrohen gunat e sherqet mbi tela duke realizuar një betejë të përmasave të paparashikuara e të jashtëzakonshme.
*
O bobo, ç’qënka Kota!
Topat e Italisë, aty këtu si kulshedra
të etura,
Lëshojnë tym e flakë e hekur njëherësh,
Çajnë shpatulla e nofulla të kodrave,
Çajnë shtatet e ullinjëve me moshë
të shekujve,

O bobo ç’qënka Kota!

Mitroloza të Italisë grijnë ajrin ,
Grijnë gurë e drurë dhe blerimin e Majit,
Grijnë ecjen e qetë të njeriut,
Prekin e fyejnë Lirinë, perëndinë e shqiptarëve.

O bobo ç’ qënka Kota!

40 000 ushtarë të Italisë,
Me shpinë e kokë e shpatulla
ngarkuar hekur,
Ngjeshur mbi topa e mitrolozë,
Mbjellës të vdekjes e të tmerrit,

Kota… kjo Kota:
Tejpërtej shtrihen tela me gjëmba,
Gjëmba nga përtej detit,
Që pengojnë e shpojnë,
Qetësinë shkatërrojnë,

Nata hedh mbi tela zezimin,
Zezimi
Në panterë shumë kokëshe shndërrohet,
Sytë e prozhektorëve çajnë si thika
Shpatullat e natës dhe sytë gjithkund
verbojnë,
*
Burrë mbi burra ai Selam Musa Salaria,
Tek fjala e ka fuqinë e gjyleve,
Tek britma ka nisjen e uturimës,
e të stuhisë që pret nisjen
me vrullin e egër,

Burrë mbi burra, në tresh ndan gjashtëdhjetë vite,
Dhe si njëzet vjeçar tund krahun në ajër,
Zërin lëshon në alarmin e duhur:
-O djem!…

Rri e dëgjon zërin nëse ka shkuar ku duhet
E përsëri: ”O djem! …” thërret e djemtë
Rrinë e presin ç’do thotë kumandari
Para se të nisen të bëjnë tutje…

-O djem,
hidhni mbi tela sherqet e gunat,
Ndaloni shtrirë kur të vijë alitriku,
Errësirën bëni shok përmbi brëshkamadhin!…

Përparaaa!..

“A” ja u stërzgjat e pushtoi Kotën,
Kaloi në Drashovicë, Llogara, Babicë e Kaninë,
Arriti tek Ullishta përmbi Vlorë
Dhe në anë të detit në brinjë u kthyen
Tërë ankth vaporrët…
Gjenerali Gote niset e thërret:
“Të hidhen njëmijë ushtarë
E topat e mitrolozët të shtijnë njëherësh!”

Selam Musai thërret djemtë:
“Mos lini gjë në këmbë,
Në mos me dorë i shqyeni me dhëmbë!…

O djem vetëm një gjuhë njeh armiku,
Ku s’shkon fjala,
Palla bën çfar duhet…!”

Hidhen djemtë me sherqe e guna mbi tela,
Zbresin e mbi tela hidhen prapë,
Thikat në dhëmbë i mbajnë
T’i kenë për çastin e duhur,

Fishekët në xhep i mbajnë
Një plumb një armik t’a shtrijë sheshas,
Manxerrët e jataganët vënë nën sqetull,
Pjesë të krahut i ka seicili
Si dhe pjesë të këngës…

Thërret të parin e shqiptarëve
E Selam Musai ”Dil të njihesh!”
I thotë e i del përpara,
Qëllon koloneli e po ashtu Selam Musai,
Plagë merr njëri e tjetri po ashtu,

Armën mba drejt Selami
Dhe në ballë e godet:
“Harbut, lemi djemtë!
Lemi djemtë gjeneral teveqel!..”

Gjenerali bie me “Mama mia!”- tek dhëmbët,
Plandoset në gjak
E urdhër i jep Selami luftëtarit:

“Riza Caneja, bir, merrja dylbitë se na duhen,
T’u a shohim ç’kanë në topa e pamporrë,
Në si zëntë plumbi, ti zëmë me dorë!…”

*
Kronikë:

-Kush e njeh Selam Musanë?
I shkurtër, mustaqe bardhë,
Zu një xheneral të gjallë…

*
Të djelën që në saba,
U vra Dushan Kaçua,
Briti: ”O Selam Musa,
Merrëm hakën o vëlla!…

*
Nuk harrohet Kota kurrë,
Kur mbi tela shkonim ne,
Edhe kur Selam Musai
Shkrepte natën si rrufe…

*NE FAQEN TJETER
NË VLORË
Gjeneral Setimio Piaçentini përforcon Vlorën. Flota detare dhe ajrore do të përfocojë me zjarr e hekur artilerinë tokësore. Osman Haxhiu, komandanti i komitetit “Mbrojtja Kombëtare” ecën në majë të kalit përballë forcave italiane. Selam Musai në shalën e kalit Binok, sheh djemtë e bëhet gati të nis sulmin mbi Vlorë ku rreth saj e rreth Kaninës janë vendosur dhjetra topa e mitrolozë. Avionët çajnë qiellin, anijet detin, topat tokën e Shqipërisë. Dhe përballë tyre Selam Musa Salaria, tek ullishtat mbi Vlorë, në orën 22 të datës 11 qershor, nis sulmin…
*
“O djem…o djem….o djem…
U marça të keqen ku ini,
Ngrihi se na pret Vlora,
Ngrihi se na pret kënga,
Ngrihi se na pret historia
T’i themi ç’dimë të bëjmë…”
Dhe kalin e kuq e thirri me emër,
Ja dha kodin e luftës tek ijet,
E kapi për jelesh e shtrëngoi prej frerit,

Ashtu drejt
si një fragment shkëmbi të bardhë
Qëndroi Selam Musai
Të dëgjonte zërat e djemëve
“Urraaa…Urraaa…
Mbi Vlorën!, Për Vlorën!”

Tunden ullinjtë,
Kurorat nxjerrin
Mes tymit të barutit,

Zotërinj të vrërët
Këta ullinjtë e Vlorës,
Zotërinjë të vërtetë
Mbi gjithë perandorinë e pemëve.

“O djem përpara,
O djem vajti ora…
Ja vdekja, ja Vlora…!”

Nis beteja, betejë mbi tërë betejat,
Fluturojnë e shkallmojnë
Avionët nga ajri,
Qëndrojnë e topa lëshojnë
Vaporët nga deti,
Nga topa tokat rëndë qëllojnë
E flaka e tymi ngrënë pushtetin.

*

“Memë Sherifi, rrimë pak pranë,
Dëgjomë ç’do të të them,
Trim mbi trima, ajka e sojit,
Lum ai që në luftë e thotë fjalën,
E për atdheun bën çfar duhet!”

Kështu i tha luftëtarit
Selam Musa Salaria
Dhe thirri prapë: “Përpara!…”
Nëpër flakë bëhet shpend,
Plumbat gunën ja shpojnë,
Topat rëndë kolliten
E me hekur aviten t’i ndalin
Furinë e burrërisë.

“O djem mbi breshkamëdhenjtë!”
Trupi përball hekurit, flakës e tymit,
Natë e stërtymtë
Qiell i zymtë i mbushur
me mijëra copa hekuri.
Dhe një zë nga djemtë…

Kronikë:
– O xha Selami na vranë…
– Mos trëmbi se kini xhanë,
Se një sokëllimë duanë…

Vetëm prindi e di se çfar’ bën
prindi për birin
Vetëm kënga diti se çfar bëri
Selam Musai për djemtë…

U hodh me gunë mbi tela
E topit i doli ballas,
Andej topi e këtej Selam Musai,
Njëri-tjetrin shikojnë
Njëri-tjetrin qëllojnë,

Andej topi e këtej Selam Musai:
“Qafir, mbaje zjarrin,
Qafir i ardhur nga vinë kulshedrat,
Mos mi prek djemtë as në thua,
Ti ke ca palo burra për zotër,
Djemtë, dije mirë, kanë mua!

Qafir, me palo hekur mbi supe,
Qafir që mbjell gjëmë,
T’a var në qafë tët zot e kapardisur
E u shpje copë e çika tek jot ëmë,

Qafir, sojsëz, qëllo sa të duash,
Frymën ta zë e të mbys me gunë,
Desha të rrija me miqtë këtu në Vlorë,
Por ti s’më le…, s’prish punë!”

Dhe flet nëpër dhëmbë e hidhet ku topi
Nxjerr flakë e tym e hekur,
Uturijnë pas tij vaporrët
e mbi të ballonat
Djemtë e Selam Musait mbushur gjak
Shkelin mbi grada gjeneralësh
Mbi shtate të vrarësh…

“O djem, përpara!
O djem mos trëmbi!”

Dhe djemtë hidhen e s’kthehen
Pa Lirinë,
Djemtë e Selam Musait dinë se ç’bëjnë…

Zbret nga kali Binok, Selam Musai,
Kali Binok hingëlliu e trufulliu
Tmerrshëm,
Një përballje trup me hekur vrasës
Nis të shkruajë Historia…

Selam Musai hap krahët dhe tund gunën
në ajër,
Guna mbushur flakë bën dritë të shoh mirë
Ç’farë guxon të bëj një palo top Italie,

E hedh gunën tutje dhe niset vrap
Me britmën: ”O djem para se një sokëllimë
Duan dhe nga erdhën do kthehen!”,

Artilierët harrojnë të hutuar të shënojnë
E gjylet të nisin tek ky njeri mbi njeriun,
Që fjalën “vdekje” e përdor si lodër
Dhe s’do të dijë ç’janë topat e pamporrët,

“O djem, se arritëm!”

Afrohet me dy krahët hapur,
Hidhet me të dy krahët hapur,
Vë gjoksin tek gryka
Me dy të dy krahët hapur…

“O djem!”

Shpërtheu predha në gji të tij
E Selam Musai u bë një mijë këngë
Atje mbi Vlorë,
Atje, tek ullinjtë shkruajnë
Përjetësisht
Historinë e atyre viteve…

* Tiranë, Maj 2010

Ky botim u mundësua nga “Universiteti Planetar i Tiranës”